Örlítið söguslef - hitafar

Ritstjóri hungurdiska er um þessar mundir í starfslokatiltekt, flettir og hendir gömlum blöðum og skýrslum. Rifjast þá sitthvað upp. Á dögunum rakst hann á aldarfjórðungsgamla  norska ráðstefnugrein. Fjallar hún um tilraun til mats á hitafari á hellaslóðum við Mo í Rana í Noregi. Mo i Rana er í Nordland-fylki í Noregi, á svipuðu breiddarstigi og Ísland. Ársmeðalhiti 1961-1990 var eiginlega sá sami og í Stykkishólmi, eða 3,5 stig. Staðurinn er þó ekki alveg við ströndina og eru vetur heldur kaldari og sumur hlýrri heldur en í Hólminum. 

Hér að neðan lítum við á mynd (línurit) þar sem reynt er að giska á ársmeðalhitann á þessum slóðum síðustu 9 þúsund ár eða svo. Notast er við samsætumælingar í dropasteinum hellisins. Ritstjórinn minnist þess að línurit þetta fór allvíða á sínum tíma og beið hann lengi eftir því að greinin birtist í því sem kallað er ritrýnt tímarit - eða alla vega einhverju ítarlegra en ráðstefnuriti. Svo virðist sem úr því hafi ekki orðið, kannski vegna þess að eitthvað ábótavant hefur fundist, t.d. í aðferðafræðinni. Aftur á móti birtist grein um niðurstöður mælinga úr sama helli nokkrum árum síðar - en þar var fjallað um hitafar í hellinum á hlýskeiði ísaldar - frá því fyrir um 130 þúsund árum að 70 þúsund árum fyrir okkar daga. Ritstjóri hungurdiska hefur ekkert vit á dropasteinum - né þeim aðferðum sem menn nota til að galdra út úr þeim upplýsingar um hita og/eða úrkomu. En hitaferill myndarinnar er forvitnilegur.

Í haus myndarinnar segir að þar fari ársmeðalhiti í Mo i Rana. Lárétti ás myndarinnar sýnir tíma, frá okkar tíð aftur til 8500 ára fortíðar. Eins og gengur má búast við einhverjum villum í tímasetningum. Lóðrétti ásinn sýnir hita - efri strikalínan merkir meðalhita á okkar tímum (hvað þeir eru er ekki skilgreint - en hér virðist þó átt við meðaltalið 1961 til 1990). Neðri strikalínan vísar á meðalhita á 18.öld - „litla ísöld“ er þar nefnd til sögu. Rétt er að benda á að ferillinn endar þar - fyrir um 250 árum (um 1750) - en nær ekki til 19. og 20. aldar. Höfundurinn ákveður nú að hiti um 1750 hafi verið um 1,5 stigum lægri heldur en „nú“. Um það eru svosem engar alveg áreiðanlegar heimildir - sem og að sú tala gæti jafnvel átt við annað „nú“ heldur en höfundurinn virðist vísa til - t.d. til tímabilsins 1931 til 1960, sem var heldur hlýrra en það síðara, í Noregi eins og hérlendis. Sé munurinn á „hita nú“ og hita „litlu ísaldar“ minni en 1,5 stig hefur það þær afleiðingar að hitakvarðinn breytist lítillega - en lögun hans ætti samt ekki að gera það. 

Nú er það svo að töluverður munur getur verið á hitafari í Noregi og á Íslandi, mjög mikill í einstökum árum, en minni eftir því sem þau tímabil sem til athugunar eru eru lengri. Allmiklar líkur eru því á að megindrættir þessa línurits eigi einnig við Ísland - sé vit í því á annað borð. 

Höfundurinn (Lauritzen) tekur fram að hver punktur á línuritinu sé eins konar meðaltal 25 til 30 ára og útjafnaða línan svari gróflega til 5 til 6 punkta keðjumeðaltals - og eigi því við 100 til 200 ár. Sé farið meir en 5 þúsund ár aftur í tímann gisna sýnatökurnar og lengri tími líður milli punkta - sveiflur svipaðar þeim og síðar verða gætu því leynst betur. 

En hvað segir þá þetta línurit? Ekki þarf mjög fjörugt ímyndunarafl til að falla í þá freistni að segja að hér sé líka kominn hitaferill fyrir Ísland á sama tíma.

Samkvæmt þessu hlýnaði mjög fyrir um 8 þúsund árum og var hitinn þá um og yfir 6°C. Almennt samkomulag virðist ríkja um að mikið kuldakast hafi þá verið nýgengið yfir við norðanvert Atlantshaf.

Meðalhiti í Stykkishólmi er rúm 3,5°C síðustu 200 árin, hlýjustu 10 árin eru nærri 1°C hlýrri og á hlýjustu árunum fór hiti í rúm 5,5 stig. Getur verið að meðalhiti þar hafi verið 5 til 6°C í rúm 2000 ár? Sú er reyndar hugmyndin - jöklar landsins áttu mjög bágt og virðast í raun og veru hafa hopað upp undir hæstu tinda. Ástæður þessara miklu hlýinda eru allvel þekktar - við höfum nokkrum sinnum slefað um þær hér á hungurdiskum og áherslu verður að leggja á að þær eru allt aðrar heldur en ástæður hlýnunar nú á dögum. 

