Sjávar- og jarðvegshiti með augum reiknimiðstöðvarinnar

Til að nákvæm líkön af lofthjúpnum lendi ekki út í vitleysu er mikilvægt að þau viti af hita yfirborðs lands og sjávar. Hér verður ekki fjallað um það hvernig þessara upplýsinga er nú aflað né heldur hvernig samskiptum lofts og sjávar er háttað í veðurspálíkönum. Við skulum samt leyfa okkur að kíkja á hitaupplýsingar sem evrópureiknimiðstöðin notar í dag (í bókstaflegri merkingu - þriðjudag 21. febrúar 2012). Trúlega eru sjávarhitaupplýsingarnar ekki alveg réttar og við vitum að jarðvegshitaupplýsingarnar á kortinu geta varla verið réttar. Vonandi er þetta þó ekki mjög fjarri lagi.

Litakvarðinn sýnir yfirborðshita lands og sjávar eins og hann er notaður í líkaninu kl. 18 þriðjudagskvöldið 21. febrúar. Líkanjarðvegshiti á Íslandi er um eða rétt neðan við frostmark. Það er ekki mjög ólíklegt, - í hláku að vetrarlagi er jarðvegshiti gjarnan í kringum núllið hér á landi. Líkanið veit hins vegar lítið um snjóalög, raka eða raunverulegan jarðvegshita hér á landi. Vonandi er að eitthvað verði bætt úr þeim upplýsingaskorti á næstu árum.

Af kortinu getum við ráðið í það hvar hafísbrún er í líkaninu. Frostmark sjávar er í kringum mínus 2 stig. Þar sem hiti er lægri en það er örugglega hafís í líkaninu og þannig er ástandið meðfram austurströnd Grænlands. Ekkert er ljóst með hafís þar sem hiti er á bilinu 0 til mínus 2 stig en þannig er því varið á stóru svæði norðaustur af landinu. Þar gætu vaxtarskilyrði hafíss verið tiltölulega góð - en hafa ber í huga að kortið segir ekkert um seltu eða lagskiptingu sjávar. Hugsanlegt er þó að líkanið þykist eitthvað vita um þá þætti, rétt eins og það þykist þekkja jarðvegshita á Íslandi - þótt það hafi engar handfastar upplýsingar um hann.

Við sjáum vel á kortinu hvernig sjór er hlýrri fyrir vestan land heldur en fyrir austan og hvernig tiltölulega hlýr sjór teygir sig norður með Vestfjörðum og í stefnu austur með Norðurlandi.

Mesta furða - að veðrið skuli ekki vera verra

Í dag (mánudag) var fagurt veður víða á landinu - á milli lægða. Þótt skammvinnt skak eigi að fylgja lægð morgundagsins (þriðjudags) er hún heldur aumingjaleg miðað við árstíma - rétt eins og sú sem fór hjá á sunnudag. Við lítum nú á þessa slöppu stöðu og hvað það er helst sem ógnar henni.

Kortið er frá evrópureiknimiðstöðinni og sýnir hæð 500 hPa-flatarins um hádegi á miðvikudag (22. febrúar). Höfin eru blá, löndin ljósbrún. Ísland er neðan við miðja mynd. Bláu og rauðu línurnar sýna hæð 500 hPa-flatarins í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Því þéttari sem línurnar eru því meiri er vindurinn milli þeirra. Þykka, rauða línan markar 5460 metra hæð, en þynnri rauðar línur eru við 5820 metra og 5100 metra hæð. Almennt má segja að því lægri sem flöturinn er því kaldara er veðrahvolfið.

Hér er búið að krota með ljótum örvum ofan í (fagurt?) kort reiknimiðstöðvarinnar. Ein örin virðist byrja yfir Norður-Afríku og liggur síðan austur um til Kóreu. Hún birtist síðan aftur við vesturströnd Kanada heldur þaðan áfram þvert um Norður-Ameríku, út á Atlantshaf og norðaustur til Skotlands og Finnlands. Örin á að sýna nokkurn veginn hvar heimskautaröstin mikla á að halda sig þegar kortið gildir. Reyndar má sjá að röstin (þéttu jafnhæðarlínurnar) sveiflast í raun norður og suður fyrir þá rás sem örin er sett í, m.a má sjá flatan hrygg suðvestan Íslands. Með góðum vilja mætti halda áfram austur um Rússland og Síberíu (punktalínan).

