Frost eða frostlaust?

Þegar ritstjóri hungurdiska fór yfir hitamælingar dagsins (föstudags 15. janúar) á landinu tók hann eftir því að hæsti hitinn hafði að sögn mælst á Skagatá, 5,9 stig. Þetta er ekki sérlega sannfærandi - við fyrstu sýn. En við nánari athugun kom í ljós að víðar var nokkuð „hlýtt“ við norðurströndina í dag - og inn til landsins höfðu orðið mjög stórar hitasveiflur, spönn dagsins - munur á lægsta lágmarki og hæsta hámarki - var mjög víða meiri en 10 stig, mest 21,9 stig, við Mývatn.

Vindur var þó ekki mikill - að slepptu Snæfellsnesi - þar sem belgingur var sums staðar nokkur norðan fjallgarðs. Stutt er greinilega upp úr kalda loftinu. - Aðsókn hlýja loftsins gengur þó ekki mjög vel - og annað kvöld (laugardag 16. janúar) verður enn kalt víða - ef trúa má harmonie-líkaninu. 

Þá er eins og venjulega spurt - hversu raunverulegt er líkanið? Kortin hér að neðan gilda á sama tíma, kl. 22 á laugardagskvöld. Það fyrra sýnir hitann í 100 metra hæð yfir landslagi líkansins - en það síðara hitann eins og hann ætti að mælast á veðurstöðvum (í 2 metra hæð).

Gulu litirnir sýna frostleysu - en þeir bláu frost. Mesta frostið er -10,8 stig, í 100 metra hæð yfir Bárðarbungu (líkansins). Alveg frostlaust er yfir nær öllum Borgarfirði og Suðurlandsundirlendinu. Takið eftir því að landslagið er býsna nákvæmt - t.d. má sjá Eiríksjökul aðskilinn frá Langjökli - kollur hans varla þó í alveg réttri hæð yfir sjávarmáli. 

Síðara kortið er talsvert öðru vísi - gildir þó á sama tíma - 100 metrum nær yfirborði. 

Hér er allt fullt af fjólubláum klessum, -11 stiga frosti eða meira, og lægsta talan sem (illa sjáandi) ritstjórinn kemur auga á er -18,6 stig, við Mývatn. Talsvert frost er víða í lágsveitum Suðurlands og mjög einkennilegur „veggur“ í Borgarfirði. Þar virðist vera jaðar niðurstreymis frá fjallgarðinum frá Langjökli suðvestur til Hafnarfjalls - sem ekki tekst þó að hreinsa allan Borgarfjörðinn - en lyftist yfir kalda loftið við vegginn.

Trúlegt? Ritstjórinn hefur reyndar alloft ekið um Hafnarmela í frostlausu - en mætt hörkufrosti um leið og komið er fyrir hornið á Hafnarfjalli - hann getur því auðveldlega tekið trúanlegan hitamun á þeim slóðum - en hversu oft er alveg frostlaust í Húsafelli en hörkufrost í Reykholti? 

En veðurlag sem þetta er dálítið varasamt á vegum. Auðvitað upplagt að fylgjast grannt með bílhitamælum - þótt misáreiðanlegir séu. 

Svo er sjálfsagt að benda á að almennt er hlýrra yfir sjó á neðra kortinu en því efra. Þar sem kalt loft kemur yfir hlýrri sjó blandast það auðveldlega og hiti fellur þá eðlilega í neðstu lögum (1 stig á 100 metra) - og jafnvel rétt rúmlega það sé kyndingin mjög áköf. 

Líklegt er talið að þessi sullstaða geti haldist í nokkra daga. Útgeislun (neikvæður geislunarjöfnuður) yfirborðs landsins „framleiðir“ kalt loft í stórum stíl um leið og léttir til - sem ákveðinn vind þarf til að blanda eða hreinsa burt. - Jæja. 

Met í heiðhvolfinu

Undanfarna viku rúma hefur verið sérlega kalt ofan við um 15 km hæð yfir landinu. Janúarkuldamet hafa verið slegin, fyrst í 70 hPa og 50 hPa-flötunum fyrir nokkrum dögum, og í dag í 30 hPa. Skráin sem flett er í nær aftur til 1973. Eldri heiðhvolfsmælingar eru til á pappír - en þrek skortir til rækilegrar metaleitar. 

Frostið mældist -85,2 stig í 30 hPa í dag (fimmtudag 14. janúar), það mesta í janúar. Aðeins tvisvar hefur mælst meira frost í fletinum í febrúar.

Myndin sýnir 30 hPa norðurhvelsgreiningu bandarísku veðurstofunnar á hádegi í dag.

Eins og langalgengast er á þessum tíma árs er það ein risavaxin háloftalægð sem ræður ríkjum. Hún er á sínum venjulegu slóðum - en er að sögn nokkru kaldari og öflugri en venjulega. Lausafréttir herma að vindhraði í kringum lægðina hafi almennt aldrei verið meiri en einmitt í vetur. Jafnhæðarlínur eru heildregnar (merktar í dekametrum), en hiti er sýndur í lit.  