Höldum áfram að taka myndina bókstaflega. Frá hitahámarkinu fyrir hátt í 8 þúsund árum tók við mjög hægfara kólnun, niður í hita sem er um gráðu yfir langtímameðallagi okkar tíma.  Síðan kemur mjög stór og athyglisverð sveifla. Toppur skömmu fyrir um 5000 árum nær rúmum 5 stigum, en dæld skömmu síðar, færir hitann niður í um 1°C, það lægsta á öllu tímabilinu sem línuritið nær yfir fyrir um 4500 árum, eða 2500 árum fyrir Krist. Þessar tölur báðar eru nærri útmörkum á því sem orðið hefur í einstökum árum síðustu 170 árin. En þær eiga, eins og áður er bent á, væntanlega við marga áratugi. Ýmsar aðrar heimildir benda til verulegrar kólnunar á okkar slóðum fyrir rúmum 4000 árum. Þessi umskipti voru á sínum tíma nefnd sem upphaf „litlu ísaldar“ - en því heiti var síðar stolið á grófan hátt - síðari tíma fræðimenn hafa stundum nefnt þessa uppbreytingu upphaf „nýísaldar” (Neoglaciation á ensku).

Á þessum tíma hafa jöklar landsins snaraukist og náð að festa sig í sessi að mestu leyti. Jökulár hafa þá farið að flengjast aftur um stækkandi sanda með tilheyrandi leirburði og sandfoki, gróðureyðing virðist hafa orðið á hálendinu um það leyti. Ef við trúum myndinni stóð þetta kuldaskeið í 700 til 800 ár - nægilega lengi til að tryggja tilveru jöklanna, jafnvel þó þeir hafi búið við sveiflukennt og stundum nokkuð hlýtt veðurlag síðan. 

Línuritið sýnir allmikið kuldakast fyrir um 2500 árum síðan (500 árum fyrir Krists burð). Þá hrakaði gróðri e.t.v. aftur hér á landi. Það hitafar sem línuritið sýnir milli Kristburðar og ársins 1000 greinir nokkuð á við önnur ámóta línurit sem sýna hitafar á þeim tíma. Ef við tökum tölurnar alveg bókstaflega ætti þannig að hafa verið hlýjast um 500 árum eftir Krist, en aðrir segja að einmitt þá (eða skömmu síðar öllu heldur) hafi orðið sérlega kalt. En línuritið segir aftur á móti frá kólnun eftir 1000. 

Það eru almenn sannindi að þó að e.t.v. sé samkomulag að nást um allra stærstu drætti veðurlags á nútíma gætir gríðarlegs misræmis í öllu tali um smáatriði - hvort sem er á heimsvísu eða staðbundið. Frá því að þessi grein birtist hefur mikið áunnist í rannsóknum á veðurfarssögu Íslands á nútíma, en samt er enn margt verulega óljóst í þeim efnum.

Línurit sem þessi geta á góðum degi hjálpað okkur í umræðunni - en við skulum samt ekki taka smáatriðin allt of bókstaflega. 

Rétt er að nefna greinina sem myndin er fengin úr (tökum eftir spurningamerkinu í titlinum):

Stein-Eirk Lauritzen (1996) Calibration of speleothem stable isotopes against historical records: a Holocene temperature curve for north Norway?, Climate Change: The Karst Record, Karst Waters Institute Special Publications 3, p.78-80.

 

Hlýindamet í háloftum yfir Keflavík

Enn fjölgar fréttum af hlýindametum. Ritstjórinn hefur reiknað út meðalhita í háloftunum yfir Keflavík. Í júlí voru sett þar met í þremur hæðum, 400 hPa, 500 hPa og 700 hPa. Meðalhiti í 400 hPa (rúmlega 7 km hæð) var -28,1 stig og er það um 0,8 stigum hærra en hæst hefur áður orðið í júlímánuði (1991). Meðalhiti í 500 hPa (um 5,5 km hæð) var -16,5 stig, um 0,9 stigum hærri en hæst áður í júlí (líka 1991) og 3,2 stigum ofan meðaltals síðustu 70 ára. Í 700 hPa (rúmlega 3 km hæð) var meðalhiti júlímánaðar -0,9 stig,  1,3 stigum hærri en hæst hefur orðið áður (einnig í júlí 1991). Í 850 hPa (um 1400 metra hæð) var meðalhiti 6,0 stig, -0,1 stigi lægri en í júlí 1991 og sá næsthæsti frá upphafi mælinga. 

Uppi í 300 hPa var meðalhiti mánaðarins -42,2 stig, sá fjórðihæsti í í júlí frá upphafi (1952). Þar uppi var hlýrra en nú í júlí rigningasumrin miklu 1955 og 1983 - og sömuleiðis 1952 (en mælingar í þeim mánuði kunna að vera gallaðar). Aftur á móti var hiti í heiðhvolfinu með lægra móti nú - en engin mánaðamet þó. Í 925 hPa (um 700 m hæð) var heldur ekki um met að ræða - hiti ekki fjarri meðallagi, rétt eins og niðri á Keflavíkurflugvelli. Þar réði sjávarloftið sem umlék vestanvert landið mestallan mánuðinn. 

Þykktin (mismunur á hæð 1000 og 500 hPa-flatanna) yfir Keflavík hefur heldur aldrei verið meiri en nú (rétt eins þykktin í greiningu evrópureiknimiðstöðvarinnar sem þegar hefur verið minnst á hér á hungurdiskum), um 10 metrum meiri en hæst áður í júlí (1991) og um 60 metrum meiri heldur en meðaltal síðustu 70 ára. Samsvarar það um +3°C viki frá meðallagi. Ef trúa má greiningu evrópureiknimiðstöðvarinnar var vikið enn meira yfir Norðausturlandi. 

