Um miðjan mars 1969

Mars 1969 var fengsæll uppskerutími veðurnörda. Mikill hafís var við land og Austur-Grænlandsísinn náði líklega sinni mestu útbreiðslu frá því fyrir 1920, þakti þegar best lét um 1 milljón ferkílómetra. Á síðari árum þykir helmingur þess býsna mikið. Norðanáttir voru sérlega kaldar og sveiflur í hita frá degi til dags öllu meiri en venjulegt er. 

Af einstökum veðuratburðum mánaðarins má nefna þrjá sértaklega minnisstæða. Í fyrsta lagi illviðrið mikla þann 5. og gjarnan er kennt við verksmiðjuna Lindu á Akureyri. Um það veður höfum við fjallað nokkuð ítarlega á hungurdiskum. Önnur lægð, minni kom í kjölfarið þann 7. og fór alveg fyrir sunnan land. Tveir bátar (Fagranes og Dagný) fórust í því veðri og með þeim sex menn. Það skall snögglega á með mikilli ísingu á sjó. Fleiri bátar og togarar lentu í vandæðum. Næsti dagur, 8. mars, er sá kaldasti á landinu frá því fyrir 1920. Meðalhiti í byggð reiknast -17 stig. Nokkur strekkingur var og álag á hitakerfi mikið. Hitaveita Reykjavíkur slapp þó mun betur en köldustu dagana árið áður. Að þessu sinni var ekki svo mjög hvasst í höfuðborginni. Fjölmargir lentu þó í erfiðleikum og í Morgunblaðinu þann 9. segir frá því að aðstoða hefði þurft um 600 til 700 bíleigendur við að koma bílum í gang eftir hríð og heljarfrost. 

Þriðja minnisstæða veðrið stóð síðan í marga daga, þann 13. til 16. Er það meginefni þessa pistils. 

Hér má sjá gang loftþrýstings yfir landinu í mars 1969. Rauði ferillinn sýnir lægsta þrýsting á landinu á 3 stunda fresti, en grái ferillinn mun á hæsta og lægsta þrýstingi á sama tíma - svonefnda þrýstispönn. Spönnin er góður vísir á vindhraða - því meiri sem hún er því meiri er vindurinn. Ekki er þó alveg beint samband á milli - vegna þess að landið er lengra í austur-vestur heldur en norður-suður. Sömuleiðis vanmetur spönnin vindinn sé kröpp lægð yfir landinu sjálfu. 

„Lindulægðin“ kemur fram sem örmjó dæld í ferlinum. Lægðin var mjög kröpp - en gekk hratt yfir. Þá varð þrýstispönnin mest í mánuðinum, um 26 hPa. Lægðin sem olli sjósköðunum fór líka hratt hjá, og spönnin fór í um 21 hPa. Lágþrýstingurinn sem réði ríkjum dagana 13. til 17. var annars eðlis. Þrýstingur fellur jafnt og þétt í þrjá daga, fyrst hægt en síðan hraðar. Eftir það koma um 3 sólarhringar þar sem lægsti þrýstingur landsins breytist lítið, en síðan rís hann aftur ákveðið í 3 til 4 daga. Ekki varð alveg jafn hvasst í þessu veðri og þeim fyrri. Hámarksspönn var um 16 hPa. 

Næsta mynd virðist í fljótu bragði nokkuð flókin - en það borgar sig að rýna aðeins í hana. Skýrara eintak (og mjög stækkanlegt) er í viðhenginu. 

Hér má sjá hita á 6 veðurstöðvum dagana 11. til 17. mars 1969. Tölurnar eru við hádegi hvers dags. Mjög kalt var á fjórum stöðvanna þann 11., frostið á Akureyri var -19,2 stig kl.3 aðfaranótt þess dags. Lítið frost var í Reykjavík og á Stórhöfða í Vestmannaeyjum. Um hádegi þann 12. hafði vindur snúist til suðurs og síðdegis var frostlaust á öllum stöðvunum. Næst gerist það að hiti á Galtarvita hríðféll að morgni 13. (rauður ferill). Klukkan 6 var þar 3 stiga hiti, en kl.9 var komið þriggja stiga frost. Á Hornbjargsvita (ekki er mjög langt á milli) fór hiti ekki að falla fyrr en eftir kl.15. (grænn ferill) Þá var þar 3 stiga hiti, en kl.18 var komið -8 stiga frost - og fór niður í meir en -14 stig um nóttina. Á báðum stöðvunum hlýnaði aftur - nokkuð snögglega - fyrst á Galtarvita en síðan á Hornbjargsvita.

Kuldastrokan kom úr norðri. Að kvöldi þess 14. var aftur hláka um land allt - og hélst svo allan þann 15. Þá komu mjög hægfara kuldaskil inn á landið úr vestri. Handan þeirra var svalt vestanloft - ekki nærri því eins kalt og norðanloftið, en samt frysti. Skilin fóru nú til austurs yfir landið - en afskaplega hægt. Það má sjá á því hversu ósamstíga ferlarnir eru. 