Undanfarna daga hefur það stöku sinnum borið við að greining og spár hafa sýnt svæði þar sem frostið er meira en -90 stig og sprengir þar með litakvarðann sem hér er notaður. Í dag var smáblettur af þessu tagi yfir Vestur-Grænlandi. Hann er beint þar yfir sem hvað mestur ruðningur hefur verið hlýindum niðri í veðrahvolfi og við fjölluðum um í síðasta pistli.

Þessi ruðningur lyftir öllu sem fyrir ofan er með þeim afleiðingum að þar kólnar hratt. Jafnhæðarlínur raskast líka og bylgjumynstrið fær spark - smærri bylgjur taka á rás í kringum meginlægðina og geta fært hana til. Ef sparkið hittir „rétt í“ getur jafnvel farið svo að hringrásin brotni alveg saman. Eins og getið var um í fyrri pistli hafa tvær fyrri hlýindabylgjur borist norður í höf síðan um jól. Báðar hristu þær hringinn - en hann stóðst áföllin - og virðist einnig ætla að gera það nú. Erlendar blogg-, fjasbókar- og tístsíður fjalla mikið um framhald hringsins - virðist lítt dulin óskhyggja um hamfaraveður í Ameríku og Vestur-Evrópu lita mjög þá umræðu. 

Hringbrotum í heiðhvolfinu fylgir mikil blöndun og líka niðurstreymi sem hitar loftið mjög. Í 30 hPa getur þá stað- og tímabundið hlýnað um 50 stig á fáeinum dögum. Á erlendum málum er þá talað um „stratospheric sudden warming“ - sláandi íslenskt heiti vantar - en þar til það finnst notum við hráþýðinguna „skyndihlýnun í heiðhvolfi“ (þótt hálfleiðinleg sé). 

Þó skýra megi staðbundin kuldamet í heiðhvolfi með uppstreymi skýrir það varla hið almenna ástand skammdegisheiðhvolfshringsins - hann virðist vera að styrkjast þegar til lengri tíma er litið - á áratugavísu. Rétt er að segja „virðist“ því beinar athuganir á heiðhvolfinu hafa aðeins staðið í um 70 ár - og breytileiki frá ári til árs er umtalsverður. Við þekkjum alls ekki allt það sem áhrif hefur. 

En mannkynið er býsna mikið að sulla í heiðhvolfinu - þótt fáir séu á ferð í meir en 12 til 14 km hæð. Líklegt er að aukin gróðurhúsaáhrif valdi kólnun í heiðhvolfinu, ósoneyðandi efni valda kólnun þar - það er vafalaust, það gæti alls konar agnamengun gert líka - sumt af henni er ótengt losun gróðurhúsalofttegunda - en sumt ekki. Mannrænar breytingar geta valdið röskunum á samskiptum veðra- og heiðhvolfs - aukinn rakaleki upp í gegnum veðrahvörfin er t.d. talinn varasamur. 

Hungurdiskar hafa í fornum pistlum fjallað nokkuð um heiðhvolfshringrásina, hina stórmerkilegu árstíðasveiflu hennar auk spjalls um skyndihlýnun og möguleg áhrif hennar á veðurfar við jörð. Hér má t.d. vísa í pistlana: „Sýndarvor í heiðhvolfinu“ (frá 2013), „Í heiðhvolfinu í byrjun árs“ (frá 2014),„Af ástandinu í heiðhvolfinu snemma í febrúar“ (einnig frá 2014) og „Líka í heiðhvolfinu“ (frá því í fyrra, 2015). Fleiri heiðhvolfspistlar - eða pistlar þar sem hvolfið það kemur við sögu liggja þar líka í leyni tugum saman. 

Hávetur?

Í pistli fyrir nokkru var minnst á mikla sókn lofts að sunnan norður í Ballarhaf. Fyrst fyrir austan land (rétt fyrir áramót), síðan frá Alaska (nokkrum dögum síðar) og nú síðast vestan Grænlands. Í öllum tilvikum urðu til miklar og hlýjar háloftahæðir á norðurslóðum. 

Atburðarás þessi hefur raskað hefðbundinni framrás lægðabylgja í vestanvindabeltinu á norðlægum breiddarstigum og beint farvegi þeirra sunnar en algengast er - víða um norðurhvel. Hér norðurfrá getur háloftátt jafnvel orðið austlæg eða það sem sjaldgæfast er - norðaustlæg - en líka blásið beint úr norðri eða suðri. Stundum er sagt um þetta „hringrásarfyrirkomulag“ að það sé „lengdarbundið“ - vindar fylgi lengdarbaugum - en vestanáttin hefðbundna er „breiddarbundin“. 

Hlýjar heimskautahæðirnar lifa ekki lengi fái þær ekki aukaskammta af hlýindum að sunnan. Trufluð hringrás er mun líklegri til að útvega þá heldur en hin  hefðbundna. En lítum á meðalspá evrópureiknimiðstöðvarinnar fyrir næstu 10 daga. Hún er svo sannarlega óvenjuleg. 