Spurt var um ástæður hlýindanna - svar liggur auðvitað ekki á reiðum höndum, en sú er tilfinning ritstjóra hungurdiska að hin almenna hnattræna hlýnun hafi e.t.v. komið hitanum nú fram úr hlýindunum 1991 - en afgangs skýringanna sé að leita í öðru. Ekki síst því að margir styttri hlýindakaflar hafi nú af tilviljun raðast saman í einn bunka - rétt eins og þegar óvenjumargir ásar birtast á sömu hendi í pókergjöf. Þetta má t.d. marka af því að þrátt fyrir öll þessi hlýindi var ekki mikið um algjör hitamet einstaka daga - hvorki í háloftum né á veðurstöðvum (það bar þó við). Við bíðum enn slíkrar hrinu - hvort hún kemur þá ein og sér eða í bunka með fleiri „ásum“ verður bara að sýna síg. 

 

Fleira af merkilegum júlímánuði

Meðan við bíðum eftir endanlegum júlítölum Veðurstofunnar skulum við líta á stöðuna í háloftunum í nýliðnum júlí (2021). 

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, þykktin er sýnd með (daufum) strikalínum, en þykktarvik (miðað við 1981 til 2010) eru í lit. Mesta þykktarvikið er við Norðausturland, um 88 metrar þar sem það er mest. Það samsvarar því að hiti í neðri hluta veðrahvolfs hafi verið nærri 4,5 stigum ofan meðallags - það er raunar svipað og mestu hitavik á veðurstöðvunum í júlí. Það var mest við Upptyppinga miðað við síðustu tíu ár, +4,6 stig. Þrátt fyrir að þykktarvikið hafi verið minna yfir landinu vestanverðu er þetta samt hæsta mánaðarþykktarmeðaltal á tíma háloftaathugana - síðustu 70 ár. Næstmest var þykktin í júlí 1984. Þá var rigningatíð suðvestanlands (meiri en nú), en mikil hlýindi á Norður- og Austurlandi.  

Það er í aðalatriðum tilviljanakennt hvar mikil þykktarvik (jákvæð og neikvæð) lenda á norðurhveli. Þrátt fyrir að útbreiðsla jákvæðra þykktarvika hafi mjög aukist á síðari árum (vegna hnattrænnar hlýnunar) eru jafnmikil vik og hér um ræðir enn mjög ólíkleg á hverjum stað. Því má vera að löng bið verði eftir öðru eins í júlímánuði hér á landi - jafnvel þó enn frekar bæti í hnattræna hlýnun. 

Hæð 500 hPa-flatarins er einnig í meira lagi - um 60 metra yfir meðallagi - en hún náði þó ekki meti. Styrkur bæði vestan- og sunnanátta var yfir meðallagi í mánuðinum - eins og veðurlagið raunar gefur til kynna. Helstu „vindaættingjar“ mánaðarins eru júlí 2013 og júlí 1987. Endurgreiningar stinga líka upp á júlímánuðum áranna 1913 og 1926 - báðir taldir miklir óþurrkamánuðir um landið suðvestanvert. Síðarnefndi mánuðurinn var víða mjög hlýr um landið norðaustanvert, en öllu svalara var 1913. Rigningamánuðurinn frægi júlí 1955 var sérlega hlýr norðaustan- og austanlands, en suðvestanátt háloftanna var þá mun stríðari heldur en nú - að því leyti ólíku saman að jafna. Júlí 1989 er líka skyldur nýliðnum júlímánuði hvað háloftavinda varðar - en þá var þó talsvert svalara en nú. 

Nýliðinn júlí var furðuþurr á Suður- og Suðvesturlandi miðað við stöðuna í háloftunum - ekki gott að segja hvers vegna. Helst að giska á að hlýindin í háloftunum tengist frekar viðvarandi niðurstreymi heldur en miklum aðflutningi lofts langt að sunnan) - sem mjög bælir úrkomuhneigð. Kannski er hið fyrrnefnda sjaldséðari ástæða hlýinda heldur en það síðarnefnda. 

Það má einnig telja til tíðinda að úrkoma það sem af er ári í Reykjavík hefur aðeins mælst 298 mm. Vantar rúma 160 mm upp á meðaltal áranna 1991 til 2020. Það gerðist síðast árið 1995 að úrkoma fyrstu 7 mánuði ársins mældist minni en 300 mm. Þá var hún enn minni en nú eða 265,4 mm. Síðustu 100 árin hefur úrkoma fyrstu sjö mánuði ársins aðeins 6 sinnum verið minni en 300 mm í Reykjavík, minnst 1965, 261,9 mm. 

Sólskinsstundir í Reykjavík mældust nú 121,0 og hafa 15 sinnum verið færri en nú síðustu 100 árin. Aðeins eru liðin þrjú ár frá mun sólarminni júlímánuði. Það var 2018 þegar sólskinsstundirnar mældust aðeins 89,9 í Reykjavík, fæstar hafa sólskinsstundir í júlí orðið í Reykjavík árið 1989, 77,7 1955 voru þær aðeins 81,4 og svo 82,6 í júlí 1926. 

Við þökkum Bolla P. að vanda fyrir kortagerðina.

