Meira af nóvember

Þó vestanátt háloftanna hafi lengst af verið í slakara lagi yfir Íslandi á þessari öld hefur hún rokið upp mánuð og mánuð. Það gerðist t.d. í sumar og nú aftur í nóvember. Tæp fimm ár eru síðan vestanáttin var jafnöflug eða öflugri í einum mánuði og nú. Það var í janúar 2017.

Heildregnu línurnar á kortinu sýna meðalhæð 500 hPa-flatarins, en litirnir vik hæðarinnar frá meðallaginu 1981 til 2010. Mikil, jákvæð hæðarvik voru fyrir sunnan land, en vægt neikvæð norðurundan. Þó veðurfar hafi ekki verið óhagstætt var lægðagangur stríður og stutt á milli lægða - en einhvern veginn fór vel með. 

Hiti var nærri meðallagi áranna 1991 til 2021, en lítillega ofan meðallags 1981 til 2010. Svo var einnig í neðri hluta veðrahvolfs eins og sjá má á kortinu hér að neðan.

Hér sýna litirnir þykktarvikin, en þykktin greinir frá hita í neðri hluta veðrahvolfs. Á kortinu má sjá að kalt hefur verið á Svalbarða og suður á Miðjarðarhafi vestanverðu, en mikil hlýindi yfir svæðinu suðaustan Grænlands.

Næsti nóvemberættingi þessa mánaðar er 2008. Þá var veðurfar líka talið hagstætt (eftir heldur erfiðan nóvember - með hruni og allt það). 

Þar sem veðrið er ekki afgreitt til okkar í neinni ákveðinni röð er harla ólíklegt að ættarsvipur verði með desember nú og desember 2008 - en aldrei að vita. 

Eldri ættingja má einnig finna - t.d. nóvember 1943. Í stuttri umsögn um þann mánuð segir: „Óstöðugt, þó ekki illviðrasamt. Snjólétt. Hiti í rúmu meðallagi“. - Kannski ekki svo ólíkt nýliðnum nóvembermánuði. Og nóvember 1922: „Góð tíð. Úrkomusamt á S- og V-landi, en þurrara fyrir norðan og austan. Hiti í meðallagi“.

Að vanda þökkum við BP fyrir kortagerð.

 

Tuttugustiga frost - hvenær fyrst að meðaltali?

Frost fór í -20,6 stig í Möðrudal þann 1. desember - fyrsta -20 stiga frost haustsins á landinu í ár (2021). Í framhaldi af því var spurt um það hvenær (að meðaltali) frost færi í fyrsta sinn í -20 stig á haustin hér á landi. Í byggðum landsins (sleppum hálendinu) er gerist það að meðaltali (2001 til 2020) 3. desember. Á þessu tímabili gerðist það fyrst 28. október (2002), en síðast ekki fyrr en eftir áramót 2016 til 2017 (13.janúar). Frost hefur fyrst að hausti farið í -20 stig í byggðum þann 19. október - það var í Möðrudal 1957. Litlu munaði 27. september 1954, þá fór frost í -19,6 stig í Möðrudal. Þann 5. október 2018 fór frostið í -20,8 stig á Dyngjujökli (1689 m yfir sjávarmáli) - ekki er staðaluppsetning á stöðinni.

Fróðleiksmoli um frost

Rétt fyrir hádegi fór frostið í Þykkvabæ niður í -19,6 stig - það er lægsti hiti á landinu síðari hluta ársins til þessa. Á þessari öld hefur -20 stigum verið náð fyrir 1.desember 14 sinnum (af 21). Ef við teljum aðeins stöðvar í byggð hefur frost 8 sinnum á öldinni náð -20 stigum fyrir 1.desember.

 

Það er aðeins einu sinni á öldinni að frost náði ekki -20 stigum allan síðari hluta ársins (2016) - þá náði frost mest -18,6 stigum á landinu, en -15,9 stig í byggð.

 

Í vor fór frost síðast í -20 stig þann 18. maí - en það var á Dyngjujökli (þar sem ekki eru staðalaðstæður). Þann 10.apríl mældist frostið -21,7 stig við Hágöngur.

Hlýtt ár (enn og aftur)

Meðalhiti í byggðum landsins í nóvember er mjög nærri meðallagi áranna 1991 til 2020, en lítillega neðan meðallags síðustu tíu ára. Svipað er með hita fyrstu 11 mánuði ársins, hann er lítillega yfir 30-ára meðaltalinu, en örlítið neðan meðaltals síðustu tíu ára.

Á lista yfir meðalhita síðustu 73 árin er hiti í Reykjavík í 15.hlýjasta sæti, en í því fimmtahlýjasta á Akureyri, áttundahlýjasta austur á Dalatanga. Við getum því gengið út frá því að árið 2021 verður í hópi hlýju áranna eins og öll ár þessarar aldar.

Myndin sýnir meðalhita fyrstu 11 mánaða ársins í Reykjavík. Á þessu tímabili hefur hlýnað að meðaltali um 1,1 stig á öld, en þrepaskipting er þó áberandi. Mjög hlýtt var frá því upp úr 1920 til 1965, síðan kalt, sérstaklega í kringum 1980. Hlýnunin síðan gerir meira en að vega upp kólnunina á sjöunda áratugnum - þó ekki hafi orðið miklar breytingar síðustu tuttugu árin tæp. 

Eins og alltaf er verið að taka fram segir línurit sem þetta ekkert um framtíðina. Engan (eða fáa alla vega) grunaði 1920 að nú færi mikið hlýskeið í hönd - menn gengu líka alveg grunlausir á móts við kólnunina á sjöunda áratugnum. Það er helst að væntingahljóð hafi verið komið í suma í kringum aldamótin - því áberandi hnattræn hlýnun hafði þá verið í gangi í meir en áratug. En hlýnunin var, þegar hún loksins kom, mun örari heldur en vænta mátti, nánast var hægt að tala um óðahlýnun. Til allrar hamingju dró aðeins úr framsókn hennar. Hefði ákefðin haldist, væri nú meir en 1 stigi hlýrra hér á landi heldur en fyrir 20 árum. 