Fyrri mynd dagsins sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins næstu tíu daga og vik frá meðaltalinu 1981 til 2010. Vikin yfir Grænlandi eru með allra mesta móti - sést í hvítan blett sem sprengir kvarðann í 400 metra viki - og það í tíu daga. Hér á landi verður meðalvindátt í háloftunum nærri norðnorðvestri - sé að marka spána. 

Síðari myndin sýnir það sama - nema (lituð) þykktarvik eru komin í stað hæðarvikanna - og einnig má ef vel er að gáð sjá jafnþykktarlínur (strikaðar). 

Hlýindin miklu vestan Grænlands sprengja litakvarðann - og þar sem mest er er þykktarvikið 300 metrar - samsvarar 15 stiga hitaviki - en austan við land er gríðarlega mikið neikvætt vik - þar ríkir kuldinn - yfir Finnlandi um -150 metrar þar sem mest er (um -7 stiga vik). Hér er greinilega flest úr skorðum gengið.

Mikill þykktarvikabratti er yfir Íslandi, austast nær neikvæða vikið um -100 metrum, en vestanlands er  það mun minna - ekki nema um -30 metrar við Vestfirði. 

En þykktarvik segja ekki allt um hita í mannheimum. Í veðurlagi sem þessu eru hitavik mest og neikvæðust inn til landsins - en minni við sjávarsíðuna - það á við um alla landshluta. 

Nú er það svo að tíu daga tilvera hæðarinnar miklu byggir á því að hún fái að minnsta kosti einn góðan skammt af sunnanlofti sér til viðhalds á tímabilinu eftir að hafa orðið til. Ekki er neitt samkomulag hjá reiknimiðstöðvum - og ekki einu sinni frá einni spárunu reiknimiðstöðvarinnar til annarrar um að slíkur flutningur muni takast. Sunnansóknin á á koma um helgina - safnspá reiknimiðstöðvarinnar segir að hún muni skila sér til okkar - og Bretlandseyja - en ekki Vestur-Grænlands. Fari svo verða þessi stóru tíudagavik ekki að veruleika. Þau eru eins og oftast áður sýnd veiði en ekki gefin. 

En ástand sem þetta hefur alloft komið upp áður - stundum hefur það flosnað upp á nokkrum dögum og aldrei náð sér fyllilega á strik - en einnig eru dæmi um að það hafi staðið í nokkrar vikur. Skiptir þá miklu máli hvar við nákvæmlega erum í hæðarhryggnum - eins og vikamyndin hér að ofan gefur sterklega til kynna, þykktar- og þar með hitabratti er nefnilega mjög mikill. Auk þess skiptir mjög miklu máli hvort við erum þá undir sífelldri ágjöf lægðardraga úr norðri og norðvestri eða ekki. Norðvestanlægðardrögin eru sérlega leiðinleg viðfangs - algengust reyndar á vorin. En vorið er langt undan.  

Hefði reiknast - hefði ekkert verið mælt

Enn einn nördapistillinn - þreyttum er bent í önnur hús. 

Eftir hver áramót reiknar ritstjóri hungurdiska hver hitinn í Reykjavík hefði reiknast - ef allar hitamælingar á Íslandi hefðu fallið niður á árinu. Til þess notar hann tvær aðferðir - báðar kynntar nokkuð rækilega í fornum færslum á bloggi hungurdiska. Sú fyrri giskar á hitann eftir þykktargreiningu evrópureiknimiðstöðvarinnar - og notar til þess samband ársmeðalþykktarinnar og Reykjavíkurhitans undanfarna áratugi.

Þykkt ársins 2015 var með minna móti yfir landinu (kalt loft var ráðandi) - og segir að Reykjavíkurhitinn hefði ekki „átt að vera“ nema 4,0 stig, en reyndin var 4,5, eða 0,5 stigum yfir giski. Þessi munur er með meira móti.

Hin aðferðin notar stefnu og styrk háloftavinda og hæð 500 hPa-flatarins og er almennt talsverð ónákvæmari heldur en þykktargiskið. Svo vill til að þessu sinni að báðar aðferðir giska á sömu útkomu, úr háloftagiskinu kemur líka út talan 4,0 stig og munar því líka +0,5 stigum á því og rauntölunni. Samstaða sem þessi er óvenjuleg - en táknar ekkert sem slík. Háloftagiskið hefur nokkuð kerfisbundið skilað of lágum tölum síðan fyrir aldamót - ritstjórinn hefur giskað á (gisk-gisk) að orsökin geti verið ...

En 65 ára gagnasafn er í minna lagi til að hægt sé að draga stórar ályktanir.

 

Norðanáttarvika?

Vestanvindabeltinu gengur illa að ná sér á strik eftir óróann mikla um áramótin, en þá ruddist óvenjuhlýtt loft norður á heimskautaslóðir - fyrst Atlantshafs- en síðan Kyrrahafsmegin. Hefur kuldinn enn ekki jafnað sig. - Eitthvað þarf auðvitað að borga fyrir hitaveituna - heldur kólnar á miðlægum breiddarstigum.

En það er þó óþarfi að láta líta svo út að þetta sé sérstaklega óvenjulegt - en því er samt ekki að neita að stóru kuldapollarnir eru tímabundið ívið hlýrri en verið hefur undanfarin ár. 