Sérlega hlýr júlímánuður

Nýliðinn júlímánuður var sérlega hlýr. Um mestallt norðan- og austanvert landið var hann sá hlýjasti sem vitað er um frá upphafi mælinga. Á stöku stöðvum er þó vitað um hlýrri júlímánuði - en nokkuð á misvíxl. Á Egilsstöðum var júlí 1955 t.d. lítillega hlýrri heldur en nú. Meðalhiti var meiri en 14 stig á fáeinum veðurstöðvum, en ekki er vitað um slíkt og þvílíkt hér á landi áður í nokkrum mánuði. 

Taflan sýnir eins konar uppgjör fyrir einstök spásvæði. Eins og sjá má var hiti nærri meðallagi síðustu tíu ára á Suðurlandi, við Faxaflóa og við Breiðafjörð, en á öllum öðrum spásvæðum var hann hærri en annars hefur verið í júlí á öldinni. 

Meðalhiti í byggðum landsins í heild reiknast 11,7 stig. Það er það næstmesta sem við vitum um í júlí, í þeim mánuði 1933 reiknast meðalhitinn 12,0 stig. Í raun er varla marktækur munur á þessum tveimur tölum vegna mikilla breytinga á stöðvakerfinu. Við vitum af einum marktækt hlýrri ágústmánuði, árið 2003, en þá var meðalhiti á landinu 12,2 stig, í ágúst 2004 var jafnhlýtt og nú (11,7 stig).  

Meðalhámarkshiti í nýliðnum júlí var einnig hærri en áður, 20,5 stig á Hallormsstað. Hæsta eldri tala sem við hiklaust viðurkennum er 18,7 stig (Hjarðarland í júlí 2008), en tvær eldri tölur eru hærri en talan nú, en teljast vafasamar. Um það mál hefur verið fjallað áður hér á hungurdiskum. Lágmarksmeðalhitamet voru ekki í hættu (hafa verið hærri). 

Það er líka óvenjulegt að hiti komst upp fyrir 20 stig einhvers staðar á landinu alla daga mánaðarins nema einn (30 dagar). Er það mjög óvenjulegt, mest er vitað um 24 slíka daga í einum mánuði (júlí 1997) síðustu 70 árin rúm.

Uppgjör Veðurstofunnar með endanlegum hita-, úrkomu- og sólskinsstundatölum mun væntanlega birtast fljótlega upp úr helginni. Úrkoma var yfirleitt aðeins um þriðjungur til helmingur meðalúrkomu, en hún náði þó meðallagi á fáeinum stöðvum á Snæfellsnesi, við Breiðafjörð og á Vestfjörðum. Suðvestanlands var sólarlítið, en mjög sólríkt inn til landsins norðaustanlands. Ekki er ólíklegt að sólskinsstundamet verði slegið á Akureyri - eða alla vega nærri því - og sama má segja um Mývatn. Endanlegar tölur ættu að liggja fyrir síðar í vikunni.  

Óvenjuhár meðalhiti

Meðalhiti á Akureyri fyrstu 25 daga júlímánaðar er 15,0 stig og sömuleiðis 15,0 stig síðustu 30 daga. Meðaltalið á Krossanesbrautinni er lítillega lægra, 14,5 stig það sem af er mánuði. Meðalhiti er álíka hár á Torfum í Eyjafirði og litlu lægri á Hallormsstað, á Reykjum í Fnjóskadal og við Mývatn. Vik frá meðallagi er sem fyrr mest á fjöllum um landið austanvert, +5,7 við Upptyppinga og +5,5 á Gagnheiði. Meðalhámarkshiti er einnig óvenju hár, meiri en 20 stig, hæstur á Hallormsstað 21,7 stig - sýnist ritstjóra hungurdiska í fljótu bragði. Líklegt er að þessar vægast sagt óvenjulegu tölur lækki heldur næstu daga, en þó lítur nokkuð vel út með að júlímeðalhitamet verði slegin á allmörgum stöðvum og sá möguleiki er einnig fyrir hendi að við fáum að sjá hærri mánaðarmeðalhita en sést hefur áður hér á landi á einhverri stöð. 

Hæsta nýleg tala - og alveg vafalaus - eru 13,7 stig á Hjarðarlandi í júlí 2019. Vafalítil er tala frá Egilsstöðum í júlí 1955, líka 13,7 stig. Því miður féllu mælingar niður á Hallormsstað sumarið 1991, rétt hugsanlegt er að meðalhiti í júlí hafi þar orðið hærri en þetta - og með hefðbundnum ágiskunaraðferðum reiknast hann 14,0 stig (en við getum ekki viðurkennt það sem fengið er með reiknikúnstum sem met). 

Hæsta júlítala á Akureyri hingað til er 13,3 stig, frá hinu sérlega óvenjulega sumri 1933. Í gömlum hungurdiskapistli er fjallað um fleiri háar mánaðarmeðalhitatölur.

Ágústmánuður á einnig fáeinar mjög háar meðalhitatölur, vafalaus eru 13,5 stig á Írafossi 2004 og trúlega eru 13,9 stig á Húsavík 1947 sömuleiðis rétt (eða þar um bil). Ágúst 1880 var mjög hlýr um land allt, og sérstaklega austanlands. Þar reiknast meðalhiti á Valþjófsstað 14,0 stig - en engu að síður vafasamt að viðurkenna það sem met - þó vafalaust hafi þar verið óvenjuhlýtt. 