Breytileiki hita frá ári til árs hefur verið heldur minni á núverandi hlýskeiði heldur en á því fyrra - minni heldur en ritstjóri hungurdiska hefði búist við. Hin tilviljanakennda tíðni vindátta frá ári til árs ræður um eða yfir helmingi breytileikans - kannski vægi norðanáttarinnar hafi minnkað - ekki vegna þess að hún sé sjaldséðari heldur vegna þess hversu mikið hún hefur hlýnað. En þrátt fyrir að hin almenna hnattræna hlýnun auki líkur á því að hlýskeiðið haldi áfram hér á landi megum við samt ekki ganga út frá því sem fullvísu.

Svo er spurning hvort annað þrep aukinnar hlýnunar leynist í framtíðinni? Ábyggilega heldur veðráttan þó áfram að koma okkur á óvart - rétt eins og hún hefur gert svo lengi sem elstu menn muna. 

Breytileiki desemberhita er mikill - getur hnikað ársmeðalhitanum til um 0,2 til 0,6 stig frá því sem fyrstu 11 mánuðirnir spá. Verði desember mjög hlýr gæti árið endað í 5,6 stigum í Reykjavík, en verði hann mjög kaldur gæti það endað í 5,0 stigum. Meðalhiti fyrstu 11 mánaðaanna er 5,7 stig. Aðeins tvö ár frá aldamótum hefur meðalhiti í Reykjavík verið undir 5 stigum (2013 og 2015). Meðalhiti 1991 til 2020 er 5,1 stig, en meðalhiti síðustu tíu ára 5,4 stig.  

Furðumeinlítið

Lægðir ganga nú ótt og títt yfir landið eða rétt framhjá - aðeins 2 til 3 dagar á milli kerfa. Ritstjórinn er hálfhissa á því hversu meinlaust þetta hefur verið (hingað til) - miðað við árstíma. Eitthvað hefur þó hreyfst á stöku stað - en ekkert sem talandi er um. Ef hitinn væri ekki að róla kringum frostmarkið myndi maður næstum freistast til að halda að enn væri ágúst eða september (smáýkjur).

Spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar gildir síðdegis á föstudag, 26.nóvember. Mikil hæð er suður í hafi og norðan hennar er mikill vestanstrengur í háloftunum. Lægðin sem á að fara hjá landinu á morgun (fimmtudag) er komin suðaustur á Norðursjó - ekki sérlega djúp en á þó að valda miklu norðanhvassviðri sumstaðar á Bretlandseyjum og síðar suður á Frakklandi. Hæðarhryggur er yfir Íslandi - rétt eins og síðdegis í dag. Síðan eru fleiri hraðskreiðar lægðir í sjónmáli - og lenda líka í Norðursjó með illviðrum þar í grennd.

Þetta minnir nokkuð á stöðuna í nóvember (og líka í desember) 1973 - nema að þá var vetrarsvipur á þessu öllu - veðrin grimmari og talsvert kaldara heldur en verið hefur til þessa. Desember 1973 varð alveg sérlega kaldur - (við vitum ekkert um desember nú) - en þá - bæði í nóvember og desember - gengu lægðir frá Íslandi til suðausturs um Norðursjó - ollu þar hverju fárviðrinu á fætur öðru. Þá var olíuvinnsla að komast af stað í alvöru og ekki komin eins mikil reynsla á borpalla og vinnslustöðvar og nú er. Erfiðleikar voru á svæðinu vikum saman - og mikil reynsla varð til. 

Hér á landi hlýtur veturinn að sýna klærnar um síðir. 

Fyrstu 20 dagar nóvembermánaðar

Meðalhiti fyrstu 20 daga nóvember er +2,4 stig í Reykjavík, -0,1 stigi neðan meðallags áranna 1991 til 2020, en -0,8 stigum neðan meðallags sömu daga síðustu tíu árin. Hitinn raðast í 14.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Dagarnir 20 voru hlýjastir árið 2011, meðalhiti þeirra þá var +6,7 stig. Kaldast var 2017, meðalhiti +0,8 stig. Á langa listanum er hiti nú í 54. hlýjasta sæti (af 146). Hlýjastir voru þessir dagar 1945, meðalhiti þá +8,0 stig (sérlega óvenjulegt), en kaldastir voru dagarnir árið 1880, meðalhiti þá -2,9 stig.

Á Akureyri er meðalhiti nú +0,5 stig, -0,5 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -1,1 stig neðan meðallags síðustu tíu ára.

Ekki er mjög mikill munur á hitavikum á spásvæðunum. Hlýjast að tiltölu hefur verið á Austfjörðum, Suðausturlandi og Suðurlandi þar sem hiti raðast í 11.hlýjasta sæti aldarinnar, en í 13. til 14. sætið á öðrum svæðum.

Hiti er ofan meðallags síðustu tíu ára á aðeins einni stöð, Skarðsfjöruvita, þar er vikið +0,2 stig. Kaldast að tiltölu hefur verið á Skagatá þar sem hiti er -1,6 stigum neðan meðallags.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 93,8 mm og er það um 50 prósent umfram meðallag. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 43,3 mm og er það í meðallagi.

Sólskinsstundir hafa mælst 16,2 í Reykjavík, rúmur helmingur meðallags, en hafa alloft verið færri sömu daga.

Frosin vatnsleiðsla og rafmagnsleysi (bernskuminning)

Fyrstu ár byggðar í Borgarnesi treystu íbúarnir á brunnavatn. Nokkrir brunnar voru í bænum, misgóðir og misvatnsgæfir. Einn þeirra var t.d. í kjallara hússins sem langafi og langamma ritstjóra hungurdiska byggðu. Ekki var það sérlega góður brunnur - en dugði að einhverju leyti. Ekki var mjög langt í næsta brunn - sá var nærri þeim stað sem Gunnlaugsgata mætir nú  Skúlagötu. Þar var mikið vatn. Einhvern tíma um eða upp úr 1920 hófst mjólkurvinnsla í Nesinu. Þá var lögð vatnsleiðsla frá þessum brunni niður í mjólkursamlag - nutu fáein íbúðarhús á leiðinni þessarar vatnsveitu - alla vega að einhverju leyti. Þar á meðal hús fjölskyldu ritstjórans. 