Spákortið hér að neðan gildir síðdegis á mánudag (11. janúar). Það sýnir hæð 500 hPa-flatarins á stórum hluta norðurhvels jarðar (heildregnar línur) og þykktina (litir). Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. 

Fjólublái liturinn er hér tákn kaldasta loftsins. Þykktin í honum er minni en 4920 metrar - það er um það bil það lægsta sem búast má við hér á landi - það rétt ber við að við fáum þennan lit yfir okkur. Venjulega eru fjólubláu litirnir á þessum tíma árs að minnsta kosti þrír - jafnvel fjórir - þann dekksta köllum við ísaldarþykktina - okkur til skemmtunar. Sá litur er nú víðs fjarri. 

En við sjáum að enn eru tvær öflugar, hlýjar háloftahæðir að flækjast fyrir - og sú þriðja að reyna að myndast  þar sem mjög hlýtt loft streymir til norðurs fyrir vestan Grænland. Þessi hlýja tunga stuggar við kalda loftinu og við fáum dálítinn kuldapoll (L-ið vestur af Íslandi) suður fyrir vestan okkur. Þrátt fyrir nokkurn kulda er hann eiginlega ótrúlega vægur miðað við hánorrænan uppruna. Bandaríska veðurstofan gerir ívið meira úr honum heldur en evrópureiknimiðstöðin (sem framleiðir gögnin á kortinu). 

Báðar reiknimiðstöðvar búa til smálægð á Grænlandshafi sem truflar það sem annars virðist ætla að verða vikulöng samfelld norðanátt. Svona kuldalægðir eru illútreiknanlegar með margra daga fyrirvara - snjóar? 

En meðalkort næstu tíu daga er mjög stíft á norðanáttinni. Heildregnu línurnar sýna meðalsjávarmálsþrýsting, litirnir hitavik í 850 hPa. Að jafnaði eru vik í mannheimum lítillega vægari.

Mjög köldu er spáð í Skandinavíu - en hér á landi er betur sloppið - furðuvel miðað við vindátt satt best að segja. Gríðarleg hlýindi eru vestan Grænlands - hiti 13 stig yfir meðallagi á Baffinslandi - óvenjulegt í tíu daga meðaltali. Ekki er þó víst að íbúar í Igaluit (áður Frobisher Bay), höfuðstaðar Nunavut, njóti hlýindanna sérstaklega. Hlýtt loft sem þetta er tordregið alveg niður til jarðar á heimskautaslóðum - nema vindblandað saman við það kalda sem neðst liggur. Fyrir utan það að hlákur um hávetur teljast ekki sérlega eftirsóknarverðar á Baffinslandi - reyndar alls ekki - betra væri að fá hlákuna hingað til að vinna á klakanum - þar sem einhver von er til þess að það takist. - En langt er til vors og klakinn á sjálfsagt eftir að endurnýjast oft - þótt hann hyrfi um stund. 

Nýtt met (aðeins fyrir áhugasama)

Munur á ársmeðalhita í Vestmannaeyjum og í Grímsey er nú með allra minnsta móti. Samanburður nær allt aftur til ársins 1874. Það gerðist árið 2015 að 12-mánaða keðjumeðaltal munarins fór í fyrsta sinn niður fyrir 1,0 stig. 

Lóðrétti ásinn á myndinni sýnir hitamuninn milli staðanna, en sá lárétti tímann frá 1874. Grái ferillinn markar 12-mánaða keðjumeðaltölin - þau sveiflast frá hámarkinu 1881 (5,65 stig) og niður í nýja lágmarkið (0,96 stig). Rauði ferillinn sýnir 10-ára keðjumeðaltöl - er núna í því minnsta sem þekkst hefur, en þó ómarktækt lægra en á árunum 1984 til 1993. 

Almennt hefur munur hita þessara staða minnkað um 1 stig á þessum 140 árum sem myndin sýnir. Á þeim búti 19. aldar sem við sjáum var munurinn um 3 stig - en sveiflaðist mjög frá ári til árs. - en hefur lengst af verið 2,0 til 2,5 stig á síðustu áratugum. 

Þeir sem kunnugir eru almennri veðurfarssögu tímabilsins átta sig strax á því að að á 19. aldarskeiðinu var lengst af mikill hafís hér við land - og að hann var viðloðandi fram undir 1920. Sömuleiðis að mikill hafís var líka hér um og eftir miðjan 7. áratuginn - einmitt þegar hitamunur staðanna tveggja náði aftur nítjándualdargildum í nokkur ár. 

Nærveru hafíssins gætir mun meira í hita í Grímsey heldur en í Vestmannaeyjum. Nú - á það má benda að árið 1943 sýnir einnig tímabundinn hámarksmun - þá og fleiri ár um þær mundir var reyndar talsverður hafís undan Norðurlandi. Ritstjóri hungurdiska hefur stundum leyft sér að tala um „litlu-hafísárin“ í því sambandi (en það er reyndar á mörkum velsæmis). - Og íss varð líka vart í nokkrum mæli nærri tímabundna hámarkinu 1998. 