Að 30-daga meðalhiti skuli nú hafa náð 15,0 stigum er harla óvænt - jafnvel þó ekki „hitti í“ almanaksmánuð. Nú verður að játa að ekki hefur verið kerfisbundið leitað í gegnum öll eldri 30-daga meðaltöl og svo lengi sem það hefur ekki verið gert er ekki alveg hægt að fullyrða að svona nokkuð hafi ekki gerst áður á þeim tíma sem hitamælingar hafa verið stundaðar hér á landi. Munurinn á þeim eldri háu hitatölum sem hér hafa verið nefndar og 15 stigunum er hins vegar svo mikill að líkur á að finna eitthvað ámóta í eldri gögnum eru ekki mjög miklar. Ritstjóri hungurdiska mun samt gefa þessu auga. 

Meðalhámarkshitatölur mánaðarins verða líka spennandi. Hæsti mánaðarmeðalhámarkshiti sem við hiklaust viðurkennum eru 18,7 stig, frá Hjarðarlandi bæði 2008 og 2019. Þær sem næst koma á eftir er fjallað um í gömlum hungurdiskapistli þar er einnig sagt frá (vafasamari eldri meðalhámarkstölum). 

Einhver spyr nú sjálfsagt um hæsta meðallágmarkshita mánaðar. Það met er frá Görðum í Staðarsveit - í júlí 1991, 11,0 stig. Hæsti meðallágmarkshiti mánaðar á Akureyri reiknast í júlí 1933, 10,4 stig (tala sem þarf reunar nánari rannsóknar við). Meðaltal fyrstu 25 daga júlímánaðar nú er sá sami. Spurning hversu vel það heldur þessa sex daga sem eftir lifa mánaðar. Hæsti mánaðarmeðallágmarkshiti í Reykjavík er 10,8 stig (líka í júlí 1991).    

 

Tilraun til breytinga

Veðurlag hefur nú verið í svipuðum skorðum hér við land í um það bil mánuð. Mikil hlýindi um landið norðan- og austanvert, en þungbúið á Suðvesturlandi og hiti þar nærri meðallagi. Úrkoma hefur á þessu tímabili verið lítil um land allt. 

Snemma í vikunni varð ljóst að allöflugur kuldapollur myndi stefna til landsins vestan yfir Grænland. Þó tölvuspár hafi verið sammála um komu pollsins hingað hafa þær verið heldur óvissar um framhaldið. Samkomulag hefur nú tekist að mestu um það að pollurinn fari fyrst lítinn hring um sjálfan sig fyrir vestan land á morgun (sunnudag 25.júlí) og á mánudag, en síðan taki hann á rás til suðausturs í átt til Bretlands og enn síðar til Danmerkur.

Kortið sýnir tillögu evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir síðdegis á mánudag. Þá verður miðja pollsins við Vesturland. Óstöðugt loft fylgir - (það er mjög kalt í háloftunum) og úrkoma gæti orðið töluverð bæði á sunnudag og mánudag. Kannski rignir eitthvað eystra líka þegar frá líður og vindur nær að snúast til austurs í háloftunum. 

Litirnir á kortinu segja okkur af þykktinni, en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því minni sem hún er því kaldara er loftið. Hún hefur upp á síðkastið lengst af verið á milli 5500 og 5600 metrar (jafnvel enn meiri suma daga), en dekkri græni liturinn segir af þykkt minni en 5400 metrum - og allt að tíu stigum kaldara lofti heldur en hefur verið yfir landinu að undanförnu. Það þýðir að erfiðara er að koma síðdegishitanum yfir 20 stigin (þykktartölurnar yfir Norðausturlandi eru ekki svona lágar). Hér á Suðvesturlandi munar minna á því sem verið hefur - yfir okkur hefur legið fremur svalt sjávarloft þó hlýindi hafi verið ofar. 

Þegar kuldapollurinn fer suður um sækir hlýja loftið aftur að - bara spurning um hvort það kemur úr austri eða vestri - og hvort einhverjar leifar af kaldara lofti lokast inni á milli þessara hlýju loftstrauma - og þar með tafið hingaðkomu þeirra. 

Komi hlýja loftið úr austri eru talsverðar líkur á að hiti komist síðar í vikunni yfir 20 stig á Suðurlandi. En um það vitum við lítið enn sem komið er.

Fleiri kuldapollar eru reikandi um í norðurhöfum - mislíklegir til áhrifa hér á landi. Sömuleiðis gæti farið að draga til tíðinda suður við hvarfbaug - en hlýr og rakur hroði þaðan getur líka valdið breytingum á veðurlagi hér á landi síðla sumars.  

Fyrstu 20 dagar júlímánaðar

Hið tvískipta veðurlag varir enn á landinu, óvenjuleg hlýindi um það austanvert, en dumbungsveður og mun svalara vestra. Meðalhiti fyrstu 20 daga júlímánaðar í Reykjavík er 11,1 stig. Það er -0,3 stigum neðan meðallags sömu daga 1991 til 2020, en -0,2 neðan meðaltals síðustu tíu ára og í 14.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Á langa listanum er hitinn í Reykjavík í 58.sæti (af 147).

 

Á Akureyri er meðalhiti þessa sömu daga 14,4 stig, meir en 1 stigi hærra en mest er vitað um sömu daga áður. Við eigum daglegar tölur á lager frá Akureyri aftur til 1936. Hiti nú er 3,6 stigum ofan meðallags 1991 til 2020, en 3,5 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára.