En það fjölgaði í þorpinu og upp úr 1930 var ljóst að brunnarnir gáfu ekki nægilegt vatn - og alls ekki til iðnaðarnota. Þá var farið að huga að vatnsveitu - ýmsir möguleikar komu til greina. Eftir ítarlega skoðun varð ofan á að hönnuð var vatnsveita sunnan úr Hafnarfjalli þar sem nú heitir Eystra-Seleyrargil (eða Innra-). Þó var svo þröngt í búi á kreppuárunum rétt fyrir stríð að ekki varð úr framkvæmdum. 

Ísland var hernumið í maí 1940. Borgarnes var á þessum árum samgöngumiðstöð - vegur fyrir Hvalfjörð var illur og seinfarin. Flutningar á varningi - bæði til héraðsins og úr því (svosem mjólk og aðrar landbúnaðarafurðir) fóru fram með skipum, reglubundnar siglingar voru um Faxaflóa og komu flóabátarnir þar við. Ingólfur, Suðurland, Laxfoss og loks Akraborg - og ýmis afleysingaskip. 

Bretar höfðu því augastað á Borgarnesi og komu þar með mikið herlið síðla sumars og um haustið 1940. Áður höfðu náðst samningar um að þeir útveguðu (og greiddu) efni í vatnsveitu yfir fjörðinn - svipað og áætlað hafði verið. Þó var, vegna stríðsins, ekki hægt að fá fyrirhugaða stærð af rörum og leiðslan því mjórri en ætlað hafði verið. En í staðinn var reistur vatnsgeymir á hæsta holti bæjarins. Unnið var að stíflugerð í Seleyrargili um haustið - og um veturinn, vatnsgeymir var steyptur og leiðslur lagðar um þorpið. 

Leifar vatnsveitumannvirkja í Eystra-Seleyrargili (myndin tekin í júní 2012). Stíflugarður þveraði gilið - fyrir ofan hann var sand- og malargildra sem vatnið síaðist í gegnum inn í geymi sem stóð neðan við stífluna. Geymirinn jafnaði rennsli og hélt uppi þrýstingi á leiðslunni. Meir en 100 metra hæðarmunur er á geyminum og vatnsgeyminum handan fjarðar í Borgarnesi. Stíflan grófst að nokkru í mikla skriðu sem féll aðeins innar í gilinu í júlí 1966 - en rutt var frá henni aftur og nýttist hún í nokkur ár í viðbót. Í miklum úrkomum varð varð rennsli í gegnum malarsíuna oft það mikið að gróðurleifar og smádýr komust í vatnið. Ekki minnist ritstjórinn þess að það hafi valdið sérstökum hryllingi. 

Vatnsveitan var formlega tekin í notkun í júní 1941. Óhætt er að segja að um framfarabyltingu hafi verið að ræða. Vatnsleiðsla hafði til þessa ekki verið lögð yfir sjó á Íslandi áður. Vegalengdin í sjó - frá Seleyri og yfir í Borgarnes var ekki fjarri 2 km. 

Menn höfðu nokkrar áhyggjur af leiðslunni. Svo er að sjá að aðaláhyggjurnar stöfuðu af ísreki á firðinum. Jakaburður myndi jafnvel slíta leiðsluna í sundur. Minna var talað um hættuna á að vatnið í leiðslunni frysi. - Eitthvað var þó á þann möguleika minnst. Til öryggis voru einn eða tveir brunnar endurnýjaðir þannig að ekki yrði algjör vatnsskortur í mjólkursamlaginu þótt leiðslan brygðist. 

Svo virðist sem litlir hnökrar hafi verið á vatnsflæðinu fyrstu árin. Það var ekki fyrr en árið 1955 að upp komu veruleg vandræði - og síðan aftur árin 1959 og 1960. 

Veðurfar á árinu 1955 var að ýmsu öfugsnúið. Norðlægar- og austlægar áttir með háþrýstingi voru ríkjandi í janúar og febrúar (og reyndar í apríl og maí líka), en sumarið með eilífum suðvestanáttum, illviðrum og rigningum um landið sunnan- og vestanvert, en hlýindum eystra. Um haustið snerist svo aftur til austlægra og norðlægra átta. 

Eitt frægt illviðri gerði í janúar - mest þó á Vestfjörðum og á Vestfjarðamiðum þann 26. Tveir breskir togarar fórust með 42 manna áhöfn og togarinn Egill rauði strandaði við Sléttunes, 5 fórust þar. 

Á baksíðu Tímans 23.janúar eru nokkrar fréttir tengdar veðri - bæði innlendar og erlendar:

Ísinn sprengdur af innsiglingu í Hornafirði. Bátarnir ýta síðan íshroðanum út í strauminn, sem ber hann út um ósinn. ... Hafa sprengidrunurnar því kveðið við hér í kauptúninu án afláts í dag.

Þoka mikil er í Bretlandi og tafði hún eða stöðvaði með öllu umferð bæði á landi og í lofti. Flugvöllurinn í London var opnaður í dag eftir hádegi, en þá hafði hann verið lokaður í 18 tíma vegna þoku. Þrjú skip strönduðu vegna þokunnar og önnur sigldu hvort á annað.

Mestu frost síðan 1918 á Sléttu.

Snjóþyngslin í Skotlandi: Smábændur áttu ekki matarbirgðir nema tvo til þrjá daga.

En svo eru fréttir úr Borgarnesi:

Aldrei eins mikill ís á Borgarfirði síðan 1918. Nokkur hluti íshellunnar brotnaði upp í fyrradag og er ísrek hættulegt smáskipum. Mikið ísrek er nú á Borgarfirði, enda var kominn meiri íshella á fjörðinn í fyrradag en menn muna eftir síðan 1918, frostaveturinn mikla. Fjörðurinn var nú ísi lagður niður undir Borgarnes og auðveldlega hægt að fara yfir ísinn milli Einarsness og Hvanneyrar. Í fyrradag brotnaði íshellan upp á stóru svæði næst Borgarnesi og barst síðan mikið íshröngl og jakar með sjávarföllum og straumi um Borgarfjörð. Gerir þetta siglingar að og frá Borgarnesi bæði erfiðar og hættulegar og alls ekki færar nema járnskipum.