En nú er munurinn sem sagt í algjöru lágmarki - það er helst að 1984 jafnist á við núverandi ástand. 

Næsta mynd ber saman 10-ára keðjuna á myndinni að ofan við 10-ára keðjur hita í Stykkishólmi.

Kvarðinn til vinstri - og blái ferillinn sýnir sömu línu og rauði ferillinn á fyrri mynd - nema hvað kvarðinn hefur verið belgdur út - sveiflurnar sýnast því stærri. Tíminn fyrir 1920 er sér á parti í um 2,9 stigum - síðan tekur við skeið með um 2,4 stigum - fram yfir „litlu-hafísárin“. Þá dettur munurinn niður undir 2 stig um skamma hríð á 6. áratugnum - en vex síðan aftur upp í nítjándualdarástand - en aðeins fáein ár og hrapar síðan aftur niður í um 2,2 stig. Sjá má tvö lágmörk - hin áðurnefndu á 9. áratugnum - og svo aftur nú. 

Kvarðinn til hægri - og grái ferillinn sýna hitann í Stykkishólmi. Hlýskeiðið mikla 1925 til 1965 fellur vel saman við lágmark bláa ferilsins á sama tíma. Þó er hægt að klóra sér í höfðinu yfir smáatriðum, sjötti áratugurinn með sínu sérlega lágmarki bláa ferilsins var kaldari en sá fjórði - með hóflegri stöðu þess bláa. 

Á köldu árunum frá 1979 og fram yfir 1990 var hitamunur Vestmannaeyja og Grímseyjar minni en var almennt á hlýskeiðinu fyrr á öldinni - og hefur verið svipaður síðan - þrátt fyrir mikla hlýnun síðan þá. Kuldaskeiðið 1965 til 1995 skiptist nefnilega í nokkra hluta - gjörólíka veðurfarslega - þrátt fyrir að hiti væri lágur mestallan tímann. Skeiðið skiptist í þrjú skemmri kuldaskeið - ólík innbyrðis. Aðeins eitt þeirra færði okkur hafís - og þar með sérlega kulda við Norður- og Austurland - hin voru frekar af vestrænum uppruna. 

Þetta undirstrikar mikið höfuðatriði veðurfarsfræða - hitinn mælir ekki veðurfar einn og sér. Að baki tölunnar 4,0 stig (svo dæmi sé tekið) býr alls ekkert sama veðurlag í hvert sinn sem hún kemur upp. Það er nánast fásinna (kannski fullsterkt orð) að halda að hlýindi framtíðar séu einhver veðurfarsleg endurtekning á hlýindum fortíðar (eða kuldi vilji menn nota hann frekar sem framtíðarsýn). Hvert skeið er með sínum nánast einstaka hætti - allt eftir því hvað veldur/ræður veðri þess. 

Það sem hefur ákveðið hina óvenjulegu stöðu nú er að fyrir norðan land hefur verið (og er enn) óvenjuhlýtt - en fyrir suðvestan land óvenjukalt. Norðanáttin hefur verið með hlýrra móti (þótt þrálát hafi verið) - en suðvestanáttin frekar kalsöm (algeng síðastliðinn vetur - en lítið síðan). 

Þess má að lokum geta að hitabrattinn sem þykktin mælir - (hún sýnir hita í neðri hluta veðrahvolfs) er í langtímameðaltölum um 0,6 stig á breiddargráðu hér við land. Breiddarmunur Vestmannaeyja og Grímseyjar er um 3,1 stig - sem segir að „eðlilegur“ hitamunur staðanna tveggja sé tæp 2 stig - eða svipaður og hann hefur verið síðustu áratugina (jafnvel aðeins minni en algengast hefur verið). En - Ísland stíflar norðanáttina - beinir henni um Grænlandssund - eða austur fyrir land. Því er eðlilegt að búast við því að hitamunur sé meiri yfir landið heldur en hið almenna ástand í neðri hluta veðrahvolfs segir til um - landið suðvestanvert er í skjóli fyrir mesta norðankuldanum.

Þykktarbrattinn á svæðinu virðist reyndar hafa farið minnkandi líka - en við vitum enn ekki nægilega vel um áhrif hafíssins á hita ofan jaðarlagsins til að geta fullyrt um áhrif hafíssmagns fyrir norðan land á vestanvindabeltið. Talsvert vantar upp á að líkanendurgreiningar þær sem gerðar hafa verið fyrir hafístímann fyrir 1920 séu alveg trúverðugar hvað þykktina varðar. 

Smávegis úr fornveðurgeiranum

Fornveðurnörd gefa fréttaritinu Past Global Changes Magazine (Hnattrænar umhverfisbreytingar á liðinni tíð) alltaf gaum. Það kemur út tvisvar á ári (og er á síðari árum aðgengilegt á netinu - leitið og þér finnið). Í desemberheftinu 2015 er fjallað um eldgos og veðurfar í nokkrum stuttum fréttagreinum (vel vísað í ítarefni). 