Kuldapollurinn mikli yfir Túnis er mjög öflugur og veldur afleitu veðri á þeim slóðum. Það er ekki svo óvenjulegt að röstin hringist meira en einn hring og lendi þannig úr fasa við sjálfa sig eins og hér má sjá.

En vel vel er að gáð má sjá annan hring (gulbrúnan) hringa sig um snarpan kuldapoll undan Norðvesturgrænlandi og má greina nokkrar bylgjur (eða smálægðir) á „braut“ utan um pollinn. Hann er hins vegar nánast kyrrstæður. Síðustu dagana hafa hvorki bylgjurnar í norðlæga hringnum né kuldapollurinn sjálfur komið nærri meginröstinni (grænu línunni) og bylgjum hennar. Á milli þessara hringja er einskonar hlutlaust svæði - og þótt hvasst hafi verið sunnan við sumar þeirra lægða sem hér hafa farið hjá hefur það hvassviðri ekki náð hingað né hvassviðri sem nyrðri hringurinn hefur magnað.

Það er helst á fimmtudaginn að þessi tvö kerfi geti náð saman - rétt sem snöggvast, en reiknimiðstöðvar greinir þó á um það. Við skulum líta aðeins nánar á miðvikudaginn og horfa á kort hirlam-líkansins á sama tíma og kortið að ofan. Lítill munur er á þessum tveimur kortum - en á neðra kortinu fáum við að sjá þykktina líka.

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru svartar og heildregnar, en jafnþykktarlínur eru rauðar og strikaðar. Hér sést betur hvernig bil er á milli meginrastarinnar og þeirrar minni (og lægri) rastar sem fylgir hringnum í kringum kuldapollinn. Á kortið hefur verið settur inn ferhyrningur og má greinilega sjá að inni í honum eru jafnþykktarlínurnar ekki nærri því eins þéttar og til sitt hvorrar hliðar. Svo getur farið að kerfin tvö missi hvort af öðru. Verði svo gerist lítið með lægðina sem hér á að koma á fimmtudaginn, en nái kerfin saman er ansi mikið illviðrisfóður á ferðinni.

Evrópureiknimiðstöðin segir á þessari stundu (um miðnætti á mánudagskvöld) að stefnumótið verði frekar meinlaust. Miðjur kerfanna virðast alla vega ekki eiga að ná saman. Ameríska reiknimiðstöðin gerir heldur meira úr. 

En það er samt furða að þrjár til fimm lægðir skuli nær tíðindalaust fara framhjá landinu í hverri viku í febrúar - illskeyttasta lægðamánuði ársins. Stendur slíkt ástand lengi?

Enn af hlýindaskeiðinu mikla - veðrasveiflur síðustu áratuga (10)

Gjarnan er talað um árabilið 1920 til 1965 sem hlýindaskeiðið mikla eða tuttugustualdarhlýskeiðið. Í fyrri pistlum var fjallað um upphaf þess og miðju auk þess sem dálítill samanburður var gerður á því og núverandi hlýskeiði sem staðið hefur linnulítið í 16 ár og verið sérlega öflugt síðustu 10 árin.

En hiti var ekki samfellt jafnhár allt skeiðið - og varla við því að búast að núverandi hlýskeið verði heldur alveg laust við kuldaköst og svöl ár. Myndin sýnir 12-mánaða keðjumeðaltöl hita í Reykjavík frá 1922 til 1966.

Árakvarðinn er láréttur en hitinn er á lóðrétta ásnum. Þótt talað sé um að hlýskeiðið hafi byrjað strax 1920 (enginn kaldur vetur kom eftir það) er samt varla rétt að telja fyrsta lágmarkið á þessari mynd inni á skeiðinu. Fyrstu sumrin eftir 1920 voru heldur skítleg með snjókomu til fjalla og öðrum einkennum kuldaskeiða. Tímabundnum botni var náð á 12-mánaða skeiðinu júní 1923 til maí 1924. Hiti varð reyndar ekki jafn lágur aftur á neinu 12-mánaða tímabili í Reykjavík fyrr en 1979 - þá datt hann niður fyrir kvarðann á myndinni.

