Heiðasti janúardagurinn (langt er síðan)

Leitin að heiðustu dögum hvers mánaðar síðustu 60 árin rúm er fastur liður á hungurdiskum um þessar mundir. Myndefnið hefur hingað til verið úr góðu safni gervihnattamynda í Dundee í Skotlandi. Þegar heiðasti janúardagurinn er leitaður uppi bregður svo við að fara þarf niður í sjötta sæti á lista heiðustu daga til að finna dag sem myndasafnið nær til. Myndir eru þar til aftur til haustsins 1978. Þessi dagur í sjötta sæti er 23. janúar 1988.

Heiðasti dagurinn er hins vegar 8. janúar 1961. Þrátt fyrir miklar hugarflettingar man ritstjórinn ekki eftir honum. Við leitum því í skjól amerísku endurgreiningarinnar sem hungurdiskar flýja oft í. Í þeirri fullvissu að fastir lesendur (þetta lesa varla aðrir) kunni að lesa í kortið, því það er 500 hPa kort. Í þetta sinn er ekkert á því nema jafnhæðarlínur sem merktar eru í metrum.

Ísland  er rétt ofan við mitt kort. Þar er háþrýstisvæði eins og búast mátti við eftir heiðríkjufréttirnar. Hæðin er ekki sérlega veigamikil - aðeins ein jafnhæðarlína umlykur hana og ekki sérlega ofarlega í rófinu - aðeins 5280 metrar. Heimskautaröstin (þéttar jafnhæðarlínur) æðir austur um Atlantshaf til Vestur-Evrópu og grunn lægðarenna er á milli hennar og hæðarinnar.

Hæðir sem þessar geta verið furðu þaulsetnar en svo var ekki með þessa. Rúmum tveimur sólarhringum síðar hafði öflugt lægðdrag sem þarna er rétt utan við kortið í vestri rutt öllu um koll og hér á landi gerði vitlaust veður. Næstheiðasti dagurinn er 14. janúar 1971 og 11. janúar 1963 í þriðja sæti.

Við leitum líka upp daginn sem státar bestu meðalskyggni (enn verri vísindi leitin sú). Það er 30. janúar 2010 - aðeins tvö ár síðan. Munum vér eftir því?

Leitin að skýjaðasta deginum er enn vafasamari - en til er hann - 6. janúar 2009. Skyggnið var að sögn verst 29. janúar 1966 en þá geisaði fádæma norðaustanillviðri á landinu með miklum sköðum. Þar sem ekki snjóaði skóf sjó, sand og mold. Olli særokið ekki raflínuísingu á Suðurnesjum? Það minnir mig.

Af afbrigðilegum janúarmánuðum 2 (austan- og vestanáttir)

Fyrir nokkrum dögum var hér fjallað um þrautseigustu norðan- og sunnanáttarmánuðina sem vitað er um hér á landi. Lítum nú á austan- og vestanáttirnar. Eins og áður er flokkað á fimm vegu - með mismunandi gögnum. Þetta efni er varla áhugavert fyrir aðra en mestu veðurnörd. Alla vega man ég ekki eftir neinum sem hefur viljað fá að vita um hvernig ástandið hefur verið í vindáttarýminu þegar þeir fæddust, þótt það ætti að vera jafnlíklegt til áhrifa og blessaðar stjörnuspárnar. - Ja, kannski ætti maður að fara að gera út á þetta í ellinni - eða hvað?

1. Mismunur á loftþrýstingi sunnanlands og norðan. Þessi röð nær sem stendur aftur til 1878. Gengið er út frá því að sé þrýstingur hærri norðanlands heldur en syðra séu austlægar áttir ríkjandi. Líklegt er að því meiri sem munurinn er, því þrálátari hafi austanáttin  verið. Þrýstingur er langoftast hærri norðanlands heldur en sunnan. Af þeim 134 janúarmánuðum sem hér eru teknir til rannsóknar var þrýstingur hærri sunnanlands aðeins 19 sinnum.

En janúar 1943 er mestur austanáttarjanúarmánaða. Vestanlands var mjög þurrt þrátt fyrir að loftþrýstingur hafi verið lágur. Úrkomusamt var eystra.  Síðari heimsstyrjöldin stóð sem hæst árið 1943 og margir muna sjálfsagt enn eftir þessum mánuði. Þetta ár varð að mörgu leyti erfitt hvað tíðarfar varðaði. Janúar 1948 er í öðru sæti og 1969 í því þriðja.

Tveir janúarmánuðir eru jafnir í efsta vestanáttarsætinu, 1935 og 1992. Mjög hlýtt var í þessum mánuðum báðum og státar janúar 1992 af hæsta meðalhámarkshita á veðurstöð, 8,27°C á Seyðisfirði. Þetta þykir manni ótrúlega há tala en almennt má þakka fyrir ef hámarkið nær slíkum hæðum einn til tvo daga í janúar.