 

Mánuðurinn, það sem af er, er sá hlýjasti á öldinni um allt landið norðan- og austanvert, frá Ströndum og Norðurlandi vestra austur um og suður á Suðausturland. Sömuleiðis á Miðhálendinu. Á Suðurlandi og við Faxaflóa eru dagarnir í 10.hlýjasta sæti, í því 9. við Breiðafjörð og í því þriðjahlýjasta á Vestfjörðum.

 

Á einstökum stöðvum er jákvætt vik mest við Upptyppinga, +6,2 stig. Þar hefur þessa daga einnig verið hlýjasta veðurstöð landsins, meðalhiti 14,8 stig. Er óvenjulegt að hlýjast sé á hálendinu. Neikvæða vikið er mest á Garðskagavita -0,6 stig.

 

Þurrt hefur verið í veðri. Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 7,9 mm, aðeins fimmtungur af meðallagi og hefur aðeins tvisvar mælst jafnlítil eða minni sömu daga á þessari öld - og aðeins átta sinnum á þeim 125 árum sem við eigum til daglegar mælingar. Úrkoma á Akureyri hefur mælst 2,4 mm og hefur mjög sjaldan verið minni sömu daga (minnst 1,3 mm 1940). Ekki hefur verið jafnþurrt alls staðar suðvestan- og vestalands og í Reykjavík.

 

Sólskinsstundir hafa aðeins mælst 64,3 í Reykjavík og er það um 50 stundum færra en í meðalári. Vitað er um 13 tilvik með færri sólskinsstundum sömu daga síðustu 111 ár, síðast 2018.

Þurrt - en drungalegt

Þó ekki sé beinlínis hægt að tala um sólarleysi á Suðvesturlandi að undanförnu hefur sólin samt ekki verið áberandi. Sólskinsstundir í Reykjavík voru 50,5 fyrri hluta júlímánaðar. Við vitum um 22 tilvik með enn færri stundum sömu daga síðustu 110 árin. Við búumst frekar við því að sólarrýrð fylgi úrkomutíð, en svo hefur ekki verið nú, alla vega ekki fram til þessa dags - hvað sem svo síðar verður. Úrkoma fyrstu 15 dagana mældist aðeins 4,6 mm og hefur aðeins 6 sinnum verið minni á sama tíma síðustu 100 árin. Sömuleiðis hafa suðlægar áttir verið ríkjandi á landinu. Við getum fylgst með vindi frá degi til dags síðustu 70 árin rúm (frá og með 1949) og á þeim tíma hefur sunnanáttin aðeins fjórum sinnum verið ákveðnari heldur en nú - sömu daga. Í þeim tilvikum öllum var úrkoma töluvert meiri í Reykjavík heldur en nú. Það má sjá á myndinni hér að neðan.

Myndin er e.t.v. ekki alveg auðveld aflestrar - en batnar sé hún stækkuð. Lárétti ásinn sýnir sunnanþátt vindsins (í m/s) - neikvæð gildi tákna að norðanátt hefur verið ríkjandi á landinu. Norðanáttin var mest þessa daga, 1970, 1993 og 2010 (krossarnir lengst til vinstri). Sunnanáttin var aftur á móti mest 1955, 1989, 2005 og 1983 - í öllum þeim tilvikum var úrkoma mun meiri en nú. Svo vildi til að sunnanáttir héldu áfram 1955 og 1983 (fræg rigningasumur), en heldur dró úr 1989, og 2005 skipti um tíð með hundadögum. 

Dagarnir 15 í ár eru í nokkuð óvenjulegri stöðu, en á alveg sama stað og sömu dagar 1975. Þá var líka þurrt, en sólarlítið - en endaði í flokki rigningasumra. Við sjáum að oftast er norðanátt ríkjandi samfara þurrki framan af júlí. 

Síðari sýnir sólskinsstundafjölda dagana 15 og úrkomuna. Þar eru dagarnir 15 í ár líka í heldur óvenjulegri stöðu - í ámóta úrkomuleysi hefði mátt búast við því að sólskinsstundirnar væru meir en tvöfalt fleiri en verið hefur - eða úrkoma 5 til 10 sinnum meiri. En við sjáum að dagarnir 15 eiga sér ættingja, annars vegar hinn sama og áður, 1975, en einnig 1978. Svo eru 1959, 1956 og 1936 ekki mjög fjarri - en sólskinsstundir þó ívið fleiri en nú.

Nú er spurning hvernig fer með síðari hluta mánaðarins, úrkoman er mjög fljót að rétta sig af, ekki þarf nema 1 eða 2 daga með sæmilegu úrhelli til að allt verði með felldu. Óvenjulegt ástand (sem það er) getur á örskotsstund orðið harla venjulegt. 

Það er svo annað mál að árið hefur verið þurrt í Reykjavík það sem af er, en við bíðum með að fjalla nánar um það þar til eftir mánaðamót (- en kannski rignir nóg til þess til þess tíma að við getum sleppt því). 

Fyrri hluti júlímánaðar

Fyrri hluti júlímánaðar hefur verið hlýr og þurr. Meðalhiti í Reykjavík er 11,5 stig, +0,3 stigum ofan meðallaganna 1991 til 2020 og síðustu tíu ára. Þetta er það 10.hlýjasta (af 21) á öldinni. Hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2007, meðalhiti þá var 13,2 stig, en kaldastir voru þeir 2013, meðalhiti 9,6 stig. Á langa listanum er hitinn í Reykjavík í 37.sæti (af 147). Hlýjast var sömu daga 1991, meðalhiti þá 13,5 stig, en kaldast var 1874, meðalhiti 7,7 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú 14,1 stig, það hlýjasta sem vitað er um þar á bæ að minnsta kosti síðan 1936. Hiti er 3,3 stig ofan meðallaganna 1991 til 2020 og síðustu tíu ára.