Áberandi er hvernig hitinn sveiflast á 3 til 5 ára fresti - þó án fastrar reglu. Það var fjórum sinnum sem 12-mánaða meðalhiti fór yfir 6 stig. Það hefur gerst tvisvar á síðustu tíu árum. Við sjáum að á milli toppanna datt hiti talsvert niður - oftast niður fyrir 4,5 stig. Hlýindi síðustu 10 ára hafa aftur á móti verið eindregnari.

Á myndinni má sjá að munur er á fyrri og síðari hluta skeiðsins. Mestu hlýindin eru öll á fyrri hlutanum. Á árunum 1949 til 1952 er eins og hik komi í hlýindin og þau verða ekki jafnmikil eftir það og áður var. Mestu munar að hitasumrum fækkaði og segja má að hlýskeiðinu hafi verið lokið hvað hlýindasumur varðaði strax fyrir 1950. Að vísu komu fáein allgóð sumur eftir það - en þau voru annað hvort styttri eða landshlutabundnari heldur en áður.

Veturinn entist lengst í hlýindunum og byrjaði fyrst. Ekki er vitað hvað þessu veldur né hvers vegna hlýindaskeiðið kom yfirleitt. Þetta hlýindaskeið virðist hafa tekið til minna svæðis heldur en það skeið sem nú ríkir.

Hægt er að tengja hitasveiflur á því árabili sem hér hefur verið rætt um allvel við andardrátt vestanvindabeltisins. Hlý ár fylgja annað hvort miklum sunnanáttum við Ísland eða þá hárri stöðu 500 hPa-flatarins. Er það misjafnt hvort vegur meira hverju sinni. Um þetta var fjallað sérstaklega í veðrasveiflupistli númer tvö (27. 10. 2011). Flesta pistlana má finna með því að leita að orðinu „veðrasveiflur“ í leitarglugga bloggsíðunnar. Má af því ráða hvers vegna þetta tilgerðarlega orð er notað í titlum þeirra.

Köldustu febrúardagarnir

Við lítum nú á köldustu febrúardaga á landinu frá og með árinu 1949. Þar reynist febrúar 1969 vera áberandi. Gríðarleg kuldaköst veturinn 1968 til 1969, þá var mikill hafís við land. Sé reynt að líta á landið í heild var hann næstkaldasti febrúar 20. aldarinnar - ívið kaldara var í febrúar 1935 og febrúar 1907 var ámóta kaldur. Einn mjög kaldur febrúar hefur komið á nýrri öld, 2002. 

En lítum á lista yfir daga lægsta meðalhita á öllu landinu.

	ár	mán	dagur		meðalh.
1	1969	2	6		-16,04
2	1969	2	7		-13,78
3	1969	2	1		-13,06
4	1998	2	28		-12,14
5	1968	2	12		-11,90
6	2002	2	24		-10,90
7	1950	2	23		-10,78
8	1968	2	14		-10,63
9	2008	2	1		-10,44
10	1990	2	28		-10,30
11	1968	2	15		-10,19
12	1973	2	24		-10,15
13	1995	2	7		-10,15

Dagar í febrúar 1969 sitja í fyrsta, öðru og þriðja sæti - sá 6. er langkaldastur. Í fjórða sæti er síðan 28. febrúar 1998. Kuldakastið í lok febrúar og byrjun mars 1998 er það mesta á síðari árum (ef hægt er að tala um tíma fyrir 14 árum með því orðalagi). Febrúar 1968, hafísmánuður eins og 1969, á fimmta, áttunda og 11. sæti. Tveir dagar á nýrri öld eru á meðal efstu tíu. Það er nokkuð vel af sér vikið í öllum hlýindunum.

Meðallágmarkslistinn er svona:

	ár	mán	dagur		meðallágm
1	1969	2	7		-18,10
2	1969	2	6		-17,67
3	1969	2	2		-15,35
4	1969	2	1		-14,88
5	1968	2	13		-14,58
6	1969	2	8		-14,58
7	1968	2	15		-14,03
8	1981	2	10		-13,88
9	1968	2	2		-13,67
10	1950	2	23		-13,38

Hér er febrúar 1969 með fjóra efstu og að auki daginn í sjötta sæti, febrúar 1968 á þrjá - aðeins tvö önnur ár komast á blað, með 10. febrúar 1981 og 23. febrúar 1950.