2. Styrkur átta eins og hann kemur fram þegar reiknuð er meðalstefna og styrkur allra vindathugana á öllum (mönnuðum) veðurstöðvum. Þessi röð nær aðeins aftur til 1949.

Hér eru austanáttarmánuðirnir miklu 1943 og 1948 ekki með, en 1969 er í fyrsta sæti ásamt janúar 1994. Vestanáttin var mest 1983 í sérlega eftirminnilegum illviðra- og umhleypingamánuði með endalausum samgöngutruflunum, snjó og hálku. Næstir koma janúar 1957 og 1949 sem báðir eru einnig frægir fyrir snjó og illviðri. Janúar 1992 er í fimmta sæti.

3. Gerðar hafa verið vindáttartalningar fyrir þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað samfellt og vindathugunum skipt á 8 höfuðvindáttir og prósentur reiknaðar. Síðan er tíðni norðaustan-, austan-, og suðaustanátta lögð saman. Þá fæst heildartala austlægra átta. Þessi röð nær aftur til 1874 en hugmynd um ríkjandi áttir höfum við alveg aftur til 1823. Vestanáttin er metin á sama hátt, summa tíðni áttanna suðvesturs, vesturs og norðvesturs.

Hverjir eru mestu austanáttarmánuðirnir? Jú, 1948 og 1943 sem báðir hafa áður komið við sögu. Þá kemur janúar 1883. Í þeim mánuði var góð tíð og snjó leysti af láglendi. Vestanáttin var aftur á mót mest 1933 og síðan 1935, síðarnefndi mánuðurinn kemur hér aftur í toppsæti.

4. Fjórði mælikvarðinn er fenginn úr endurgreiningunni amerísku og nær hann aftur til 1871. Fyrstu 20 til 30 árin verðum við þó að taka niðurstöðum greiningarinnar með varúð.

Enn eru 1948 og 1943 í efstu austanáttarsætunum, en mest var vestanáttin 1935 og síðan er 1992 í öðru sæti. Þetta eru óvenjuskýrar línur.

5. Fimmti kvarðinn er einnig úr endurgreiningunni nema hvað hér er reiknað í 500 hPa-fletinum. Janúar 1948 heldur sínu í austanáttinni, en janúar 1974 er í öðru sæti - ekki nefndur áður. Mest var vestanáttin í háloftunum í janúar 1923 og litlu minni 1935.

Enn er minnt á að vestanátt ríkir í háloftunum yfir Íslandi en austanátt við jörð. Þetta þýðir að yfir landinu er mikill þykktarbratti - það er að segja að mikill munur er á hita neðri hluta veðrahvolfs sunnan og norðan við land. Allgott samband er á milli háloftavestanáttarinnar og þykktarbrattans þannig að því meiri sem vestanáttin er því meiri er þykktarbrattinn. Sé vestanáttin væg - eða þá að austanátt er ríkjandi í háloftum er hann vægari.

Af þeim 140 árum sem endurgreiningin nær til hefur austanátt verið ríkjandi í háloftunum aðeins átta janúarmánuði. Þykktarbrattinn hefur aldrei verið öfugur, það er að segja að alltaf er hlýrra í janúar sunnan við land heldur en fyrir norðan. Varla eru það mikil tíðindi, munurinn var minnstur í janúar 1972, en mestur 1923.

Aukin kortalæsi (eitt markmiða hungurdiska)

Eitt af áhugamálum hungurdiska er aukin veðurkortalæsi þeirra sem fylgjast með pistlunum. Enn er áhugamálinu vægðarlaust fylgt eftir með litlu sýnidæmi. Það er úr veðurkorta- og tunglmyndahrúgu dagsins í dag. Fyrst tunglmyndin.

Myndin (frekar óskýr) er tekin úr jarðstöðuhnetti 36000 kílómetra yfir miðbaug kl. 23 í kvöld (miðvikudag). Hún birtist á vef Veðurstofunnar en myndir af þessu tagi birtast þar á klukkustundarfresti - séu sambönd í lagi.

Lægðin djúpa sem olli illviðri síðastliðna nótt og síðan frameftir degi er merkt sem L1. Þegar þetta er skrifað (um miðnætti) er veðrinu ekki alveg slotað alls staðar á Austurlandi. Lægðin hefur nú hringað sig upp á hefðbundinn máta langt genginna lægða og má sjá að minnsta kosti tvöfaldan skýjasveip í kringum lægðarmiðjuna.

En lægðin missti hluta af kerfinu til vesturs, til lægðar sem merkt er L2. Á milli þeirra er skýjalindi og er sem þær togist á. L2 grynnist ört. Suður í hafi er smálægðin L3 á hraðri leið til austurs. Lægðir af því tagi eru gjarnan kenndar við lögun skýjakerfisins en því svipar til greinarmerkisins kommu. Lögunin ræðst m.a. af því að loft sem er á leiðinni upp og norður tekur á sig hæðarbeygju (kommuhausinn) en það loft sem er á leið til suðurs og niður fer í lægðarbeygju undir hitt (kommukrókurinn). Ég vil helst kalla þetta riðakommu (en það er sérviska).