Þessu hægfara kerfi fylgdi allan tímann mjög mikil úrkoma á mjóu belti og olli hún umtalsverðum vandræðum. Fyrst á Vestfjörðum - en um síðir líka suðvestanlands (sjá neðar). Við lítum nú á fáein veðurkort (þau verða skýrari séu þau stækkuð). 

Eins og áður sagði var hláka um land allt mestallan þann 12. Þá gerði gríðarmikla úrkomu á sunnanverðum Vestfjörðum. Norðanloftið sótti aftur að þann 13. og kortið sýnir stöðuna kl.18 þann dag. Þá var -8 stiga frost á Hornbjargsvita, en 5 stiga hiti í Kjörvogi á Ströndum. Hiti var við frostmark í Æðey, en -8 stiga frost á Galtarvita. 

Veðurkortið síðdegis þann 13. sýnir skilin skörpu við Vestfirði - endurgreining japönsku veðurstofunnar nær staðsetningu þeirra býsna vel. Suðaustan skilanna sækir hlýtt loft af suðlægum uppruna að, en norðvestan þeirra liggur gríðarkaldur strengur úr norðri. Mikil úrkoma er á mjóu belti í skilunum. Hér má vart á milli sjá hvort hefur betur, kalda eða hlýja loftið. 

Staða sem þessi er ekki algeng, en ekki beinlínis óalgeng heldur. Hér er það kuldinn í norðanloftinu sem er hvað óvenjulegastur miðað við það sem við síðar höfum kynnst við ámóta aðstæður. Það sem við sjáum er skarpt lægðardrag á milli tveggja öflugra háþrýstisvæða. Hæðin yfir Grænlandi og þar vestan við er köld sem kallað er - hún gerir meira en að fylla upp í mikla lægð (Stóra-Bola) í háloftunum. Austari hæðin er af blandaðri uppruna - hlý í háloftum, en í henni er líka kalt loft úr norðri, það er meira áberandi þegar kemur austur yfir Skandinavíu og Finnland. 

Í lægðardraginu má kannski greina litla, lokaða lægð yfir Breiðafirði eða Vestfjörðum. Hún gróf smám saman um sig, mjakaðist vestur fyrir og hlýja loftið náði yfirhöndinni um tíma. Norðanloftið hörfaði. Þegar lægðin komst norðvestur fyrir Vestfirði sneru skilin við - í þetta sinn sunnan hennar - sem hefðbundin kuldaskil. 

Hér má sjá háloftakort á sama tíma og sjávarmálskortið að ofan, síðdegis þann 13. Gríðarlega köld lægð er við Norðvestur-Grænland - meir en barmafull af köldu lofti, þannig að úr verður háþrýstisvæði við sjávarmál. 

Úrkoman vestra að kvöldi 12. og aðfaranótt þess 13. olli skriðuföllum og krapaflóðum á Vestfjörðum, og tjón varð bæði á Bíldudal og á Þingeyri, auk þess sem krapasnjóflóð féll á fjós á bænum Múla í Kirkjubólsdal. Textinn í fréttinni er lesanlegur sé myndin stækkuð. 

Aðfaranótt 16. komu kuldaskilin síðan úr vestri inn á sunnanverða Vestfirði og Snæfellsnes. Síðdegis þann dag lágu þau um landið þvert, milli Eyrarbakka og Hellu, vestan við Hveravelli og á milli Blönduóss og Sauðárkróks, 9 stiga munur var á hita þessara stöðva kl.18.

Á sjávarmálskortinu sjáum við að austari hæðin hefur lítt eða ekki gefið eftir, en dregið hefur úr afli köldu hæðarinnar. Kuldapollurinn mikli þokaðist norður og vestur. 

Í lok febrúar 1968 (árið áður) gerði eftirminnilegt stórflóð í Elliðaám og víðar á Suðvesturlandi. Í mars 1969 var snjór heldur minni en þá, en allt land gaddfreðið, tók ekki við neinni úrkomu. Sigurjón Rist vatnamælingamaður orðaði þetta skemmtilega í fyrirsögn í Vísi þann 17.mars: „Landið eins og stálskúffa“ - tók ekki við neinu. Enda flæddi víða. Sagt var að kjallarar í Keflavík hafi verið eins og lækjarfarvegir og víða flæddi í hús á höfuðborgarsvæðinu. (Textinn verður lesanlegur sé myndin stækkuð).

Það vekur eftirtekt að í fréttum er minnst á eina mestu sólarhringsúrkomu sem gert hafi í Reykjavík, talan sem nefnd er í Vísisfréttinni er 49 mm. Samt kemur þetta atvik ekki fram sem slíkt í sólarhringstöflum Veðurstofunnar - týnist (eða hvað?). 

Sé málið athugað nánar kemur í ljós að sú venja að skipta úrkomusólarhringum kl.9 skiptir magninu í þessu tilviki í tvo ámóta stóra hluta, úrkoma milli kl. 18 þann 15. og 9. þann 16. mældist 20,0 mm (og bókast á síðarnefnda daginn), en úrkoma kl.18 þann 16. mældist 28,6 mm og bókast á þann 17. (engin úrkoma mældist eftir kl.18 þann 16., né þann 17. Þetta eykur líkur á því að þessi mikla úrkoma hreinlega gleymist í úttektum. Hefði hún fallið „rétt“ í sólarhringinn væri hún í 6. sæti á lista mestu sólarhringsúrkomu í Reykjavík og sú næstmesta í mars.