Dagar með lægstan meðalhámarkshita (tungubrjótur) eru:

	ár	mán	dagur		meðalhám
1	1969	2	1		-11,54
2	1969	2	7		-11,43
3	1969	2	6		-11,23
4	1998	2	28		-9,12
5	2002	2	24		-8,82
6	1968	2	15		-8,66
7	1985	2	1		-8,33
8	1990	2	28		-7,63
9	1995	2	8		-7,62
10	1960	2	17		-7,56

Þetta eru óskaplega kaldir dagar. Þeir köldustu eru enn úr safni febrúarmánaðar 1969. Rétt er að benda á 17. febrúar 1960 í tíunda sæti, sá ágæti febrúar á daga bæði á hlýrra- og kaldradagalistum, 7. febrúar - aðeins tíu dögum áður - er hlýjasti febrúardagur alls þess tímabils sem hér er lagt undir.

Heldur óráðið framhald?

Kuldakastið er rétt byrjað þegar það er búið. Þykktin (eilífur mælikvarði hungurdiska) rétt slefaði að fara niður fyrir 5100 metra - helsta viðmið alvöruveturs. Jú, kannski niður í 5040 m norðaustanlands. En á 500 hPa hæðar- og þykktarspákorti sem gildir kl. 18 laugardaginn 18. febrúar sést vel að hlýtt loft sækir að úr vestri. Kortið er frá evrópureiknimiðstöðinni (ecmwf).

Heildregnar gráar línur sýna hæð 500 hPa-flatarins í dekametrum (1 dam = 10 metrar) en rauðar strikalínur þykktina. Þykktin er fjarlægðin á milli 500 hPa-flatarins (sem kortið sýnir) og 1000 hPa bróður hans (nærri sjávarmáli). Því meiri sem þykktin er því hlýrra er í neðri hluta veðrahvolfs. Því þéttari sem jafnhæðarlínurnar (þær gráu) eru því meiri er vindurinn. Á kortinu eru einnig bleik svæði sem sýna hvar iða í fletinum er mest. Við skulum ekki hafa áhyggjur af henni en þeir sem sjá vel ættu að greina að hún virðist mest í kröppum lægðarbeygjum.

Rauðum og bláum örvum hefur verið komið fyrir á kortinu til að óvanir sjái betur hvernig vindurinn liggur undir horni á þykktarlínurnar. Örvarnar liggja allar í sömu stefnu og jafnhæðarlínur á sama svæði. Vindurinn ýtir jafnþykktarlínunum fram á við í stefnu sína. Örvarnar eru rauðar þar sem þær bera hærri þykkt fram á við, en þær bláu eru dæmi um kalt loft í framsókn.

Hornið á milli örvanna og jafnþykktarlínanna er mjög misgleitt. Gleiðast er það suður af Grænlandi þar sem þykktarlínurnar eru nær hornréttar á hæðarlínurnar. Hornið verður minna og minna eftir því sem nær dregur Íslandi - en þar er samt hlýtt aðstreymi.

Kortið segir okkur frá því að hlýtt aðstreymi ríki yfir Íslandi síðdegis á laugardag. Bylgjan suður af Grænlandi er heldur stutt og aumingjaleg og hún hefur þar að auki öflugri bylgju í bakið. Hún hraðar sér því til norðausturs en grynnist - nái 5280 metra jafnþykktarlínan norður á Ísland hlánar væntanlega - heldur óráðnara er með þykkt á milli 5200 og 5280 metra.

Reiknimiðstöðin segir að 5340 metra línan eigi að snerta suðurströnd Íslands á sunnudagskvöld - ætli það þýði ekki hláku og þar með fer hiti aftur upp fyrir meðaltal þar sem hann hefur verið mestallan mánuðinn.