Það var í þessu íshröngli að Eldborgin laskaði skrúfuna í fyrradag svo að skipið varð að halda kyrru fyrir í firðinum þar til birti í gær. Fór það þá til Reykjavíkur. Hafði undizt upp á eitt skrúfublaðið, og fór skipið í dráttarbraut. Losnaði það kl.7 í morgun og fór í áætlunarferð. Mjólkurflutningar geta því ekki farið fram sjóleiðina frá Borgarnesi en bílar óku mjólk út á Akranes í gær. Þaðan er hún flutt á vélbát, sem fenginn hefir verið til að vera í förum milli Akraness og Reykjavikur meðan gert er við Eldborgina. Þessi bátur kemst ekki í Borgarnes meðan fjörðurinn er svo varhugaverður vegna ísreksins.

Borgnesingar sækja nú neyzluvatn sitt í brunna á gamlan móð. Klakastífla í gilinu, þar sem vatnið er tekið í Hafnarfjalli, stíflar vatnsveituna. Borgnesingar hafa ekki vatn nema af skornum skammti þessa dagana. Vatnsveita þorpsins er óstarfhæf, vegna þess að klakastífla kom í gilið, þar sem vatnið er tekið í Hafnarfjalli. Síðast liðna tvo daga hafa menn unnið að því að sprengja þessa klakastíflu, en það hafði ekki tekizt í gær. Vatnsleysið olli Borgnesingum margs konar erfiðleikum. Einkum eru það þó húsmæðurnar, sem sakna vatnsins illa. Í þessu vatnsleysi hefir það komið sér vel, að fáeinir Borgnesingar hafa haldið við gömlu vatnsbólunum, brunnunum, af gamalli tryggð, en þessir brunnar eru nú vatnsból allra þorpsbúa. Það er því algeng sjón þessa dagana að sjá fólk rogast með vatnsfötur um kaupstaðinn og stundum er biðröð við brunnana.

Heildregnu línurnar sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins í janúar 1955 en litirnir hæðarvikið. Þurrar og kaldar norðvestanáttir voru ríkjandi - og í febrúarmánuði líka. Þetta er mjög dæmigerð þurrkastaða um landið sunnan- og vestanvert. Svipuð staða var uppi í febrúar. Það er varla tilviljun að næst þegar mánaðakortið var svipað, í janúar 1959 og í febrúar 1960 voru líka vandræði með vatn í Borgarnesi. 

Nærri mánuði síðar eru enn vandræði með vatnið. Vísir segir frá 17.febrúar (1955):

Frá fréttaritara Vísis. — Í Borgarnesi í gær.
Allvíða í héraðinu er nú farið að bera á vatnsskorti á bæjum og veldur hann sumstaðar allmiklum erfiðleikum. Frost hafa verið að undanförnu og stillur. Vatnsmagn í ám er mjög lítið. Borgnesingar hafa einnig átt við erfiðleika að stríða af völdum vatnsskorts, og þó ræzt furðanlega úr, eftir atvikum. Vatn er leitt hingað úr gili í Hafnarfjalli sunnan fjarðarins og fraus vatnið í pípum á fjarðarbotninum fyrir nokkru, en komst í lag af sjálfu sér, en s.l. fimmtudag fraus aftur. Er nú farið að sækja vatn í tankbílum suður fyrir fjörð. Er það sótt í vatnsleiðsluna úr gilinu, og er tekið úr pípunum skammt frá veginum. Einn bíll hafði áður verið sendur vestur að Langá, en hætt var við að sækja meira vatn þangað, vegna erfiðleika á að ná því. Með því að sækja vatn í tankbílum suður fyrir fjörð mun vera hægt að sjá íbúum kauptúnsins fyrir nægu neyzluvatní. Þá hefur verið unnt að sjá mjólkurbúinu fyrir nægu vatni, og er það því að þakka, að þegar vatnsleiðslan kom til sögunnar var steyptur upp brunnur, til þess að hafa til vara, en úr honum fást um 40 smálestir af ágætu vatni á dag, og er það um bil það, sem mjólkurbúið þarfnast.

Skorradalsvatn er nú þykkum ísi lagt og vatnsmagn minkað mjög í því. Hefur Andakílsvirkjunin því mælzt til þess, að menn notuðu rafmagnið ekki óhóflega, og þeir sem fá rafmagn til næturhitunar grípi til kolahitunar, svo frami þeir geti það, og hafa menn brugðizt vel við þeim tilmælum, og spara auk þess rafmagn eins og hægt er, enda hefur alltaf gengið vel, og raforkan nægt til ljósa og iðnaðar.

Nýi Tíminn segir 24.febrúar:

Borgarnesi í gær. Frá fréttaritara. Vegna langvarandi frosta og úrkomuleysis er hér vatnsskortur og skammtað rafmagn. Vatn er sótt langa leið í tankbíl og ekið um bæinn, því frosið er í vatnsleiðslunni. Auk þess er vatn tekið úr brunnum sem haldið hefur verið við hér og er furðanlegt hve mikið vatn er hér í brunnum bæjarins. Vegna úrkomuleysis og frosta undanfarið hefur vatnið í Andakílsánni minnkað stöðugt og er því rafmagn skammtað hér þannig að ljós eru tekin af frá kl.12 að kvöldi til kl. 6 að morgni.

Síðasta fréttin af vatnsleysinu kom í Tímanum 26. mars - höfðu vandræðin þá staðið í tvo mánuði:

Frá fréttaritara Tímans í Borgarnesi. Eins og skýrt var frá hér í blaðinu fyrir nokkru, þá varð vatnslaust í Borgarnesi í frostunum, sem gengu yfir fyrir um það bil mánuði. Var vatn sótt á bilum, meðan leiðslurnar voru í ólagi. Nú hefir þessu verið komið í lag og kom vatn í síðasta húsið í fyrradag. Kom vatn siðast í hús á Brákarey.