Gríðarleg úrkoma var víða vikuna 12. til 18.mars. Hún var hvergi jafndreifð á dagana - og eins og fjallað var um hér að ofan var mesta úrfellið vestra ekki samtímis úrfellinu suðvestanlands. Vikuúrkoman var mest í Kvígindisdal við Patreksfjörð, 189,0 mm, 172,7 mm í Mjólkárvirkjun og 151,5 í Andakílsárvirkjun. Á höfuðborgarsvæðinu mældist úrkoma mest á Hólmi fyrir ofan Reykjavík, 110,3 mm. Á Reykjavíkurflugvelli mældust 71,7 mm. 

Meðan á þessu stóð var úrkoma lítil norðaustanlands. Á Vopnafirði mældist vikurúrkoman aðeins 0,8 mm. 

Eins og að ofan greindi er veðurstaða sem þessi kannski ekki beinlínis óalgeng eða einstök en skemmtileg er hún fyrir ung veðurnörd - og jafnvel holl tilbreyting fyrir vakthafandi veðurfræðinga. Þegar hana ber að eins og í mars 1969 getur hún orðið býsna illskeytt, vegna flóða, skriðufalla, snjóflóða, samgöngutruflana og kerfisbilana af völdum ísingar. Fjölmargir forfeður okkar hafa orðið úti í veðrum sem þessum, fjárskaðar orðið og sjóskaðar. Við skulum því ekki smjatta um of af ánægju einni saman. 

 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• hitamælingar á 6 stöðvum

Fyrstu 10 dagar nóvembermánaðar

Meðalhiti fyrstu tíu daga nóvembermánaðar í Reykjavík er +2,5 stig. Það er -0,6 stigum neðan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020 og -1,2 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 15.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Hlýjastir voru sömu dagar árið 2004, meðalhiti þá 6,1 stig, kaldastir voru dagarnir tíu árið 2010, meðalhiti +0,1 stig. Á langa listanum er hiti nú í 62. hlýjasta sæti (af 146). Hlýjast var 1945, meðalhiti +8,2 stig, en kaldast 1899, meðalhiti þá -4,0 stig (og 1996 var meðalhiti -3,6 stig).

Á Akureyri er meðalhiti fyrstu tíu daga mánaðarins +1,2 stig, -0,2 stigum neðan meðallags 1991 til 2020, en -0,4 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

Einna svalast (að tiltölu) hefur verið við Faxaflóa, þar er hiti í 15.hlýjasta sæti aldarinnar, en hlýjast hefur verið á Suðausturlandi og Miðhálendinu, þar raðast hiti í 12.hlýjasta sætið.

Á einstökum veðurstöðvum hefur verið hlýjast að tiltölu í Papey, þar er hiti +0,1 stigi ofan meðallags síðustu tíu ára, en kaldast hefur verið í Grímsey, þar sem hiti er -1,9 stigum neðan meðallags tíu ára.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 46,2 mm, um 50 prósent umfram meðallag. Á Akureyri hafa mælst 28,5 mm, tæp 30 prósent umfram meðallag.

Sólskinsstundir eru 10,2 í Reykjavík, - í minna lagi en samt ekki óvenjulegt.

Í febrúar 1971

Veturinn 1970 til 1971 var yfirleitt talinn hagstæður þó þá gengi á með töluverðum umhleypingum. Vatnavextir og skriðuföll komu þó við sögu bæði í október, desember og snemma í febrúar, um miðjan nóvember gerði snarpt veður af austri og vetrarlegt var þá norðaustanlands. Ritstjórinn minnist mikils tíðindaleysis í janúar - nema hvað sérlega kaldur dagur kom á höfuðborgarsvæðinu undir lok mánaðarins, frost fór í -19,7 stig á Reykjavíkurflugvelli, það mesta frá 1918 og ekki hefur komið jafnmikið frost síðan á Reykjavíkurstöðinni. Þá fór frost í -30 stig við Mývatn. Snjóflóð ollu nokkru tjóni í febrúar og mars, einkum þó í síðarnefnda mánuðinum og í apríl gerði eftirminnilegt hríðarkast. Veðurnörd máttu allvel við una þegar upp var staðið.

En við lítum hér á stöðuna einn ákveðinn dag, þriðjudaginn 9. febrúar. 