Yfir Skotlandi er mjótt hvítt (kalt og hátt) skýjaband. Þar er háloftaröst, vindurinn stefnir eftir langás bandsins.

Hin myndin er spákort ættað frá evrópureiknimiðstöðinni og gildir hún á miðnætti (nánast á sama tíma og gervihnattarmyndin). Á kortið er hæð 500 hPa-flatarins merkt sem svartar heildregnar línur (í dekametrum) - 504 dam línan liggur í kringum L2  en  L1 er dýpri. L3 sést sem væg bylgja, jafnhæðarlínurnar mynda grunna bylgju. 

Heildregnar litaðar línur sýna hæðarbreytingu síðustu 6 klst, blátt táknar fallandi flöt, en rautt hækkandi. Við sjáum t.d. að L2 er að grynnast (ekkert nema rauðar línur þar) en flóknara mynstur er í kringum L1. Skyggðu fletirnir sýna iðuna (hverfiþunga á flatareiningu) í fletinum. Bleikgrátt táknar lægðariðu (snúning - hægragrip - þumall upp) en blágrátt er hæðariða.

Dæmi dagsins fellst í lauslegum samanburði á gervihattarmyndinni og iðumynstrinu. Við sjáum að skýjavöndullinn í kringum L1 og snúningurinn í kringum L2 falla furðuvel að iðunni í kringum lægðirnar. Lindinn á milli þeirra fellur einnig vel að iðuborðanum sem tengir lægðirnar. Röstin við Skotland kemur - eins og vera ber fram sem borðapar, lægðaborði norðan rastar, en hæðarborði sunnan hennar. Iðan við L3 er óræðari - en þar er þó iðuhnútur.

Af þessu dæmi má vonandi sjá að samband er á milli iðusvæða og veðursins. Meira síðar?

 

Norðaustur með suðausturströndinni

Illviðrislægðin sem hungurdiskar hafa nú fjallað um í tvo daga er að ná fullum þroska og fer til norðausturs með suðausturströndinni í nótt (aðfaranótt miðvikudags). Myndin hér að neðan er tekin kl. 23 að kvöldi þriðjudags og sýnir lægðarmiðjuna skammt suður af landinu. Loftvog féll um 3-5 hPa á klukkustund á undan lægðinni og um tíma var mjög hvasst af austri og norðaustri syðst á landinu. Aðalillviðrið er þó sunnan við lægðarmiðjuna í því sem oft er kallað lægðarsnúður - en líka broddur eða stingur. Vonandi festist eitthvað íslenskt nafn við fyrirbrigðið um síðir.

Að sögn tölvulíkana er fárviðri sunnan lægðarmiðjunnar, meira en 32 m/s meðalvindur og vindhviður eru yfir 40 m/s, gríðarmikið yfir opnu hafi þar sem engar þvinganir svosem fjöll verða á vegi vindsins. Enn er ekki alveg ljóst hversu langt norður á bóginn þessi vindstrengur fer, en nái hann inn á land munu fjöll gera enn meir úr hviðunum. Litlu minni vindur er suðvestan lægðarinnar.

Af uppeldislegum ástæðum bendi ég sérstaklega á svæðið sem gula örin liggur yfir. Hvíti skýjabakkinn (háskýin) eru þar farin hjá, en eftir stendur grá þekja lægri skýja. Loftið sem leggst ofan á lágskýin er komið langt að ofan, jafnvel úr neðstu lögum heiðhvolfsins - það er því mjög þurrt. Fyrirbrigðið kallast oft „þurra rifan“. Hún er eitt af einkennum mikillar og skyndilegrar lægðadýpkunar. Hér er þróunin langt gengin.

Sunnan kerfisins eru miklir éljaflókar í köldu lofti frá Kanada. Það streymir til austurs yfir hlýjan sjó og þykktin er innan við 5160 metrar. Þetta loft sækir ekki aðeins til austurs heldur einnig til norðausturs í átt til Íslands. Skilaglaðir myndu e.t.v. segja að þar séu kuldaskil sem sækja fram, ekki fjarri bláleitu strikalínunni á myndinni. Þar er eins konar lindi milli lægðarinnar sunnan Íslands og þeirrar sem liggur við Grænlandsströnd.

Norðanmegin í lindanum er frekar hæg norðaustanátt (nema í ofsanum næst lægðarmiðjunni), en í kalda loftinu er nú vestnorðvestan rok eða ofsaveður sem þokast nær. Til allrar hamingju dofnar að mun yfir þessu veðri eftir því sem það kemur nær Íslandi, en samt er búist við því að kalda loftið falli inn Faxaflóa í fyrramálið - hér verður ekki sagt nákvæmlega hvenær. Ef snjór liggur þá á lausu (vonandi ekki) gerir snarpan byl af vestri. Fylgist með veðurspám og veðri - hungurdiskar spá ekki, munum það.