Margt ber á góma. Almenn inngangsgrein gagnrýnir alhæfingar og bendir á fjölmarga vankanta líkana þeirra sem reyna að herma áhrif eldgosa á veðurfar - og það sem nauðsynlega þurfi að bæta áður en við getum farið að treysta þeim almennilega. Fleiri greinar benda svo rækilega á þessa vankanta með dæmisögum úr nútíð og fortíð. Í ljós sé t.d. að koma að stærðardreifing brennisteinsagna gosanna skipti verulegu máli varðandi áhrif þeirra á veðurlag og að magnið eitt í árlagi ískjarna segi því lítt um raunveruleg áhrif á heimsvísu - hvað þá staðbundið. 

Myndin sem ritstjórinn hefur valið hér er úr grein sem ber yfirskriftina „The history of volcanic eruptions since Roman times“ - Saga eldgosa frá tímum rómverja. Reynt hefur verið að stilla saman gögn frá Suðurskautslandinu og Grænlandi til að negla betur niður tímasetningu og stærð eldgosa. Bent er á að stærð margra gosanna sé í raun mjög illa ákvörðuð með brennisteinsmælingum í ískjörnum á einum stað - eða jafnvel fleiri. Risagos sem mjög hefur verið til umræðu upp á síðkastið (Samalaseldstöðin árið 1257) hafi þannig líklega verið ofmetið í stærð. 

Efsta línurit myndarinnar sýnir brennisteinsmagn í tveimur grænlandskjörnum - ártöl stærstu atburða merkt inn. Brennisteinshæðin seint á 20. öld er mannræn (en er farin að lækka). Meir en 100 gos hafa verið negld niður - sé strikað undir ártalið þýðir það að gosið hafi orðið í hitabeltinu. Neðsta línuritið sýnir það sama úr kjörnum frá Suðurskautslandinu. - þar gætir aðallega hitabeltisgosa. Miðlínuritið (það svarta) sýnir áætlaðan sumarhita í Evrópu - út frá trjáhringjum - sérlega köld sumur eru merkt ártölum - flest þeirra virðast tengjast eldgosum. 

Fróðleg grein er um gosið í Tambóru 1815 og meinta vöntun trjáhringja. Fyrir nördin er þar kannski markverðast að svo virðist sem að hægt sé að nota mikinn geimgeislaatburð (og C14-samsætuhámark honum samfara) sem búið er að negla niður í flestum heimshlutum á árin 774-775 sem fastan punkt. Ekki vita menn enn hvað gerðist - helst er stungið upp á geimgeislahrinu eða sérlega öflugu sólgosi (heldur óþægileg hugsun það). Einnig er í greininni fjallað um ýmsar flækjur varðandi veðurfarsleg áhrif gossins 1815, m.a. að líkanreikningar gefa til kynna mun meiri kólnun heldur en veðurvitni vitna um að hafi orðið. Hvernig má samræma þetta? 

Greinarstúfur fjallar um áhrif eldgossins mikla 536 á trjávöxt í Síberíu. Þetta gos hefur verið illa stað- og tímasett og sömuleiðis voru á sínum tíma vel þekkt vandamál varðandi árlagatalningar í Grænlandskjörnum á þessum tíma - vonandi er mönnum að takast að ná utan um þau vandamál. Kuldakast þessara ára er talið eitt hið mesta á síðustu 2000 árum á norðurhveli - þrátt fyrir að önnur brennisteinshámörk Suðurskautsíssins séu mun meiri (sjá myndina að ofan). Hvernig gat orðið svona kalt?

Í grein er komist að þeirri niðurstöðu að stór eldgos séu ógnun við fæðuöryggi heimsins. Í greininni kemur gosið (gosin) við Reykjanes milli 1220 og 1230 við sögu (hinn frægi Sandvetur með sínum nautadauða í Svignaskarði) og er talið hafa haft áhrif í Rússlandi, Austur-Asíu, Norður-Afríku og á sléttum Norður-Ameríku (trúum við því?) ásamt stóru eldgosi í Japan 1227 til 1230. 

Hinn þekkti eldgosaveðurfarsfræðingur Alan Robock varpar fram áleitnum rannsóknaspurningum til næstu ára og spyr m.a. hvort og þá hvernig Lakagígagosið 1783 hafi haft áhrif á eða valdið hitunum miklu í Evrópu þá um sumarið. 

Fjallað er um hnattræn áhrif eldgosa á vatnshringrás andrúmsloftsins - en talsverð tímabundin þornun virðist fylgja stærstu gosunum - en hér er mjög mörgum spurningum ósvarað. Grein er um áhrif agnastærðar á veðurfarsmætti eldgosa og önnur um geislunareiginleika eldgosaars. 

Í lok heftisins er í frétt greint frá stofnun vinnuhóps um hlýskeið kvartertímans - í honum eiga menn að klóra sér í höfðinu og síðan reyna að skýra hvers vegna hlýskeiðin hafa verið jafn mismunandi og raun ber vitni. 