Hér má sjá veðrið kl.15 þennan dag (kortið verður lesanlegra sé það stækkað). Í Reykjavík er austan kaldi, rigning og 5 stiga hiti. Það rignir um allt sunnanvert landið, allt austur á sunnanverða Austfirði. Uppi í Síðumúla í Borgarfirði er hins vegar allhvasst af norðaustri, þar snjóar, skyggni er aðeins 300 metrar og frostið er -7 stig. Við vitum ekki af meiri mun á hita á sama tíma á þessum tveimur veðurstöðvum, 11,3 stig [þegar vindur er meiri en 10 m/s í Síðumúla]. Frost er um allt landið norðanvert og víða dimm hríð. Frost er rúm -11 stig á veðurstöðvunum á Galtarvita, í Æðey og á Hornbjargsvita. Eftirtektarvert er einnig að -12 stiga frost er í Grímsey. Ekki var langt í hafís undan Norðurlandi og Vestfjörðum, allt vestan frá Bjargtöngum og austur á Melrakkasléttu. Hrafl af honum kom inn á firði og flóa. Þetta varð síðasti hafísveturinn í þessari syrpu (og hefðu fáir trúað því þá). 

Klippa úr Morgunblaðinu daginn eftir segir af hríð og ófærð. Þar segir að færð hafi þyngst á Hellisheiði, en talið til tíðinda að heiðarvegir á Austurlandi, svosem Fjarðarheiði og Oddsskarð hafi verið færir. Rafmagnsbilanir urðu. 

Síðar fréttist af miklum snjóflóðum sem féllu víða á vegi í nágrenni Ísafjarðar og nokkrum dögum síðar féll snjóflóð á íbúðarhús (Hlíðarveg 1d) á Siglufirði og þar í firðinum fórust 75 kindur er snjóflóð féll á fjárhús. Sömuleiðis eyðilagðist sumarbústaður. 

Það var alldjúp lægð sem kom að landinu þann 9. og fór síðan yfir landið sem olli þessu veðri. Hitaskil gengu inn á landið, en komust ekki yfir það. Hlýjasta loftið rann síðan til austurs en um leið og það var komið hjá slaknaði heldur á norðaustanáttinni og snerist meira til norðurs. Vindáttir voru síðan norðlægar flesta daga, allt fram til þess 21. 

Háloftakortið á sama tíma sýnir mikla sunnan- og suðvestanátt yfir landinu. Hlýtt loft úr suðri er á leið yfir landið. Það náði til jarðar sunnanlands, en tókst ekki að hreinsa kalda loftið sem lá yfir landinu norðanverðu - en sunnanáttin uppi sá fyrir úrkomu vestanlands - þótt þar væri áttin austlæg eða norðaustlæg. 

Ritsjórinn sat þennan dag í helliregni á Laugarvatni - og furðaði sig á veðurfréttum úr Borgarfirði.

Af ákveðnum degi í desember 1980.

Á laugardaginn var (6.nóvember 2021) hittist þannig á að töluvert snjóaði í neðanverðum Borgarfirði, en sáralítið úti á Hafnarmelum, þar sunnan við og sömuleiðis ofar í Borgarfirði og vestan við. Þetta er út af fyrir sig ekki óalgengt, alla vega man ritstjóri hungurdiska eftir allmörgum slíkum tilvikum. Munur á veðri og hitafari getur verið býsnamikill þótt stutt sé milli staða - ekki síst í nágrenni brattra fjalla.

Af einhverjum ástæðum rifjaði þetta upp dag fyrir rúmum 40 árum. Þá var ritstjórinn á vakt á spádeild Veðurstofunnar og átti í símaviðskiptum við menn sem börðust við vinnu sína í miklum hríðarbyl uppi í Borgarfirði. Jú, veðurskeyti frá Síðumúla sýndu einmitt slíkan byl - engin ástæða til að efast um það, en það er sérstaklega minnisstætt að frá Veðurstofunni séð sást þá síðdegis vel til Skarðsheiðar og nánast þar upp á topp og í Reykjavík var besta veður, vindur hægur og góð hláka. 

Hér má sjá veðurkort um hádegi þennan dag, mánudaginn 8.desember 1980 (sem er víst dagurinn sem John Lennon var myrtur á götu í New York). (Kortið skýrist nokkuð sé það stækkað). Sjá má að í Reykjavík er vindur hægur af norðaustri, lítilsháttar rigning og súld, skyggni 20 km og hiti 3 stig. Í Síðumúla var hins vegar vindur allhvass af norðaustri (15 m/s) í snjókomu, 500 metra skyggni og -3 stiga frosti. Úrkomulítið var vestur á Snæfellsnesi, en hríðarveður fyrir norðan - einkum þó í útsveitum. Eins snjóaði fyrir austan og vestur með suðausturströndinni. Slydda var í uppsveitum austanfjalls, en rigning við sjóinn - og á Þingvöllum rigndi líka. 

Atlantshafskortið sýnir skarpt lægðardrag við Suðurland - lægðabylgjur berast í því til austurs fyrir sunnan land - á milli hæðar yfir Grænlandi og annarrar yfir Frakklandi. Við tökum eftir því að jafnhitalínur 850 hPa-flatarins eru mjög þéttar yfir landinu. Frostlaust er í um 1400 metra hæð yfir Suðurlandi, en hátt í -15 stiga frost í sömu hæð rétt norður af landinu. 