Eftir sunnudaginn eiga smábylgjur að koma hver af annarri til landsins - hver með sína lægð. Hvort þær fara sunnan- eða norðanvið land er ekki vitað. En þótt kuldapollurinn við Norðvesturgrænland sé ekki sérlega ógnandi í þessari stöðu verður samt að gefa honum gaum. Í kringum hann ganga líka hraðfara stuttbylgjur - sem vonandi láta okkur í friði.

Af afbrigðilegum febrúarmánuðum - 1

Ritstjórnarskrifstofu hungurdiska hefur gengið heldur brösuglega að ná sambandi við prentsmiðjuna í kvöld og frágangur ber þess nokkur merki.

Við lítum á fastan lið um afbrigðilega mánuði og er komið að febrúar. Hverjir eru mestu norðan- og sunnanáttamánuðir sem við vitum um? Til að ákveða það notum við sömu fimm flokkunarhætti og notaðir hafa verið áður.

1. Mismunur á loftþrýstingi austanlands og vestan. Þessi röð nær sem stendur aftur til 1873. Gengið er út frá því að sé þrýstingur hærri vestanlands heldur en eystra séu norðlægar áttir ríkjandi. Líklegt er að því meiri sem munurinn er, því þrálátari hafi norðanáttin verið.

Langmest norðanátt var í febrúar 1885. Frægastur er hann fyrir snjóþyngsli og snjóflóð sem þeim fylgdu. Tuttugu og fjórir biðu bana í gríðarlegu snjóflóði sem féll á Ölduna á Seyðisfirði þann 18. Þá tók 14 hús af og alls lentu um 80 manns í flóðinu. Fyrr í mánuðinum hafði flóð fallið í Mjóafirði, brotið þar baðstofu, tvö fjárhús og hjallur barst á haf út. Fjöldi gripa fórst en mannbjörg varð, fleiri hús lentu í flóðum í Mjóafirði seinna í mánuðinum. Þá fórust þrír í snjóflóði í Naustahvammi í Norðfirði. Menn og skepnur fórust í illviðrum á Vestfjörðum. Frost var um land allt nánast allan mánuðinn.

Jafnir í öðru til þriðja sæti eru febrúarmánuðir áranna 1931 og 1960. Sá fyrrnefndi var mjög snjóþungur og snjóflóð féllu víða þó ekki yrði manntjón.

Febrúar 1883 og 1959 eru mestir sunnanáttarmánaða samkvæmt þessu tali. Frægir eru sjóskaðarnir miklu 1959 og gríðarleg illviðri, en febrúar 1883 hlaut yfirleitt góð eftirmæli þrátt fyrir sjóskaða og útsynningsbylji. Hann var einfaldlega góður miðað við veðurlag þessara ára almennt.

2. Styrkur norðanáttarinnar eins og hann kemur fram þegar reiknuð er meðalstefna og styrkur allra vindathugana á öllum (mönnuðum) veðurstöðvum. Þessi röð nær aðeins aftur til 1949. Í efstu sætunum eru febrúarmánuðir áranna 1957, 1990 og 1960. Mest var sunnanáttin 1959.

3. Gerðar hafa verið vindáttartalningar fyrir þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað samfellt og vindathugunum skipt á 8 höfuðvindáttir og prósentur reiknaðar. Síðan er tíðni norðvestan, norðan, og norðaustanáttar lögð saman. Þá fæst heildartala norðlægra átta. Þessi röð nær aftur til 1874. Aftur er það 1885 sem er með langmestu norðanáttina, sérkennilegt að einn mánuður skuli skilja sig svo mjög frá öðrum. Það er febrúar 1960 sem er í öðru sæti.

Sunnanáttatíðni er reiknuð með því að leggja saman tíðni áttanna suðausturs, suðurs og suðvesturs. Það er aftur 1959 sem nær fyrsta sætinu, en 1975 og 1932 í öðru og þriðja sæti. Mikil illviðri gengu í febrúar 1975, en 1932 er aftur móti sá langhlýjasti sem vitað er um.

4. Fjórði mælikvarðinn er fenginn úr endurgreiningunni amerísku og nær hann aftur til 1871. Fyrstu 20 til 30 árin verðum við þó að taka niðurstöðum greiningarinnar með varúð. Enn er1885 með mestu norðanáttina og er reyndar mestur norðanáttarmánuður allra mánaða. Febrúar 1960 og 1931 eru í öðru og þriðja sæti. Það er einkennilegt að febrúar 1960 skuli standa sig svona vel því snemma í mánuðinum voru einstök hlýindi. Mesti sunnanáttarmánuðurinn í endurgreiningunni er 1959 og 1975 í öðru sæti.