Hvoru tveggja? Austan- og vestanvið? Eða hvað?

Illa gengur spám að negla niður endanlega braut lægðarinnar sem á að fara hjá annað kvöld (þriðjudagskvöld) og aðra nótt. Hún hefur ýmist verið send til norðurs með vesturströndinni eða þá norður með austurströndinni eða jafnvel tvískipt, grynnri hlutinn vestanvið en sá krappari austanvið land. Ekki verður úr því skorið hér. En við lítum á spá grófasta Hirlam-líkansins, nú kemur Hirlam-spáin í þremur útgáfum til Veðurstofunnar. Það skal tekið fram að í þessu tilviki ber þessum þremur gerðum allvel saman. - Og evrópureiknimiðstöðin og afleiðuspár hennar eru einnig á svipuðu róli. Kortið gildir kl. 18 síðdegis á þriðjudag 17. janúar.

Kortið sýnir þrýsting við sjávarmál sem svartar heildregnar línur. Vindur er sem hefðbundnar vindörvar og lituðu svæðin sýna úrkomuákefð, blái liturinn táknar 10 til 15 mm á þremur klukkustundum.

Þegar kortið gildir er lægðin 976 hPa í miðju beint suður af landinu á leið norðnorðaustur. Hún er í foráttuvexti, á að dýpka um 18 hPa á næstu 9 klst (til kl. 3 aðfaranótt miðvikudags). Hirlam reiknar með að um það leyti verði hún yfir Meðallandinu en fari síðan norðaustur með landi til Austfjarða.

Á kortið er einnig merkt lægðardrag (með stóru X). Þessi tvö kerfi rétt missa hvort af öðru - sé að marka spána. Hefðu þau verið nákvæmlega i fasa hefði lægðin krappa farið norður með Vesturlandi, álíka öflug. Þá hefði meginillviðrið hitt á Reykjanes og Faxaflóa.

Á milli lægðarmiðjanna L og X liggur síðan eins konar naflastrengur - úrkomubakki sem ganga á inn á land á aðfaranótt miðvikudags eða undir morgun. Nú er helst útlit fyrir að snarpur hríðarbylur af vestri gæti fylgt bakkanum um suðvestanvert landið, jafnvel þótt hvorug lægðarmiðjan fari þar yfir.

Taka verður fram að í raunveruleikanum eru brautir kerfanna alls ekki fullráðnar þegar þetta er skrifað. Vel má vera að lægðin verði ekki jafnöflug og hirlam-líkanið gerir ráð fyrir, enda hefur hún varla myndast ennþá. Vissara er að fylgjast vel með veðurspám þriðjudagsins.

Tveir dagar - tvær lægðir

Enn stefna lægðirnar í átt til landsins og fara mikinn. Gallinn er sá að óvissa virðist enn með mesta móti í veðurspám - meira að segja er ekki samkomulag um veður eftir tvo daga - á þriðjudaginn. Rétt er fyrir þá sem eiga eitthvað undir veðri eða hafa í huga ferðalög að fylgjast vel með veðurspám frá Veðurstofunni.

En lítum örstutt á næstu tvær lægðir. Sú fyrri er orðin nokkuð þroskuð og á að fara hér hjá strax á morgun (mánudag) - um 300 kílómetra fyrir vestan land. Ætli við sleppum ekki við versta veðrið - en fátt er öruggt í þeim efnum. Ekki er heldur ljóst hvort einhver hríðargusa er í suðurjaðri lægðarinnar. Við lítum nú á gervihnattamynd sem fengin er af vefsíðu Kanadísku veðurstofunnar (Environment Canada).

Örvar benda á Ísland og Nýfundnaland. Fyrri lægðarmiðjan er merkt sem L1 og eins og sjá má hefur hún náð allgóðum snúningi. Hér tákna gulir og rauðir litir háskreið skýjakerfi. Síðari lægðin er suðaustur af Nýfundnalandi og er reyndar varla orðin til. Þó sjást nú þegar tvö af megineinkennum snarpdýpkandi lægða - brúnin skarpa í norðvesturjaðri skýjaflókans og við sjáum einnig aðkenningu að hausmyndun ofan við staðinn þar sem L-ið hefur verið sett. Þarna er greinilega mikil vindröst í háloftunum með vindsniða til beggja átta.

Það sem spár greinir nú á um er kraftur lægðarinnar L2 - en þær eru nokkurn veginn sammála um braut hennar sem á að liggja yfir vestanvert Ísland á þriðjudagskvöld. Ósamkomulag er því um það hversu hvasst verður og hvort hún veldur vestanhríð á landinu eða ekki. Ekki vita hungurdiskar heldur um það.