Háloftakortið sýnir að ákveðin vestanátt er yfir landinu og mikill þykktarbratti. Af kortunum öllum má ráða að kalt loft úr norðri nær að stinga sér undir það hlýja. Við skilyrði sem þessi hafa fjöll mun minna að segja varðandi úrkomumyndun heldur en oftast er. Það sem ætti að vera þurr austanátt á Vesturlandi er það ekki - austanvindurinn er bara „plat“. Við höfum hér á hungurdiskum kallað þennan viðsnúning vindátta með hæð öfugsniða. Freistandi líka að grípa hið gamla heiti „hornriði“ - gott að eiga það á lager, en ritstjóranum er ekki alveg vel við að gera það að skilgreindu tækniheiti, því það er það ekki. 

Þetta veður olli engu tjóni svo vitað sé, en tafði þó ferðalanga og var útivinnandi mjög til ama í Borgarfirði. 

Á kortinu að ofan var munurinn á hita í Reykjavík og Síðumúla 6,1 stig. Hann hefur auðvitað oft verið enn meiri. Gerum við þá kröfu að vindur í Síðumúla sé meiri en 10 m/s - þar sé frost, en frostlaust í Reykjavík á sama tíma er mesti munur sem við finnum frá 1949 að telja 11,3 stig. Í næsta pistli skulum við rifja upp veðrið þann dag, 9. febrúar 1971. 

Smávegis af október

Í fljótu bragði virðist sem staðan í háloftunum hafi verið ekki fjarri meðallagi yfir Íslandi í október. Það eru þó atriði sem vekja eftirtekt. 

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar - meðalhæð flatarins var mjög nærri meðallagi. Slitnu, daufu línurnar sýna þykktina, en litir þykktarvikin. Við sjáum að þykktin var lítillega yfir meðallagi áranna 1981 til 2010. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Meðalvindátt var rétt norðan við vestur og vindstyrkur nærri meðallagi. Við jörð var norðaustanátt ríkjandi, talsvert meiri en að meðallagi - við sjáum það reyndar að nokkru á þessu korti því jafnþykktarlínurnar eru þéttar. Það eru hlýindin við Baffinsland sem eru auðvitað óvenjulegust á þessu korti - fyrir nokkrum dögum bárust fréttir af því að menn keyrðu enn um í drullu í Igaluit (Frobisher Bay). Það er mjög óvenjulegt seint í október og væntanlega ekki viðvarandi staða. 

Það var ekki sérlega auðvelt að finna ámóta (hálofta-) október. Sting kannski upp á október 1970. Þá var alla vega vestanorðvestanátt í háloftum, en norðaustanátt ríkjandi í neðribyggðum eins og nú - þykktar- og hæðarvik voru svipuð - en norðaustanáttin ekki jafnstríð og nú.

Þá var líka hlýtt á Baffinslandi - en ekki þó nærri því eins og núna. Heldur svalara var hér á landi og úrkomudreifing önnur. Þar réði miklu stór úrkomuatburður sunnanlands og vestan um miðjan mánuð. Mætti kannski rifja betur upp. Í atburðaskrá ritstjóra hungurdiska segir:

Þ. 16. til 17. október 1970: Mikil skriða féll við Eyri í Kjós, kringum bæjarhúsin en ekki á þau. Skriða féll á Tindstöðum á Kjalarnesi, tók vatnsleiðslu, fyllti vatnsból og eyðilagði skrautgarð. Vegaspjöll í Borgarfirði vegna stórrigninga.

Í nýliðnum október var úrkoma hins vegar í minna lagi suðvestanlands, en því meiri á Norðurlandi. Ekki hefur oft mælst meiri úrkoma á Akureyri í október. Sýnist í fljótu bragði að úrkoma í október hafi þar einu sinni mælst meiri en nú og að talan nú verði sennilega í 6. úrkomumesta sæti allra mánaða. En endanlegar tölur koma fljótlega frá Veðurstofunni. 

Við þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina.

 

Nærri meðallagi víðast hvar

Í öllum aðalatriðum hefur farið vel með veður í október. Hiti á landinu í heild er nærri meðallagi (+0,1 stigi ofan meðallags 1991 til 2020). Heldur svalara hefur verið fyrir norðan heldur en á Suðurlandi. Taflan sýnir stöðuna þegar einn dagur er eftir af mánuðinum - röðin sem nefnd er hliðrast trúlega lítillega (sáralítill munur er á tölum nærri miðri röð).

Á Suðurlandi er þetta sjöttihlýjasti októbermánuður aldarinnar, en sá 16.hlýjasti á Norðurlandi eystra (fimmtikaldasti). 

Úrkoma er neðan meðallags í Reykjavík (eins og reyndar í flestum mánuðum ársins), en á Akureyri hefur hún verið með allra mesta móti - þó líklega ekki metmikil. Það er á fleiri stöðvum á sömu slóðum sem úrkoma er nærri metmagni októbermánaðar. Við látum Veðurstofuna um að gera það upp. 

Sólskinsstundafjöldi er ofan meðallags í Reykjavík, en neðan þess á Akureyri. 