Tveimur árum síðar urðu enn vandræði í Andakílsárvirkjun. Ritstjóri hungurdiska getur ekki heiðarlega haldið því fram að hann muni stöðuna 1955, en minnist hins vegar vandræða veturinn 1956 til 1957. Mikil illviðri gerði í desember 1956 og slitnuðu þá raflínur - miklar spennusveiflur urðu í rafmagni og minnisstæðar týrurnar á ljósaperunum. Sömuleiðis var eðlilegt að hafa olíulampa og kertabirgðir ætíð til taks.  

Vísir segir frá 20.mars 1957:

Vatnsrennslið til Andakílsárvirkjunarinnar fer dagminnkandi. Héraðsbúar sitja í myrkri og kulda og eru rafmagnslausir meir en helming sólarhringsins.Horfir orðið til hreinna vandræða víða í héraðinu þar sem íbúarnir eru háðir rafmagnsnotkun að meira eða minna leyti og treysta á hana. Margir héraðsbúar, einkum þó í kauptúnunum Borgarnesi og Akranesi hafa ekki aðra upphitun heldur en rafmagnskyndingu eða þá olíukyndingu í sambandi við rafmagnsblásara, þannig að ef rafmagnið bilar verða þeir að sitja í kuldanum. Þegar sýnt var hvernig ástandið fer dagversnandi í rafmagnsmálunum þar efra kom gistihúsið í Borgarnesi sér upp mótorstöð til þess að geta haft ljós og hita þegar rafmagnið þraut frá Andakílsárvirkjuninni. Er ekki annað fyrirsjáanlegt en að ýmsir aðrir aðilar verði að taka upp sama ráð. Síðastliðinn sólarhring keyrði um þverbak hvað rafmagnsleysi snerti og var rafmagnið tekið af á tímabilinu kl. 1—5 í gær dag og síðan aftur kl. 9 í gærkveldi og þar til kl. 8.30 í morgun. Að undanförnu hefur rafmagnið oftast verið komið á kl. 6—6.30 á morgnana og orðið hlýtt í húsunum þegar fólkið kom á fætur þar sem rafmagnshitun er notuð.

Í janúar 1959 gengu þrálát frost og mjög þurrt var veðri - ávísun á veituvandræði.

Morgunblaðið segir frá þann 22.janúar 1959:

BORGARNESI, 21. jan. — Kauptúnið er nú vatnslaust. Er þetta í annað skiptið á s.l. fjórum árum, sem slíkt á sér stað hér í Borgarnesi. Vatnið í aðalæðinni er frosið. Eðlilega hefur þetta í för með sér margvíslega örðugleika, og er verið að gera ráðstafanir til þess að geta hleypt sjó á kerfið, svo að hægt verði að skola niður úr hreinlætistækjum á heimilum manna. Vatnsæðin liggur ofan úr Hafnarfjalli. Þar er vatnið tekið úr svonefndu Selseyrargili, sem er í 144 m hæð yfir sjó. Vatnsæðin liggur á botni fjarðarins og er vitað að frosið hefur í æðinni þar sem hún liggur út í sjóinn. Hér í Borgarnesi er 250 tonna vatnsmiðlunargeymir. Í dag var byrjað að dæla £ hann sjó með öflugri brunadælu. Er þetta gert til þess að firra stórvandræðum á heimilum. Hér í þorpinu eru vatnsfrek fyrirtæki, t.d. mjólkursamlagið og hraðfrystihúsið. Verður til þess gripið, að sækja vatn á stórum tankbílum, en til slíkra ráða var gripið, þegar hér var vatnslaust í langvarandi frostum fyrir 4 árum.

Og Vísir nokkrum dögum síðar:

Frá fréttaritara Vísis. Borgarnesi, í morgun. Borgnesingar bíða enn eftir að fá vatn úr vatnsleiðslu sinni, en unnið er af kappi að því að þíða í pípunum. Er því lokið handan fjarðarins, þar sem leiðslan liggur út í fjörðinn. Aðstaða er hinsvegar hin versta að þíða í leiðslunum í firðinum, en tæknilega er talið kleift að þíða úr þeim með rafmagni, sé unnt að komast að þeim á báti með þeim tækjum, er til þarf, en aðstaðan er erfið vegna strauma og mikils ísreks í firðinum. Hreppurinn sér um, að vatn sé sótt handa íbúum kauptúnsins, og hefir það verið sótt suður yfir fjörð í vatnsleiðsluna þar, en vegna slæmrar færðar í morgun var sótt vestur í Langá. Mjólkurbúið hefir mikinn og djúpan brunn, sem var grafinn upp og steyptur um leið og vatnsleiðslan var fullgerð til þess að hafa til vara, og lagðar leiðslur í hann úr stöðinni og tveimur húsum að auki. Mjólkurstöðin hefir haft nægilegt vatn úr brunninum til þess að geta haldið starfseminni áfram. Dælt hefir verið sjó í vatnsleiðslukerfið til þess að hafa rennsli í hreinlætisleiðslum, en sjórinn er vart til annarra nota, þar sem sjórinn í firðinum hér er mjög leirborinn.

Vatnsleysið stóð ekki eins lengi 1959 og það hafði gert 1955. Hlákan var meira afgerandi og reynsla bættist í sarpinn. Vísir segir frá föstudaginn 13.febrúar 1959:

Borgarnesi í morgun. Vatnsleiðsla Borgarnesinga, sem liggur ofan úr Hafnarfjalli og yfir Borgarfjörð þveran, komst loks í lag í byrjun þessarar viku eftir langa bilun. Í frostunum í janúarmánuði fraus í leiðslunum úti á leirunum i sunnanverðum firðinum, og varð Borgarnesþorp þá með öllu vatnslaust í nokkrar vikur. Í langvarandi hlákum að undanförnu losnaði um klakann í leiðslunum og þá kom jafnframt i í ljós að þær höfðu rifnað á nokkru svæði um 800 metra frá landi — þ. e. suðurbakka fjarðarins. Var kafari fenginn frá Vélsmiðjunni Hamri í Beykjavík til þess að annast viðgerðir á leiðslunum og síðastliðinn mánudag voru þær komnar í lag og Borgnesingar búnir að fá vatn að nýju.