En hvers vegna þetta ósamkomulag? Hér er aðeins hægt að giska - og ætli við gerum það ekki þótt jafnliklegt sé að ágiskunin sé mesta bull.

Hér er kort frá evrópureiknimiðstöðinni sem sýnir stöðuna nú þegar pistillinn er skrifaður (um miðnætti aðfaranótt mánudagsins 16. janúar). Þetta er hefðbundin 500 hPa og þykktarspá sem fastir lesendur hungurdiska ættu að vera orðnir vanir. Jafnhæðarlínur eru svartar, heildregnar, í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Rauðar strikalínur sýna þykktina, einnig í dekametrum. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Línan við suðurströnd Íslands sýnir þykktina 5340 metra - ef loftið er blandað gefur hún um 5 stiga hita við jörð. Minna en það þar sem loft blæs yfir frostkalda jörð eða bráðnandi snjó.

Braut lægðanna er sýnd með grænum örvum (athugið að alls ekki er vist að brautirnar verði svona).

Einnig má á kortinu sjá bleikgráa fleti - þeir sýna hvar lægðaiða er mest. Þar eru ýmist borðar eða hnútar. Borðar fylgja háloftavindröstum - afleiðing þess mikla vindsniða sem fylgir röstunum. Hnútarnir koma fram nærri lægðarmiðjum. Hnúturinn við L1 sýnir okkur að þar er lægðarhringrás jafnvel þótt við sjáum ekki lokaða lægð á kortinu. Enginn hnútur er enn við L2 - bara borðar.  

Bláa örin sýnir stefnu kaldasta loftsins á svæðinu það á stefnumót við L2. Þróun hennar virðist fara eftir því hvernig þetta stefnumót heppnast. Hvernig skyldi fara með það? Reiknimiðstöðvar eru ekki sammála.

Af afbrigðilegum janúarmánuðum 1

Heldur hefur í dag dregið úr ósamkomulagi reiknimiðstöðva um tíðarfarið. Líkönin eru nú nær einhverskonar málamiðlun og hefur evrópureiknimiðstöðin meira gefið eftir heldur en gfs-spáin ameríska. En við látum þau mál bíða þar til athyglisverð veður í nágrenni okkar eru komin nær okkur í tíma. Þess í stað lítum við á fastan lið hungurdiska um afbrigðilega mánuði og er komið að janúar. Hverjir eru mestu norðan- og sunnanáttamánuðir sem við vitum um? Til að ákveða það notum við sömu fimm flokkunarhætti og notaðir hafa verið áður.

1. Mismunur á loftþrýstingi austanlands og vestan. Þessi röð nær sem stendur aftur til 1873. Gengið er út frá því að sé þrýstingur hærri vestanlands heldur en eystra séu norðlægar áttir ríkjandi. Líklegt er að því meiri sem munurinn er, því þrálátari hafi norðanáttin verið.

Mestur norðanáttarjanúarmánaða er mjög þekktur - janúar 1918. Þá komu nokkrar afburðakaldar vikur og hefur veturinn allur verið kallaður frostaveturinn mikli. Þá mældist lægri hiti heldur en mælst hefur fyrr eða síðar á landinu, -38 stiga frost á Grímstöðum á Fjöllum og í Möðrudal.

Jafnir í öðru til fjórða sæti eru janúarmánuðir áranna 1936, 1945 og 1969. Þeir eru ekki jafnfrægir og janúar 1918 - en eru samt merkilegir fyrir afbrigðilegt veðurlag. Janúar 1936 er t.d. þurrasti janúar sem vitað er um á landinu að minnsta kosti frá 1881.

Janúar 1950 telst mesti sunnanáttarmánuðurinn að þessu tali. Þá var hlýtt en mjög stormasamt - tíð var samt ekki talin slæm til landsins en gæftir voru slæmar. Snjór var lítill. Langt er í mánuðinn í öðru sæti, 1876. Hann fær nær sömu einkunn: Illviðratíð, einkum á Suður- og Vesturlandi. Mjög hlýtt norðaustanlands. Janúar 1933 og 1942 koma síðan þar á eftir - líka þekktir fyrir illviðri og hlýindi.

2. Styrkur norðanáttarinnar eins og hann kemur fram þegar reiknuð er meðalstefna og styrkur allra vindathugana á öllum (mönnuðum) veðurstöðvum. Þessi röð nær aðeins aftur til 1949. Það er janúar 1969 sem nær fyrsta sætinu (1918, 1936 og 1945 eru ekki með í keppninni). Í sunnanáttarkeppninni er 1992 í efsta sæti en 1987 í öðru og 1950 í því þriðja.