Landafræði lofthjúpsins - meðalhiti og breiddarstig

Fyrir 11 árum (19.nóvember 2010) birtist hér á hungurdiskum stuttur pistill sem bar yfirskriftina „Hlýtt er á Íslandi - miðað við landfræðilega breidd“. Þar segir m.a.: „Flestir vita að hér á landi er mjög hlýtt miðað við það að landið er á 65° norðlægrar breiddar, rétt við heimskautsbauginn nyrðri. Ein ástæðan er sú að landið er umkringt sjó sem geymir í sér varma sumarsins og mildar veturinn“. Fleiri ástæður koma við sögu - t.d. móta bæði Grænland og fjarlægir fjallgarðar tíðni vindátta - suðlægar áttir eru mun tíðari hér í háloftunum heldur en norðlægar (þó suðaustan-, austan- og norðaustanáttir séu algengastar við jörð). Í pistlinum var einnig að finna lítillega einfaldari gerð myndarinnar hér að neðan.

Á láréttum ás myndarinnar má sjá breiddarstig, 20 gráður norður eru lengst til vinstri, en norðurpóllinn lengst til hægri. Lóðrétti ásinn sýnir ársmeðalhita. Svörtu punktarnir sýna ársmeðalhita á 87 veðurstöðvum víða um norðurhvel jarðar. Gögnin eru úr meðaltalssafni Alþjóðaveðurfræðistofnunarinnar (WMO) fyrir tímabilið 1961-1990. Þó hlýnað hafi síðan breytist halli línunnar nánast ekki neitt og hreyfing hennar upp á við svo lítil að varla sæist. Við tökum strax eftir því að mjög gott samband er á milli breiddarstigs stöðvanna og ársmeðalhitans. Ef við reiknum bestu línu gegnum punktasafnið kemur í ljós að hiti fellur um 0,7 stig á hvert breiddarstig norður á bóginn.

Það má taka eftir því að á köldustu stöðinni er ársmeðalhitinn nærri mínus 20 stigum, ívið kaldara en hér er talið hafa verið á ísöld. Á þeirri hlýjustu er meðalhitinn um 27°C. Spönnin er um 47 stig. Hver skyldi hafa verið halli línunnar á ísöld? - Breytist hann eitthvað í framtíðinni vegna enn ákafari hlýnunar?

Punktarnir ofan línunnar eru staðir þar sem hlýrra er en breiddarstigið eitt segir til um. Reykjavík er meðal þeirra. Sjá má að ársmeðalhitinn er um 6°C hærri en vænta má og svipaður og er að jafnaði á 55°N. Haf - og landfræðilegar aðstæður aðrar valda þessum mun eins og áður sagði.

En höldum nú aðeins áfram með smjörið og lítum til austurs og vesturs - innan bilsins sem lóðréttu línurnar á myndinni marka, 59 til 66 gráður norðurbreiddar.

Hádegisbaugur Greenwich er merktur sem núll (0°), austurlengd er jákvæð á myndinni - allt austur að 180°A og vesturlengd neikvæð vestur á 180°V. Allra austasti hluti Síberíu er handan 180° baugsins „vestast“ á þessari mynd. Lóðrétti ásinn sýnir meðalhita. 

En hér eru mislitar punktadreifar, sú græna táknar ársmeðalhitann - sú bláa er janúarhiti, en sú rauða júlíhiti. Ársmeðalhiti er óvíða hærri á þessu breiddarbili (59 til 66°N) heldur en hér á landi - Noregsströnd hefur örlítið betur. 

Í janúar er munur á meginlöndunum og hafi enn meiri, hiti hér á landi er ekki fjarri frostmarki við ströndina, en frostið meira en -40 stig að meðaltali austur í Síberíu og í kringum -30 stig á okkar breiddarstigi vestur í Kanada. Mun hlýrra er í janúar við norðanvert Atlantshaf heldur en á sama breiddarstigi við Kyrrahaf - enda er oft hafís í Beringshafi vestan Alaska og norðan Aljúteyja. 

Í júlímánuði ber svo við að óvíða er kaldara á sama breiddarstigi heldur en hér - á Grænlandi reyndar og austast í Kanada - og við Beringshaf - en annars staðar er hlýrra í júlí heldur en hér. 

Myndin sýnir samband breiddarstigs og meðalhita júlímánaðar. Hér fellur hiti um um það bil 0,5 stig á hvert breiddarstig - heldur minna en í ársmeðaltalinu. Þó Ísland (hér Reykjavík) sé með kaldari stöðum á sama breiddarstigi er hiti hér samt ekki langt frá því sem almennt samband segir - punkturinn liggur mjög nærri aðfallslínunni. Við megum taka eftir því að flestar stöðvar norðan við 70. breiddarstig eru marktækt neðan hennar - bein áhrif frá þeirri vinnu sem fer í að bræða hafísinn í Íshafinu og vetrarsnjó á landi. Haldi hnattræn hlýnun sínu striki munu þeir staðir sem nú eru á jaðri hafíssvæðanna hlýna mest - færast nær aðfallslínunni - og sömuleiðis þeir staðir þar sem vetrarsnjór minnkar. Jan Mayen er t.d. hér meir en 5 stigum neðan aðfallslínunnar - Ammasalik á Grænlandi sömuleiðis. 