 

Fyrri hluti júlí er sá hlýjasti á öldinni um landið norðan- og austanvert og á miðhálendinu, en á Suðurlandi er hann í 9.hlýjasta sæti (af 21), í því 8. við Faxaflóa og 7. við Breiðafjörð. Hann er sá þriðjihlýjasti á Vestfjörðum. Hlýjast að tiltölu hefur verið við Upptyppinga, hiti þar 6,2 stigum ofan meðallags síðustu 10 ára. Kaldast, að tiltölu, hefur verið á Patreksfirði og Garðskagavita þar sem hiti er -0,3 stigum undir meðallagi síðustu tíu ára.

 

Óvenjuþurrt hefur verið á landinu. Úrkoma hefur aðeins mælst 4,9 mm í Reykjavík og hefur aðeins 8 sinnum verið minni (125 ár), síðast 2016. Það sem gerir úrkomuleysið enn óvenjulegra er að suðlægar áttir hafa verið ríkjandi á sama tíma. Á Akureyri hefur verið enn minni úrkoma, þar hafa aðeins mælst 2,3 mm - sem er þó ekki met.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 50,5 í Reykjavík - 35 stundum færri en í meðalári - en þær hafa þó oft verið færri sömu daga, fæstar 15,5 árið 1980 og 18,0 árið 2018.

Hugað að árshámarkshita í Reykjavík

Það er ekki algengt að hiti nái 20 stigum í Reykjavík. Jafnvel geta liðið mörg ár á milli slíkra atburða. Sé miðað við síðustu 100 ár og opinberar tölur tengdar veðurstöðinni „Reykjavík“ hefur hæsti hiti ársins náð 20 stigum á þriggja ára fresti að meðaltali, 35 sinnum af 100. Tuttugu stiga tilvikin eru þó fleiri vegna þess að stundum mælist hiti 20 stig eða meiri oftar en einu sinni sama árið. Mælingar hafa verið gerðar á sjálfvirkri veðurstöð á „Veðurstofutúni“ í 25 ár. Á þeim tíma hefur hæsti hiti ársins 17 sinnum náð 20 stigum - eða í tveimur árum af þremur. Sömu ár náði hæsti hiti á kvikasilfursmæli í skýli 16 sinnum 20 stigum. Síðasti aldarfjórðungurinn hefur því verið talsvert gæfari á 20 stigin heldur en þeir næstu þrír á undan. 

Á þessum 100 árum hefur veðurstöðin ítrekað verið flutt - eða þá að einhverjar aðrar breytingar hafa orðið. Þó flestar þessara breytinga virðist ekki hafa haft teljandi áhrif á meðalhita ársins (að undantekinni veru stöðvarinnar á þaki Landsímahússins 1931 til 1945) er því ekki að neita að verulegar líkur eru á að áhrif á hæsta hita ársins geti verið nokkrar. 

Fyrir utan flutningana er hætt við truflunum sé mælibúnaði eða mæliháttum breytt. Hitamælaskýli hafa ekki alltaf verið sömu gerðar, mestar breytingar urðu þegar veggskýli voru lögð af og fríttstandandi skýli tekin upp í staðinn - og síðan á síðari árum þegar hefðbundin skýli hafa smám saman lagst af og sjálfvirkar mælingar tekið við. Mælihólkar sjálfvirku mælinganna eru miklu fyrirferðarminni heldur en skýli kvikasilfursmælanna - tregða þeirra gagnvart snöggum hitabreytingum er minni og líkur á að það takist að mæla skyndilegar, skammvinnar hitasveiflur eru meiri. Hólkarnir eru líka næmari fyrir óæskilegum varma- og stuttbylgjugeislaáhrifum heldur en skýlin. Samt virðist það vera svo að áhrif á meðalhita séu lítil - áhrif á hæsta hita ársins geta hins vegar verið töluverð.

Haustið 2015 var hætt að nota kvikasilfursmælingar í veðurskeytum frá Reykjavík. Allar hámarksmælingar veðurstöðvarinnar „Reykjavík“ síðan, eru því fengnar úr hólki sjálfvirku stöðvarinnar. Haldið hefur verið áfram að lesa hámarks- og lágmarkshita kvikasilfursmæla í gamla skýlinu - þó þær mælingar eigi formlega ekki lengur við veðurstöðina „Reykjavík“. Þessar mælingar eru þó ekki fullkomlega sambærilegar við eldri mælingar sömu mæla í sama skýli vegna þess að skýlið er ekki opnað nema tvisvar á sólarhring, en var opnað átta sinnum áður. Gætu þessir nýju hættir haft áhrif á mælingarnar. Annað hefðbundið skýli er í reit Veðurstofunnar. Í því er annar sjálfvirkur skynjari, sem líka mælir hámarkshita, og þar með hæsta hita ársins. Þessi mælir hefur verið í rekstri frá árinu 2005. Þetta skýli er ekki opnað reglulega (aðeins þegar einhvers viðhalds er þörf). 

Myndin sýnir skýlin tvö (í ágúst 2013). 

Þessar fjölbreyttu mælingar gefa okkur kost á samanburði hæsta árshita skýlanna beggja og mælihólks sjálfvirku stöðvarinnar. 