3. Gerðar hafa verið vindáttartalningar fyrir þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað samfellt og vindathugunum skipt á 8 höfuðvindáttir og prósentur reiknaðar. Síðan er tíðni norðvestan, norðan, og norðaustanáttar lögð saman. Þá fæst heildartala norðlægra átta. Þessi röð nær aftur til 1874. Unnið er að lauslegri framlengingu (afturúrlengingu?) aftur til 1823. Hér fær 1936 heiðursætið, en 1969 kemur þar á eftir. (Einnig var minnst á 1826).

Sunnanáttatíðni er reiknuð með því að leggja saman tíðni áttanna suðausturs, suðurs og suðvesturs. Janúar 1933 lendir í efsta sætinu og 1987 er í öðru. Janúar 1987 fær sérlega góða dóma sem hagstæður mánuður.

4. Fjórði mælikvarðinn er fenginn úr endurgreiningunni amerísku og nær hann aftur til 1871. Fyrstu 20 til 30 árin verðum við þó að taka niðurstöðum greiningarinnar með varúð. Enn er 1936 mestur norðanáttarmánaða, þar á eftir koma 1930 og 1969. Sunnanáttin var mest í janúar 1987, 1950 og 1933 - allir áður nefndir.

5. Fimmti kvarðinn er einnig úr endurgreiningunni nema hvað hér er reiknað í 500 hPa-fletinum. Janúar 1918 nær aftur fyrsta sætinu, en er 1936 í öðru. Sunnanáttin var mest í 500 hPa-fletinum í janúar 2006 (ekki nefndur áður) en síðan 1933 og 1950.

Enn sem fyrr er ánægjulegt að sjá hversu vel þessum fimm greiningarháttum ber saman þótt ólíkir séu. Við heyrum síðar af austan- og vestanáttum, köldustu og hlýjustu mánuðunum, þeim úrkomusömustu og þurrustu, snjóléttustu og snjóþyngstu, hæstum og lægstum mánaðarmeðalloftþrýstingi, mesta og minnsta þrýsti- og hitaóróa fyrir utan föstu liðina um hlýjustu og köldustu dagana og daginn heiðasta - og fleira. Nördin geta sleikt útum en aðrir fengið létt kvíðakast.

 

Ótíð áfram - eða breyting í vændum?

Spurningunni í fyrirsögninni verður ekki svarað hér - það vita fastir lesendur hungurdiska. Hins vegar skal upplýst hvert tilefni hennar er. Undanfarna 1 til 2 daga hefur verið mikið ósamræmi í meðaldrægum spám helstu reiknimiðstöðva.

Ameríska líkanið sem daglega gengur undir nafninu gfs (global forecast system) spáir áframhaldandi ótíð svo langt sem séð verður með langri röð vondra lægða og tilheyrandi illviðrum. Evrópureiknimiðstöðin (ecmwf) gefur hins vegar möguleika á breytingu yfir í öðruvísi veðurlag eftir nokkra daga. Það lítur alla vega mun skár út - með mun hægari vindum og þar með betra veðri. Reiknimiðstöðin hefur oftar rétt fyrir sér - en ekki alltaf. Stundum fer reyndar þannig að raunveruleikanum tekst einhvern veginn að vera þannig að báðar hafi rétt fyrir sér. Málamiðlanir eru oft mögulegar í erfiðum stöðum - rétt eins og í stjórnmálunum.

En lítum á atriði sem spárnar virðast sammála um - enda er það ekki nema tvo daga framundan. Til þess notum við hefðbundið norðurhvelskort reiknimiðstöðvarinnar - og fastir lesendur eru orðnir vanir.

En fyrir nýja lesendur er rétt að fara með skýringaþuluna. Kortið sýnir megnið af norðurhveli jarðar norðan við 30. breiddargráðu, norðurskaut nærri miðju. Höfin eru blá, löndin ljósbrún. Ísland er neðan við miðja mynd. Bláu og rauðu línurnar sýna hæð 500 hPa-flatarins í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Því þéttari sem línurnar eru því meiri er vindurinn milli þeirra. Þykka, rauða línan markar 5460 metra hæð, en þynnri rauðar línur eru við 5820 metra og 5100 metra hæð. Almennt má segja að því lægri sem flöturinn er því kaldara er veðrahvolfið. Lægðirnar í fletinum eru kallaðar kuldapollar og hæðirnar eru hlýir hólar - sem gegna yfirleitt nafninu fyrirstöðuhæðir.

Frá því að við litum á þetta kort síðast hefur það merkilegast gerst að nú hafa fjórar fyrirstöðuhæðir skotist norður úr heimskautaröstinni (hana má sjá þar sem línurnar eru þéttar). Þetta eru talsverð tíðindi því hingað til í vetur hefur vegur rastarinnar verið nokkuð greiður frá vestri til austurs þótt skammvinnir hryggir hafi skotist norður við og við. Þessi hegðun rastarinnar hefur t.d. valdið hlýindum bæði í Bandaríkjunum (þau hafa verið alveg sunnan rastar) og í Evrópu (þar hefur hún borið hlýtt loft og illviðri úr vestri).