Í gær var hvassviðri mikið í Borgarnesi og þá skeði sá atburður í einni vindkviðunni, að bíll, sem stóð uppi á hæð í þorpinu tókst á loft og hvolfdi. Urðu menn að grípa til þess ráðs að binda bílinn niður, þar sem hann var kominn unz lygndi.

Að morgni 15.febrúar gerði óvenjumikið þrumuveður um landið vestanvert. Ritstjóra hungurdiska þótti afleitt að sofa það af sér - en vaknaði við haglélið á eftir því. Eldingu sló niður í Borgarneskirkju - en bygging hennar var þá á lokastigi. Nokkrum dögum síðar (þann 19. brann prestsetrið á Borg á Mýrum). 

Enn urðu vandræði í fjalli og firði árið eftir, snemma í mars 1960, en þá stóð vatnsleysið ekki lengi. 

Morgunblaðið segir frá þann 5.mars 1960:

BORGARNESI, 4. marz. — Vatnslaust varð hér í bænum í gær. Fóru starfsmenn frá hreppnum, þegar er vatnsskortsins varð vart, yfir fjörð til að athuga hvað ylli þessu, en vatnsból okkar er í Hafnarfjalli og liggur leiðslan yfir Borgarfjörðinn. Voru komnir miklir svellbunkar við lindirnar þar. Tókst að höggva rásir í klakann,með þeim árangri, að meira rennsli fékkst. Vonast menn til að vatnið haldi áfram að aukast, sérstaklega þar sem talsvert hefur snjóað í dag og hláka verið síðdegis. Sæmilegt vatnsmagn var yfirleitt í dag, nema í þeim húsum, sem hæst standa, en í þau hefur verið flutt vatn á bílum, bæði í gær og fyrripartinn í dag. Vatn mun vera farið að minnka víða á bæjum upp í héraðinu, vegna langvarandi frosta. Í morgun var hér mikil snjókoma og dimmt él. Komst Akraborg ekki inn, vegna þess að radar skipsins var bilaður. Færð er sæmileg og stóð ekki á mjólkurflutningum í morgun. — H. Jóh.

Veturinn 1959 til 1960 var almennt hagstæður. Slæmt hríðarveður gerði í nóvember og mikil flóð í óvenjulegum hlýindum snemma í febrúar. Þetta var austanáttavetur, rétt eins og 1955.

Fyrstu dagana í mars var nokkuð fjölbreytilegt veður. Við skulum líta á veðurkort sem birtist í Morgunblaðinu 4.mars - og texta með því. Páll Bergþórsson teiknaði kortið. Mikil eftirsjá var að þessum kortum - en þau urðu undir í samkeppni við sjónvarpið haustið 1967.

Þessi krappa lægð fór norður um Austurland um nóttina og morguninn þann 3. Ekki varð teljandi tjón, en blöðin segja frá miklum hrakningum ferðafólks á Fjarðarheiði. Er mesta furða hvað vel slapp til.

Kortið sýnir veðurskeyti kl.9 að morgni 3.mars 1960. Nánast heiðskírt var í Borgarfirði og á Suðurlandsundirlendinu. Hægur vindur um meginhluta landsins, en hið versta veður norðaustanlands með gaddfrosti. 

Árið eftir, 1961 var farið í aðgerðir í vatnsveitumálum, komið var upp aðstöðu til að hita vatnið lítillega. Önnur stífla var reist í Vestara- (Ytra-) Seleyrargili og leiðsla lögð frá henni. Þó vatnsveitan væri ekki alveg án vandræða eftir þetta varð aldrei um langvinnt vatnsleysi að ræða í Borgarnesi. Nokkrum árum síðar voru boraðar veituholur á Seleyri sjálfri - en ef of miklu var dælt varð vatnið fullsalt. Frekari umbætur komu enn síðar. Giljavatnið var lengi notað sem kælivatn á vélar í frystihúsinu þó hætt væri að nota það til neyslu. 

Vatnsveitan var stöðugt inni á heimili ritstjóra hungurdiska því faðir hans var á eilífðarvakt í að fylgjast með henni. Á hverju kvöldi var horft yfir til Seleyrar til að athuga hvort ekki væri örugglega ljós á dæluskúrnum. 

Rétt fyrir jól 1974 fórum við feðgar í eftirlitsferð upp að vestari stíflunni (þeirri sem byggð var 1961) - þar var allt í sóma. 

Í viðhenginu eru fáeinar blaðafréttir þar sem sagt er frá lagningu vatnsveitunnar. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• vatnsveita-i-borgarnesi

Vestanáttarýrðin í háloftunum

Rétt að taka fram í upphafi að hér er um svokallaða nördafærslu að ræða - hinn almenni lesandi ekki líklegur til að hafa mikinn áhuga á textanum. 

Vestanáttarýrð hefur komið við sögu á hungurdiskum áður - vestanáttin sem ríkir í háloftunum yfir Íslandi hefur um langt skeið verið vægari en lengst af á tíma háloftaathugana (þær byrjuðu upp úr síðari heimsstyrjöld).

Myndin sýnir tvenns konar mælingar á vestanáttinni. Annars vegar er fundinn munur á hæð 500 hPa-flatarins við 70°N og 60°N. Flöturinn er að jafnaði hærri sunnan við land heldur en fyrir norðan. Því meiri sem munurinn er því meiri er vestanáttin. Stöku daga getur hann snúist við og austanátt verður ríkjandi. Bláa línan sýnir 60-mánaða keðjumeðaltal þessa hæðarmunar - (vinstri kvarði á myndinni). Tölurnar fengnar úr endurgreiningu evrópureiknimiðstöðvarinnar til 2010 - en síðan úr daglegum greiningum hennar. Við sjáum töluverðar sveiflur. 60 mánuðir eru fimm ár - samskonar ferill sem gerður er úr 12-mánaðameðaltölum er mun órólegri. 