Sunnar er slæðingur af punktum langt neðan aðfallslínunnar - þar er talsvert kaldara heldur en breiddarstigið eitt greinir frá. Þar eru t.d. bæði Madeira og Kanaríeyjar. Á þessum eyjum er stöðug norðan- og norðaustanátt á sumrin og veldur því að kaldur sjór vellur upp undan ströndum meginlandanna og umlykur eyjarnar. Þannig hagar til víðar. Hlýjastar á línuritinu eru stöðvar við Persaflóa - og stöðvar á láglendum svæðum í Mið-Asíu eru líka langt ofan aðfallslínunnar. 

Á janúarmyndinni er halli aðfallslínunnar 0,8 stig á breiddargráðu. Reykjavík er langt ofan línunnar - hér „ætti“ meðalhiti í janúar samkvæmt henni að vera um -15 stig. Janúarmeðalhiti í Reykjavík er svipaður og á 48. breiddarstigi aðfallslínunnar. Það eru stöðvar í Síberíu og Kanada sem lengst liggja neðan línunnar. 

Það er freistandi að halda áfram - reikna fleira og smjatta meira - en ritstjórinn lætur það ekki eftir sér að sinni.

 

 

Sumarmisserið 2021

Við gerum nú eins og oft áður - lítum á meðalhita sumarmisseris íslenska tímatalsins og berum saman við fyrri sumur. Sumarmisserið telst standa frá sumardeginum fyrsta fram að fyrsta vetrardegi. Þegar þetta er skrifað vantar enn einn dag upp á fulla lengd - en það skiptir litlu (engin hitamet í húfi).

Myndin sýnir sumarhita í Stykkishólmi frá 1846 til 2021 (eitt sumar, 1919, vantar í röðina). Það sumarmisseri sem nú er að líða var hlýtt, sé litið til langs tíma, en er hiti þess var nærri meðallagi á þessari öld í Stykkishólmi. Ekkert sumar á árunum 1961 til 1995 var hlýrra en þetta - og aðeins þrjú mega heita jafnhlý (1961, 1976 og 1980). Reiknuð leitni sýnir um 0,7 stiga hlýnun á öld - að jafnaði - en segir auðvitað ekkert um framtíðina frekar en venjulega.

Hitinn í Stykkishólmi var í sumar ekki fjarri meðallagi landsins. Eins og flestir muna enn voru óvenjuleg hlýindi um landið norðan- og austanvert frá því um sólstöður og nokkuð fram í september. Áður en það tímabil hófst var öllu svalara - og einnig síðan. Sumarmisserið er samt í hlýrra lagi á þeim slóðum.

Taflna sýnir röðun hita sumarsins á spásvæðum Veðurstofunnar. Röðin nær til þessarar aldar (21 sumarmisseri), en vikin reiknast miðað við síðustu tíu ár. Vonandi er rétt reiknað. 

Að þriðjungatali telst sumarmisserið hafa verið kalt við Faxaflóa, en hlýtt á Ströndum og Norðurlandi vestra, Norðausturlandi og á Austurlandi að Glettingi. Hiti er í meðallagi á öðrum spásvæðum.

Ritstjórinn er (eins og margir aðrir í hans stétt) mjög spurður um veðurfar vetrarins - hvernig það verði. Lítið hefur hann um það að segja - en minnir á gamla fyrirsögn úr Morgunblaðinu 24. febrúar 1954:

Og er svo enn. - En það þýðir ekki að ástæðulaust sé fyrir menn að halda áfram að reyna, ekki síst nú þegar búið er að spilavítisvæða slíkar spár eins og flest annað. Miklir fjármunir eru undir - vonandi stundum til verulegs hagræðis - en oft verða líka margir illa úti eins og í svartapétri barnæskunnar. 

Fyrstu 20 dagar októbermánaðar

Fyrstu tuttugu dagar októbermánaðar hafa verið fremur kaldir víðast hvar á landinu (miðað við sömu almanaksdaga á þessari öld). Meðalhiti í Reykjavík er 5,8 stig, +0,2 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020, en -0,2 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Meðaltalið raðast í 12.hlýjasta sæti (af 21). Hlýjastir voru sömu dagar árið 2016, meðalhiti þá 9,1 stig, en kaldastir voru þeir 2008, meðalhiti 4,2 stig. Á langa listanum er hitinn nú í 49.hlýjasta sæti (af 146). Hlýjastir voru sömu dagar 1959, meðalhiti þá 9,5 stig, en kaldastir voru þeir 1981, meðalhiti -0,3 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú 3,3 stig, -1,1 stigi neðan meðallags áranna 1991 til 2020, og -1,4 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára (en í meðallagi 1961-1990).

 

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Suðausturlandi, hiti raðast þar í 11.hlýjasta sæti aldarinnar, en kaldast hefur verið á Vestfjörðum þar sem dagarnir eru í 19.hlýjasta sæti (þriðjakaldasta).