En nú hefur sum sé tekið við ástand sem er öðruvísi - ekki þó vitað enn hvernig það þróast. En báðar reiknimiðstöðvarnar eru nokkurn veginn sammála um aðalatriðin á þessum kortum - en síðan skilur leiðir.

Merkasti atburður næstu daga verður myndun hæðar sem ör merkt með tölustafnum 1 bendir á. Gríðarleg fyrirstaða sunnan Alaska á að taka sig upp og hreyfast í átt að Beringssundi. Þetta veldur titringi á öllu kalda svæðinu - m.a. með því að hlýtt loft hæðarinnar stuggar við því kalda og það verður að flytja sig til.

Ör sem merkt er 2 bendir á lægðardrag sem hæðin þrýstir suður. Á svæði um norðanverð Bandaríkin öll verður næstu daga mikið átakasvæði milli hörkufrosts í norðri og hlýinda i suðri - mjög spennandi staða fyrir veðurnörd þeirra slóða - og óróavaldur fyrir þá sem eiga eitthvað undir veðri.

Ör sem merkt er 3 bendir á mikinn kuldapoll yfir sunnanverðu Rússlandi. Ameríska spáin ætlar að halda honum á svipuðum slóðum - en reiknimiðstöðin hreyfir hann vestur um Þýskaland og jafnvel kemst Bretland inn á áhrifasvæði hans - en á því eru bæði frost, snjór og öll hugsanleg leiðindi sem því fylgja fyrir vana og óvana. Fari kuldapollur þessi á flakk njótum við góðs af því hann stöðvar lægðaganginn til okkar að mestu.

Ör sem merkt er 4 bendir á annars konar fyrirstöðu - brú þar sem skilur á milli Síberíukuldans annars vegar og Kanadakuldans hins vegar.

Á kortið má einnig sjá svæði afmarkað með grænum strikalínum. Þar er sá hluti heimskautarastarinnar sem mest varðar okkur þessa dagana. Lægðir myndast þar hver á fætur annarri og taka mið í átt til Íslands. Spárnar eru líka ósammála um þessar lægðir - evrópureiknimiðstöðin er mun hagstæðari okkur - verstu lægðir næstu daga fara allar suðaustan við land og gætir lítt hér á landi - en gfs er mun grimmari og sendir þær beint yfir okkur með tilheyrandi skaki sem heldur síðan áfram.

Hvor spásýnin er rétt? Við bíðum eftir því hvor miðstöðin gefur málstað sinn upp á bátinn. Það gæti gerst strax í fyrramálið (laugardagsmorgunn) - eða kannski verður þetta allt með öðrum hætti. Þessi pistill verður alla vega mjög fljótt illa úreltur - en vonandi vanmeta lesendur ekki uppeldisgildi hans. Þetta ákveðna spákort reiknimiðstöðvarinnar er aðgengilegt almennum notendum á vef hennar ásamt sams konar kortum með spám tíu daga fram í tímann. Aðgengilegt er e.t.v ekki rétta orðið því vefur miðstöðvarinnar er frekar fjandsamlegur fyrir ókunnuga.

Hláka í kortunum - dugar lítt

Bestu spár telja nú að hláka sé framundan - hún er reyndar þegar byrjuð á hluta landsins þegar þetta er skrifað (seint að fimmtudagskvöldi 12. janúar). Hún virðist ætla að vera eindregin á morgun (föstudag) en óvissara er með endinguna. Þykktin verður tiltölulega há í fjóra daga en kalt loft á að sleikja vestanvert landið oftar en einu sinni á þessum tíma - en hungurdiskar spá engu frekar en venjulega. En klakinn er mikill og sólin máttvana. En lítum á fagra þykktarspá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir kl. 18 á föstudag (13. janúar). Þykktin á laugardag til mánudags verður ekki svona há.

Það er alla vega tilbreyting að þessu útliti. Þykktin er sýnd í dekametrum (1 dam = 10 metrar) með svörtum heildregnum línum en litafletirnir sýna hita í 850 hPa. Það er 5440 metra jafnþykktarlínan sem hringar sig um landið norðaustanvert - og sjá má örlítinn sveig í 5460 metrum og inni í honum töluna 7 - táknar að 7 stiga hita sé spáð í 850 hPa á þeim slóðum. Smásveiga og stakar tölur tökum við hóflega alvarlega.

Þykkt á þessu bili getur við bestu skilyrði (vind af bröttum fjöllum) gefið um 15 stiga hámarkshita á landinu - oftast er hámarkshitinn þó lægri en þetta við þessa þykkt. Ítrasti möguleiki er 17 til 18 stig. Landshitamet janúarmánaðar hér á landi er 19,6 stig sem mældust á sjálfvirku stöðinni á Dalatanga þann 15. árið 2000.