Af Reykjavíkurhita 2015 og síðustu 20 ár (rétt rúm)

Meðalhiti ársins 2015 í Reykjavík reiknast 4,54 stig (rétt tæplega það reyndar - en þrír aukastafir eru algjör ofrausn). Hér er miðað við kvikasilfursmæla á Veðurstofutúni - en hætt var að lesa af þeim um miðjan desember og ársmeðalhitinn 2015 því sá síðasti sem frá þeim kemur. Sjálfvirkir hafa nú tekið við. Ársmeðalhiti stöðluðu sjálfvirku stöðvarinnar reiknaðist 4,57 stig. Þetta er að sjálfsögðu algjörlega ómarktækur munur milli stöðvanna (0,03 stig) - en lendir samt ekki á sama fyrsta aukastaf (4,5 og 4,6). 

Önnur sjálfvirk stöð er líka á túninu - en inni í skýli (öðru en kvikasilfursmælarnir eru í). Hún er almennt kölluð búveðurfræðistöðin - skráir líka jarðvegshita. Svo vill til að hún bilaði þegar kvikasilfursmælaaflestrinum var hætt. Vonandi er sú tímasetning tilviljun (en ekki samúðarverkfall af hálfu stöðvarinnar) - en samt getum við reiknað ársmeðalhita. Þessi skýlisstöð segir að hann hafi verið 4,49 stig.

Þriðja sjálfvirka stöðin er svo niðri á flugvelli. Þar var ársmeðalhitinn 4,70 stig. Í Geldinganesi var hann 4,35 stig, 4,50 á Korpu og 3,80 á Hólmsheiði. Suður í Straumsvík var hann 4,60 og 4,87 á Skrauthólum á Kjalarnesi. 

Þetta er - eins og áður er fram komið - kaldasta ár í Reykjavík síðan 2000, þá var hiti sá sami og nú, 4,52 stig - og líka sá sami 1999, 4,47 stig, 1995 var hann marktækt lægri en nú, 3,77 stig. 

Lítum nú betur á þetta tímabil frá og með 1995.

Grái ferillinn sýnir 12-mánaða keðjumeðaltöl, kaldast á myndinni var tímabilið september 1994 til ágúst 1995, meðalhitinn 3,65 stig, en hlýjast var í september 2002 til ágúst 2003 þegar 12-mánaða hitinn fór í hina ótrúlegu tölu 6,61 stig, hefur svo tvisvar snert 6 stigin síðan, í nóvember 2009 til október 2010 og október 2013 til nóvember 2014. 

Á myndinni má einnig sjá 5-, 10- og 30-ára meðaltöl (reiknuð frá mánuði til mánaðar). Bæði 5- og 10-ára meðaltölin hafa nú lækkað lítillega frá því þau voru hæst - því hitabylgjan á árunum 2002 til 2004 er komin út úr þeim. Þrjátíuára meðaltalið er hins vegar á uppleið (?) - Næst dettur 1986 út úr því - meðalhiti þess árs var ekki nema 4,13 stig og þarf 2016 að verða kaldara en það til þess að þetta meðaltal lækki. Aftur á móti var árið 1987 eitt það hlýjasta á kuldaskeiðinu, meðalhiti þá var 5,38 stig - þannig að 2017 verður að standa sig nokkuð vel ef 30-ára meðaltalið á að hækka enn frekar. 

En framtíðinni er frjálst að hegða sér eins og henni sýnist - og á ábyggilega eftir að koma á óvart. Tímaraðapistlar hungurdiska gætu orðið fleiri á næstunni - endist þrek ritstjórans við áramótauppgjörin. 

Af hlýskeiðasamanburði

Hér er dálítill samanburður á hita í Reykjavík á tímabilinu 1925 til 1946 annars vegar og 1999 til 2015 hins vegar. 

Lóðrétti ásinn sýnir ársmeðalhita (reiknaðan 12 sinnum á ári sem 12-mánaða keðjumeðaltal). Grái ferillinn sýnir hitann á tímabilinu 1925 (línan byrjar á meðaltali þess árs) til loka árs 1945, en rauða lína sýnir hita okkar tíma, byrjar í árslok 1999 og nær til loka árs 2015. 

Á fyrra tímabilinu eru sveiflur miklu meiri milli ára heldur en verið hefur á síðustu árum og hiti oft jafnlágur eða lægri en ársmeðalhitinn 2015. Skyldu menn hafa haldið að hlýskeiðinu væri lokið þegar hitinn datt niður vorið 1929 eftir hlýindin miklu þar á undan? Já, sennilega - og þó, fjögur stigin sem ársmeðalhitinn fór þá niður í voru talsvert hærri heldur en venjuleg lágmörk voru fyrir 1920 - það hljóta menn að hafa munað. - Og hlýskeiðið hélt svo áfram langt handan við myndina - allt til 1964. 

En þetta fyrra skeið segir okkur auðvitað ekki neitt um núverandi hlýskeið né framhald þess - við vitum ekkert hvernig það þróast áfram. Hlýskeiðið sem kennt er við fyrri hluta 19. aldar var svo enn brokkgengara - inn í það komu fáein mjög köld ár - en samt hélt það áfram eftir það þar til að það endanlega rann á enda fyrir 1860. 

En hvers vegna var árið 2015 það kaldasta á öldinni hér á landi? 