 

Hiti í Skaftafelli er +1,0 stig ofan meðallags síðustu tíu ára, en kaldast að tiltölu hefur verið á Þverfjalli, hiti -2,5 stig neðan meðallags.

 

Úrkoma hefur mælst 41,6 mm í Reykjavík, um þrír fjórðu hlutar meðalúrkomu, en hefur úrkoman mælst 96,8 mm, eða rúmlega tvöfalt meðallag.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 76,6 í Reykjavík, 15 fleiri en í meðalári. Sólskinsstundir hafa verið færri en í meðalári á Akureyri.

Enn af öfugsniða

Nú er uppi sú staða að allsnarpur kuldapollur er á leið til suðurs um Grænlandshaf vestanvert. Jafnframt sækir hlýrra loft fram úr suðri - tengt miklu lægðarkerfi austan við Nýfundnaland. Hitabratti vex við Ísland. Við lítum á nokkur veðurkort sem sýna stöðuna kl.3 aðfaranótt sunnudags 17.október. Staða sem þessi er ekki beinlínis óalgeng, en henni fylgir nær ætíð veruleg óvissa, bæði hvað varðar vindstyrk, úrkomumagn og úrkomutegund. Hér að neðan er ekki leyst úr þessari óvissu - Veðurstofan reynir það hins vegar - en við lítum samt á stöðuna. Þetta er ekki auðveld lesning.

Daufu heildregnu línurnar sýna sjávarmálsþrýsting. Hæð er yfir Grænlandi en lægð langt suður í hafi, miðjan utan kortsins. Rauðar strikalínur sýna þykktina, en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Það er 5400 metra jafnþykktarlínan sem er rétt við Suðurland, en 5160 línan rétt norðan Vestfjarða. Þetta segir okkur að 12 stiga hitamunur (bratti) er yfir landið. Vindörvarnar á kortinu sýna svonefndar þykktarvind - hann er því meiri sem hitabrattinn er. Bláir litir sýna þau svæði þar sem þykktin er minnkandi - það kólnar, en gulir og rauðir litir sýna svæði þar sem þykktin vex - það er að hlýna. Við sjáum berlega að það er á kólna yfir Vestfjörðum, en yfir Suðurlandi er að hlýna. Kalda loftið úr norðri fer undir það hlýja úr suðri, skil myndast og skerpast. 

Hér má sjá stöðuna í 500 hPa-fletinum - í rúmlega 5 km hæð. Snarpur kuldapollur er við Grænland - hann á að fara til suðurs næsta sólarhringinn - við það leitar hlýja loftið sem á leið hans verður til austurs og norðausturs og vindur snýst þá úr vestsuðvestri til suðvesturs, suðurs og síðan suðausturs og austurs yfir Íslandi. Þetta tekur 2 til 3 daga. 

Mikil barátta er einnig á milli kalda og hlýja loftsins niður undir jörð.

Kortið sýnir hæð 925 hPa-flatarins á sama tíma og kortin að ofan. Hér er vindátt alveg andstæð við það sem hún er í efri lögum. Blæs mjög ákveðið af austri og norðaustri yfir landinu vestanverðu. Fjöll hafa við þessar aðstæður minni áhrif á úrkomudreifingu heldur en venjulega - úrkomumyndunin á sér stað annað hvort uppi í suðvestanáttinni - eða í þeirri hæð þar sem vindur er hægur á milli hinna andstæðu átta. Úrkoman myndast eins og venjulega sem snjór. Fyrsta úrkoman fellur niður og gufar upp - við það kólnar loftið frekar - um síðir rakamettast það nokkurn veginn þannig að snjórinn fer neðar og neðar - hann fer að lokum niður í hita ofan frostmark og fer að bráðna - við það kólnar loftið þannig að snjórinn kemst neðar og neðar. Verði úrkomuákefðin nægilega mikil kemst hann alveg til jarðar - það snjóar - og sé vindur nægilegur gerir hríðarveður. 

Hér má sjá spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um úrkomu og vind kl.3 aðfaranótt sunnudags - á sama tíma og kortin að ofan. Undan Reykjanesi er úrkomuákefð mikil, 5 ti 10 mm á klukkustund, en minni yfir landi. Litlir krossar tákna snjókomu - þeir eru nær einráðir yfir landi. 

Á tímanum frá desember fram í apríl getur maður gengið út frá því að spá sem þessi væri ágæt ábending um snjókomu á láglendi. Meira vafamál er um það svona snemma hausts. Það getur líka verið að það snjói t.d. við norðanverðan Faxaflóa - þó það geri það ekki í lágsveitum höfuðborgarsvæðisins. 

Svo er líka spurning hversu mikil úrkoman (snjórinn?) verður - og hversu lengi snjóar - geri það það á annað borð. Spár virðast - þegar þetta er skrifað - hins vegar sammála um að það hláni þegar háloftaáttin hefur náð að snúa sér úr suðvestri í suður og suðaustur. 

En við fylgjumst eins og venjulega með spám Veðurstofunnar og tökum mark á.