En hver er þá hæsta þykkt sem vitað er um í janúar? Ef við tökum mark á tuttugustualdarendurgreiningunni sem hungurdiskar vitna oft til hefur það gerst nokkrum sinnum að þykkt í janúar hefur farið upp fyrir 5500 metra í námunda við landið. Hæsta gildið nálægt landinu er 5530 metrar og er það frá 18. janúar 1992. Nokkrir mjög hlýir dagar komu um miðjan janúar það ár og á syrpan sú nokkur af landsdægurhámörkum janúarmánaðar og mörg stöðvamet í janúar voru sett þessa sömu daga, m.a. hefur aldrei mælst hærri hiti á Akureyri í janúar heldur en mældist þann 14. janúar 1992, 17,5 stig.

Endurgreiningin nefnir líka mjög mikla þykkt þann 14. janúar 1922. Þá var lítið um hámarksmælingar á landinu og engin spor markar dagurinn í metaskrám hungurdiska. Flest háþykktarskot á þessum tíma árs standa mjög stutt - oftast aðeins hluta úr degi þegar háloftahryggir sviptast hjá - rétt eins og nú á að gerast.

Eitt uppeldislegt atriði að lokum (fyrir nördin). Við sjáum að blár litur liggur yfir svæðum sunnan til á landinu. Skýringar eru fleiri en ein. Í fyrsta lagi getur þetta verið kalt loft sem sunnanáttin ekki hreinsar burt í neðstu lögum. Í öðru lagi er loft í uppstreymi sunnan fjalla, það kólnar mjög við að lyftast - en hlýnar aftur í niðurstreyminu nyrðra. Síðan verður einnig að hafa í huga að munur er á landslagi líkansins og raunverulegu landslagi. Uppstreymi líkansins fer eftir landslagi þess - en ekki því raunverulega. Þetta þýðir að ekki má taka allt of mikið mark á ýmis konar hlykkjum og sveigjum yfir landi í reiknuðum veðurspám.

Af hríðarveðrum í Reykjavík

Fyrir nokkrum árum (2008) setti ritstjórinn saman fróðleikspistil um hríðarveður á vef Veðurstofunnar [Tíðni hríðarveðra á árunum 1949 til 2007]. Þar var slegið fram skilgreiningu á fyrirbrigðinu þannig að hægt var að leita að því í veðurathugunum.

Lesendur hungurdiska eru auðvitað hvattir til að lesa pistilinn og kynna sér skilgreininguna. Með henni kemur m.a. fram að hríðarathuganir eru um 50% fleiri á Akureyri heldur en í Reykjavík, en fjöldi einstakra hríðarveðra er nærri því sá sami á stöðunum tveimur. Hríðar á Akureyri standa hins vegar mun lengur heldur en í höfuðborginni. Hríðarveður sem stóðu í þrjá athugunartíma samfleytt (meira en 9 klukkustundir) voru aðeins tíu í Reykjavík en 97 á Akureyri - um tíu sinnum fleiri.

Í pistlinum er einnig bent á þá staðreynd að hríðarathugunum hefur fækkað í Reykjavík á síðustu árum - rétt eins og fólk flest hefur á tilfinningunni. Í pistlinum sem vitnað er til birtist mynd sem sýnir þessa þróun fram til ársins 2007. Spurningin er hvað hefur gerst síðan og kemur þá að atriði dagsins. Það er ný gerð af þeim hluta myndarinnar sem sýnir Reykjavíkurtölurnar.

Lárétti ás myndarinnar sýnir árin, en sá lóðrétti fjölda hríðarathugana á ári. Byrjað er 1949 en endað 2011. Gráu súlurnar eru einstök ár, en rauða línan er 7-ára keðjumeðaltal (sett við endaár hvers 7-ára tímabils, fyrsta gildi nær yfir 1949 til 1955).  

Við sjáum býsna mikil áraskipti, árin 1977, 1987, 2007, 2009 og 2010 eru alveg hríðarathuganalaus. Miklar hríðar voru hins vegar 1949 (20 athuganir), 1968 (18 athuganir) og 1989 (17 athuganir). Einnig sést greinileg tímabilaskipting. Tíminn frá 1998 til okkar dags er sérlega léttvægt (helst að árið 2000 skeri sig úr með 9 athuganir). Á árinu 2011 voru hríðarathuganir fimm, sú síðasta á miðnætti að kvöldi 28. desember síðastliðinn - við munum það enn. Ein athugun er komin fram á árinu 2012, kl. 15 þann 10. janúar (illviðrið í gær).

Með hliðsjón af síðasta áratug má telja eðlilegt að hríðarveður í Reykjavík komi nokkuð á óvart - því þau hafa verið svo fá - miklu færri en á áratugunum þar á undan. Það er alltént raunverulegt. Myndin segir auðvitað ekkert um framtíðina.