Uppbrot á norðurslóðum

Illviðrin sem gengu hér yfir fyrr í vikunni dældu miklu magni af hlýju lofti langt norður í höf. Önnur slík árás á kuldann á norðurslóðum er líka í pípunum yfir Alaska. Þetta hefur valdið því að reglubundin hringrás hefur brotnað mjög upp og mun taka að minnsta kosti nokkra daga fyrir hana að ná sér aftur á strik.

Þetta sést allvel á kortinu hér að neðan. Þar er spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um stöðuna í 500 hPa síðdegis á sunnudag (3. janúar). 

Jafnhæðarlínur eru heildregnar - því þéttari sem þær eru því hvassara er í lofti. Litir sýna þykktina, en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Mörkin á milli grænu og bláu litanna er við 5280 metra - meðalþykkt hér á landi í janúar er um 5240 metrar, í daufasta bláa litnum. 

Á sunnudaginn er landið hins vegar þakið grænum lit - hiti í lofti er því fáein stig yfir meðallagi. Niður undir jörð situr þó væntanlega kaldara loft yfir landinu - vindur á hverjum stað ræður því hvort það blandast upp í það hlýrra (og öfugt) eða hvort það flettist alveg af. 

Við sjáum langan grænan borða hlykkjast langt norður í höf og austur með Rússlandi norðanverðu og myndar þar mikla hæð - lyfti veðrahvörfunum þar yfir um um nokkra kílómetra. Sú lyfta olli kólnun í heiðhvolfinu og við borð lá að hringrásin þar raskaðist líka (ekki alveg útséð um það - en sennilega jafnar hún sig).

En kuldinn á norðurslóðum hverfur ekki við svona aðsókn heldur leitar hann líka undan og hefur m.a. stór og mjög kaldur pollur lokast af yfir Rússlandi. Hann er reyndar tvískiptur - sá víðáttumeiri er á þessu korti norðaustan Svartahafs og mun reika um Rússland næstu daga - kólnandi. Sá minni er á kortinu yfir Finnlandi. Þar hefur verið mjög hlýtt að undanförnu - en kólnar nú rækilega.

Þessi Finnlandskuldi á síðan að fara til vesturs Svíþjóð og Noreg næstu daga og reyndar um síðir (miðvikudag) ná alveg til okkar - eða fara til vesturs fyrir norðan land - spár eru ekki sammála um smáatriði málsins. En Ísland er vel varið fyrir kulda beint úr austri - hlýir hafstraumar milli Íslands og Noregs sjá um þá vörn - sé kuldinn ekki því  meiri og sneggri í förum. 

Þeir sem reglulega fylgjast með þykktarkortum taka líka eftir því að fjólublái liturinn - (þykkt minni en 4920 metrar) er vart sjáanlegur (aðeins smáblettur við norðurskautið - ef vel er að gáð). Fjólublái liturinn er að jafnaði mjög áberandi á þessum tíma árs - en fjarvera hans sýnir vel að bylgjur að sunnan hafa greinilega brotnað inn í annars vel varinn norðurslóðakuldann og blandað hlýrra lofti að sunnan saman við hann. Niðurstaðan er sú að venjulegan heimskautavetrarkulda er hvergi að sjá. - Tökum samt fram að það er ekkert einsdæmi á þessum tíma árs - en samt. 

Kuldinn nær sér fljótt á strik aftur um leið og blöndun að sunnan lýkur og væntanlega verða fjólubláu svæðin komin í venjubundna stærð nokkrum dögum eftir að bylgjubrotinu að sunnan linnir. - En Alaskabylgjan er býsna öflug og stuggar við öllum litlum kuldapollum - vonandi að þeir hrekist ekki hingað. 

En við skulum til gamans líta aðeins betur á Evrópukuldapollana. Kortið hér að neðan gildir á sama tíma og það fyrra, kl. 18 á sunnudag 3. janúar. Það er ekki alveg eins - reiknimiðstöðvar eru sjaldan alveg sammála.

Hér sést vel að þykktin í kuldapollinum yfir Finnlandi er minni en 5040 metrar. Þótt hitinn við 5040 metra sé allaf sá sami að meðaltali í veðrahvolfinu neðanverðu - sama hvar er í heiminum, er stöðugleiki mjög breytilegur. Hann er að jafnaði mun meiri yfir Finnlandi að vetrarlagi heldur en hér. Þess vegna má búast við því að kuldi í Tampere við 5040 metra verði meiri heldur en við sömu þykkt í Reykjavík. 

En lítið þýðir fyrir ritstjóra hungurdiska að vera að velta sér upp úr því hversu kalt verður í Finnlandi - hann á nóg með sig. 

Sé eitthvað að marka framtíðarspár mun Rússlandskuldinn ekki ná til Vestur-Evrópu og Bretlands - þar halda lægðir áfram að ganga yfir eða stranda. Framtíðarstaða við Ísland er mjög óljós - hlýtt loft verður ekki fjarri sunnan við land og má vera að það hindri bæði kulda úr austri - og síðar norðri til að ná til landsins. - En sparkið frá Alaska er ansi öflugt og gæti bætt í norðanáttina hér verði kuldinn að hörfa undan úr Íshafinu.