Á árunum 1996 til 2015 var hæsti hiti ársins á kvikasilfursmæli í skýli að meðaltali 20,3 stig, á sama tíma var hann 20,6 stig á skynjara í hólki. Munar 0,3 stigum. Síðustu 5 ár (2016 til 2020) var meðalhámark ársins 21,5 stig á kvikasilfursmæli í skýli, en á sama tíma 22,0 stig á skynjara í hólki. Sömu ár var meðalhámark ársins 21,4 stig á sjálfvirkan skynjara í „lokaða skýlinu“. Á árunum 2006 til 2020 var meðalhámark ársins 21,6 stig á skynjara í hólki, en 20,9 stig á skynjara í skýli. 

Munur á árshámörkum þessara mæliraða er því ekki mikill, en hann er samt nægilega mikill til þess að metingur um hæsta hita getur átt sér stað. Að auki gæti líka virst að þessi munur sé heldur meiri þegar árshámarkið er hátt heldur en þegar það er lágt. Hæsti hiti sem mælst hefur á kvikasilfursmælinn á Veðurstofutúni er 25,7 stig (30.júlí 2008). Hæsti hiti sjálfvirka mælisins í hinu skýlinu (sem ekki er opnað) var þá 25,5 stig, en aftur á móti 26,4 stig á skynjarann í hólknum. Svipað var uppi á teningnum í hitabylgjunni miklu í ágúst 2004. Þá var hæsti hiti á kvikasilfursmælinum 24,8 stig, en 25,7 á skynjaranum í hólknum. 

Svo virðist - ekki aðeins í Reykjavík heldur einnig annars staðar, að í logni og miklu sólskini verði hiti lítillega hærri í hólkum sjálfvirku stöðvanna heldur en í hefðbundnum skýlum. Við vitum hins vegar ekki með vissu hvort þessi „umframhiti“ er til kominn vegna þess að hlýrra er í hólknum heldur en í loftinu umhverfis (nokkuð sem við viljum alls ekki) eða vegna þess að blöndun lofts í kringum hólkinn er einfaldlega lítil í logninu. Slíkt ástand stendur þá e.t.v. ekki nægilega lengi til þess að mælir í skýli frétti af því - þó það sé alveg raunverulegt. Um þetta má þrasa að vild - en minna verður þó á að framleiðandi hólkanna segir að í glampandi sólskini og stafalogni sýni skynjararnir 1 til 3 stigum hærra en mælir í fullloftræstum hólki - en ekki er boðið upp á samanburð við skýli.

Hver er þá hæsti hiti sem mælst hefur á veðurstöðinni „Reykjavík“? Jú, formlega séð eru það 25,7 stig - en hefði sá mælir sem nú er notaður verið notaður við gerð skeytis væri hann 26,4 stig. Þetta setur okkur í ákveðinn vanda. Enn eitt þrastilefnið. Þetta kann líka að hafa áhrif á fjölda tuttugustigadaga - og tuttugustigaára. Við skulum bíða með það viðfangsefni - að minnsta kosti í bili, því enn fleiri flækjur bætast við. 

Eins og fram kom að ofan hafa tuttugustigaár verið mun fleiri síðustu 25 árin heldur en þau næstu 75 á undan. En hefðu tuttugustiga ár orðið fleiri áður hefði sjálfvirki mælirinn (og hólkurinn) verið notaður - en ekki kvikasilfursmælirinn. Við vitum raunar ekki mikið um það - skýlið á Veðurstofutúni var sett þar upp 1973. Áður var mælt á tveimur stöðum á flugvellinum - og þar áður við Sjómannaskólann, á þaki Landsímahússins og í bakgarði við neðanverðan Skólavörðustíg. Samfelldar hámarksmælingar hófust á síðastnefnda staðnum árið 1920. Á umsjónartíma dönsku veðurstofunnar var enginn hámarksmælir á Veðurstofunni í Reykjavík. Þar var aftur á móti hitasíriti og þegar hann var í lagi mátti lesa hámarkshita hvers dags af honum. Við höfum því sæmilega áreiðanlegar upplýsingar um árshámarkshita áranna 1886 til 1906 í Reykjavík - en ekki 1907 til 1919 og ekki fyrir 1886. Sex áranna 1886 til 1906 voru örugglega tuttugustigaár í Reykjavík - fleiri en allt tímabilið 1961 til 1990, þegar þau voru aðeins þrjú. Öll þessi ár (og dagsetningar) eru skilmerkilega nefnd í gamalli ritgerð ritstjóra hungurdiska, „Hitabylgjur og hlýir dagar“ sem finna má á vef Veðurstofunnar (á bls.23 og 24).   

Enn sem komið er (14.júlí) hefur hiti ekki náð 20 stigum í Reykjavík sumarið 2021, en enn eru þeir dagar eftir sem að jafnaði eru hlýjastir. Hámarkshiti til þessa í sumar (í hólknum) er 18,3 stig, (mældust 29.júní), í skýlinu mældist þá hæst 18,0 stig, en í lokaða skýlinu 17,9 stig. Í nýjum reit Veðurstofunnar („Háuhlíð“) mældist hiti hæstur 17,8 stig. Hæstur hiti á stöðvum á höfuðborgarsvæðinu í sumar er 19,8 stig (á Geldinganesi). Lægstur er hæsti hiti sumarsins til þessa á Suðurnesi á Seltjarnarnesi, 16,3 stig. Áhugasamir geta litið á lista í viðhengi. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• hæst til þessa