Mikil umskipti urðu í kringum 1960 - þá lauk miklu vestanáttaskeiði sem staðið hafði í allmörg ár (frá 1953). Næsta hámark vestanáttarinnar kom á áttunda áratugnum - því lauk snögglega haustið 1976. Enn var (minna) hámark kringum 1983 og síðan verulegt hámark á árunum 1989 til 1993. Á þessari öld hefur hallað undan fæti hjá vestanáttinni - sérstaklega frá og með haustinu 2009. 

Nú er það svo að endurgreiningum er ekki alltaf að treysta - sérstaklega ekki fyrir tíma háloftaathugana. Í þessu tilviki er í gögnunum skipt milli greininga einmitt 2010 - þegar vestanáttin virðist detta niður. Til að sannfærast um að þessi skipti eru valda ekki alvarlegri villu í þessu tilviki er litið á vestanþátt vinds yfir Keflavíkurflugvelli - hann er í raun og veru mældur. Rauða línan sýnir 60-mánaða (5-ára) meðaltöl hans.

Í öllum aðalatriðum falla ferlarnir tveir - sá úr greiningu - og sá mældi - saman. Vestanáttin er í raun og veru í „sögulegu“ lámarki. Hvernig ástandið var fyrir 1950 geta endurgreiningar e.t.v. upplýst okkur um - en við látum ekki eftir okkur að sinni að líta á niðurstöður þeirra. 

Nánari athugun sýnir að meginástæða þessarar þróunar er sú að meira hefur hlýnað norðan við land heldur en sunnan við. Spurningin er auðvitað sú hvort þetta sé eitthvað viðvarandi - eða tilviljanakennt. Eins og sjá má á myndinni hafa báðir ferlarnir verið á uppleið síðustu tvö árin. Kannski heldur það ris áfram - og ekki ólíklegt. Síðastliðið sumar var vestanáttin  alla vega „heilbrigðari“ heldur en margir íbúar Suðvesturlands voru ánægðir með. Dragi úr hlýnun fyrir norðan land - en aukist hún sunnan við bætir aftur í vestanáttina - sömuleiðis ef meira kólnar norður undan heldur en fyrir sunnan. Þó langtímareikningar líkana bendi eindregið til þess að meira hlýni fyrir norðan heldur en fyrir sunnan land er ekki víst að einstakir áratugir fylgi slíku mynstri - misvægi getur vel orðið í hlýnun - og staðbundin kólnun getur einnig átt sér stað þótt það hlýni á heimsvísu. 

Við skulum í leiðinni líta á aðra mynd. Hún sýnir einnig 60-mánaða keðjumeðaltöl.

Rauði ferillinn sýnir meðalhita í byggðum landsins (kvarði til hægri). Hlýtt var um 1960, síðan kólnaði mikið (hafísárin). Eftir ívið hlýrri ár frá 1972 kólnaði aftur 1979 og á landsvísu varð álíka kalt og hafði verið á hafísárunum. Þriðja kuldakastið, minna þó kom síðan í kringum 1995. Eftir það hlýnaði verulega - en frá því um miðjan fyrsta áratug þessarar aldar hefur hiti ekki teljandi hækkað.

Bláa línan sýnir þykktina yfir landinu - hún mælir meðalhita í neðri hluta veðrahvolfs. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Við sjáum að ferlarnir tveir fylgja svipuðum vendingum. Þó má greina mun. Kuldi hafísáranna var meiri á landinu sjálfu heldur en í veðrahvolfinu yfir því. Þannig eru áhrif hafíssins - hann eykur á stöðugleika loftsins - hiti fellur ekki jafnmikið með hæð og annars er. Svo stutt er frá hafísnum til lands að sjórinn nær ekki að fullblanda loftið þegar það streymir yfir hann. 

Kuldakastið um og upp úr 1980 var annars eðlis. Sá kuldi var vestrænn - þá var líka sérlega kalt á Vestur-Grænlandi - leið þessa vestanlofts var hins vegar nægilega löng til þess að varmi sjávar sá til þess rækilega var hrært í. Hiti féll hratt með hæð - betra samhengi þá milli þykktar og hita á landinu. 

Ritstjóra hungurdiska er minnisstætt að þegar farið var að tala af alvöru um yfirvofandi hnattræna hlýnun upp úr 1980 velti hann fyrir sér hvernig þeirrar hlýnunar myndi gæta hér á landi. Um það var talað - einkum þó í kringum 1990 að hlýnunin hér myndi tefjast vegna áhrifa sjávar. Ritstjórinn reiknaði í alvöru með því að sjórinn myndi valda því að stöðugleiki ykist aftur - og við fengjum aftur ámóta misgengi milli þykktar og hita og var á hafísárunum - þrátt fyrir vestanáttir (sem voru mjög sterkar á þessum árum - og sumir sögðu tengjast hinni hnattrænu hlýnun). 

Hlýnunin upp úr aldamótum kom því mjög á óvart. Hún var mun meiri en nokkur hafði búist við. Þykktin jókst (rétt eins og sjá má á bláa ferlinum) - en hitinn hækkaði í réttu hlutfalli. Þetta var vegna þess að sjórinn hlýnaði meira (frá 1997 minnir ritstjórann) en nokkrum hafði dottið í hug að gerast myndi. Hin mikla hræra hélt því áfram. 

Svo virðist sem þykktin hafi á allrasíðustu árum tekið enn eitt skref upp á við - umfram hitann. Hvort þetta er eitthvað til að taka mark á vitum við auðvitað ekki enn. Við vitum ekki hvort nú loksins sé komið að því að hitinn sitji á eftir þykktaraukningunni - eins og ritstjórinn bjóst við á árunum í kringum 1990. 

Viðbúið er að náttúrunni takist enn að koma á óvart - hvernig vitum við ekki. Þó ekkert vit sé í því að taka mark á leitnitölunum sem einhvers konar spá er þó rétt að bera þær saman. Hitaleitnin samsvarar 1,4 stigum á öld frá 1950, þykktarleitnin er um 40 metrar á öld. Seinni talan segir okkur að hitaleitni í neðri hluta veðrahvolfs sé um 2 stig á öld. Kannski er stöðugleiki þrátt fyrir allt að aukast? 

Fyrri hluti nóvember

Hiti í Reykjavík fyrri hluta nóvembermánaðar var 2,8 stig. Það er í meðallagi sömu daga áranna 1991 til 2020, en -0,8°C neðan meðallags síðustu tíu ára og í 14.hlýjasta sæti aldarinnar (af 21). Hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2011, meðalhiti þá +6,7 stig. Kaldastir voru þeir 2010, meðalhiti -0,5 stig. Á langa listanum er hiti nú í 53.hlýjasta sæti (af 146). Hlýjast var 1945, meðalhiti þá +8,2 stig langt ofan við allt annað. Kaldastir voru þessir 15 dagar árið 1969, meðalhiti þá -2,6 stig.

Á Akureyri er meðalhiti nú +1,0 stig, -0,3 stigum neðan meðallags 1991 til 2020, en -0,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

Staðan er svipuð á flestöllum spásvæðum, hlýjast þó að tiltölu á Austurlandi að Glettingi og Austfjörðum. Þar er hiti í 12.hlýjasta sæti aldarinnar, en kaldast er við Breiðafjörð, þar sem hitinn er í 15.hlýjasta sæti. Miðað við síðustu tíu ár hefur verið hlýjast á Skarðsfjöruvita, þar er hiti +0,3 stigum ofan meðallags, en kaldast að tiltölu hefur verið við Skagatá þar sem hiti er -1,6 stigum neðan meðallags.

Úrkoma hefur mælst 69.8 mm í Reykjavík og er það um 50 prósent umfram meðallag. Á Akureyri hafa mælst 35,0 mm og er það í meðallagi.

Sólskinsstundir hafa mælst 12,9 í Reykjavík og er það 11 stundum neðan meðallags. Þó sólarstundirnar séu fáar er þó langt í met. Fyrri hluta nóvember 1956 mældist aðeins 2,1 sólskinstund i Reykjavík. Flestar voru sólskinsstundirnar fyrri hluta nóvember í Reykjavík árið 1984, 50,1.

Norðurhvelsstaða að áliðnu hausti

Við lítum nú á stöðuna í miðju veðrahvolfi norðurhvels um þessar mundir. Við veljum spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar síðdegis á morgun, þriðjudaginn 16. nóvember. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindstefnu og styrk. Þykktin er sýnd í litum, en hún mælir meðalhita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem þykktin er því hlýrra er loftið. Meðalþykkt yfir Íslandi í nóvember er um 5280 metrar - á litaspjaldinu sem hér er notað er það einmitt á mörkum grænu og bláu litanna. Í byggðum landsins er meðalhiti nóvembermánaðar 1991 til 2020 +1,3 stig, +1,0 stigi hærri en var á tímabilinu 1961 til 1990, en -0,3 stigum lægri en var á tímabilinu 1931 til 1960. Spákortið segir þykktina yfir landinu á morgun verða um 5220 metra - neðri hluti veðrahvolfs því um -3 stigum kaldari en meðallagið segir til um.

Norðurskaut er rétt ofan við miðja mynd - neðst til vinstri má sjá eyjar í Karíbahafi - og mestallan Kóreuskaga við efri brún myndarinnar. Heimskautaröstin hlykkjast að vanda kringum hvelið, við hana eru jafnhæðarlínur þéttastar og þar má sjá bylgjur af hlýju lofti sveigjast til norðurs, en kalt loft berst til suðurs á móti. Lega þessarar meginrastar er í aðalatriðum nærri brúna strikahringum á kortinu. 

Fyrir norðan röstina - en ótengdir henni - eru tveir meginkuldapollar - eins og oft er. Þeir eru smám saman að taka á sig vetrarblæ - farið að sjást í fjólubláa litinn í miðju þeirra. Þar er þykktin ekki nema 4920 metrar. Það er sárasjaldan sem slíkur veðrahvolfskuldi nær hingað til lands. Ísland er eyja og kalt loft þarf að fara yfir sjó til að komast til landsins. 

Kuldapollarnir vaxa hægt og bítandi þegar kemur fram á haustið og veturinn. Ná gjarnan hámarksstyrk í febrúar - en áraskipti eru þó í afli þeirra. Sömuleiðis er samvinna þeirra á ýmsan veg - stundum skipta þeir um sæti eða sameinast - eða skiptast upp í fleiri minni. Það er þó nánast regla að komist hinir þröngu hringir þeirra í námunda við heimskautaröstina bregst hún við og bítur frá sér - getur skotið upp alls konar kryppum sem hún gerir síður í sinni venjulegu stöðu. 

Á þessari mynd má einnig sjá nokkuð truflað svæði suður við Miðjarðarhaf. Þar er kuldapollur - og annar minni við jaðar myndarinnar, vestur af Kanaríeyjum. Þó þessi veðurkerfi hafi ekki bein áhrif hér á landi geta þau samt haft óbein áhrif. Á þeim tíma sem kortið sýnir er bil á milli rastar og þessarar óværu - en langtímaspár gera ráð fyrir því að þetta svæði komi til með að ganga hægt til vesturs þannig að til árekstra gæti komið á milli þess og öldudals í einhverri rastarbylgjunni. Gerist það getur röstin líka skotið upp kryppu - hún er þá kitluð úr suðri. 

Sumar framtíðarspár segja að slíkrar kryppu sé að vænta um næstu helgi. Fullsnemmt að segja um hversu mikil truflun verður úr - né hvort kryppan nær að sparka í kuldapollana þar sem þeir liggja rólegir í fleti sínu. 

Ritstjóri hungurdiska fylgist nokkuð grannt með framtíðarspám - (ekki þó af svo mikilli þráhyggju að ekkert fari fram hjá honum). Í nýjustu safnspám evrópureiknimiðstöðvarinnar er ekki mikið um öfgar hér við land næsta hálfan mánuð - kryppan er þó í spánum - en sem stendur virðist hún ekki líkleg til meta hér við land. - Gefum henni þó gaum.