5. Fimmti kvarðinn er einnig úr endurgreiningunni nema hvað hér er reiknað í 500 hPa-fletinum. Hér bregður aðeins út af, því það eru febrúarmánuðir áranna 1901 og 1900 sem sitja í efstu norðanáttarsætunum. Þeir fengu báðir hin bestu meðmæli hér á landi. Hungurdiskar hafa fjallað um það hvernig það má vera að saman fari veðurblíða og norðanátt í háloftum - ef til vill mætti rifja það upp. Í febrúar 1901 snjóaði í Róm og menn fóru um á skíðum í Jerúsalem. Sunnanáttin í háloftunum var auðvitað mest í febrúar 1959.

Enn sem fyrr er ánægjulegt að sjá hversu vel þessum fimm greiningarháttum ber saman þótt ólíkir séu. Við heyrum síðar af austan- og vestanáttum.

Gagnaraðir þorna upp

Þegar hætt verður að athuga á mönnuðum veðurstöðvum þorna ýmsar gagnaraðir upp. Ef við leggjum vel við hlustir heyrum við kveinið úr framtíðinni. En lítið þýðir að fjasa um það - annað kemur í staðinn. Við lítum á hluta úr röð sem mun þorna upp á næstu árum. Veðurskeytaathuganir hafa verið gerðar eftir lítið breyttum lykli í rúm 60 ár. Árið 1982 voru gerðar smábreytingar á lyklinum - sumar til bölvunar og á síðustu árum hafa líka orðið lúmskar breytingar - en látum þau mál liggja á milli hluta.

Meinlegust fyrir framtíðina er fækkun sjónrænna athugana, t.d. á skyggni, skýjahæð og veðri. Vegna þess að að þessi atriði eru eins og nafnið bendir til nokkuð háðar mati einstakra athugunarmanna fylgir þeim talsverð óvissa. Komið er á móts við þessa óvissu með því að hafa athugunarmennina nógu marga. Skeytastöðvum hefur á undanförnum árum fækkað um rúmlega 40% - þær eru vonandi enn nægilega margar til að halda gagnaröðunum gangandi - en trúlega heldur áfram að fækka á næstu 5 til 10 árum.

Við skulum nú líta á tvær raðir - úr sama hluta veðurskeytisins, þeim hluta þar sem veðurathugunarmaðurinn fær að segja hvaða veður er hjá honum þegar athugun er gerð. Þetta er tíðni annars vegar misturs en hins vegar þoku á öllum gildistíma veðurlykilsins frá 1949. Lykilbreytingin það ár var mun meiri heldur en síðari breytingar - eldri lykill var að stofni til frá 1929 en var ekki víða notaður hér á landi fyrr en á árunum 1931 til 1935. Grunur leikur á að þessi eldri lykill hafi að einhverju leyti mengað þann yngri langt fram eftir sjötta áratugnum.

Það kemur í ljós að furðumiklar breytingar hafa átt sér stað í notkun talna sem standa fyrir mistur og þoku. Kannski eru breytingarnar að einhverju leyti skýranlegar með tískusveiflum - einhverri lensku - kannski ekki.

Lárétti kvarðinn sýnir árin frá 1949 til 2011 en sá lóðrétti tíðni iðnaðarmisturs, þurramisturs og ryks í þúsundustuhlutum allra veðurathugana viðkomandi árs. Talan 10 táknar því að tíu þúsundustuhlutar eða 1 prósent allra veðurathugana ársins hafi greint frá mistri.

Þetta er auðvitað ótrúleg breyting. Á síðari árum er tíðnin yfirleitt í kringum 3 til 5 þúsundustu en var milli 1950 og 1960 yfirleitt á bilinu 12 til 16 þúsundustu - fækkun niður í þriðjung eða fjórðung á tímabilinu. Þeir sem muna vel hvernig veður var fyrir 50 til 60 árum vita vel að tilvikum mengunarmóðu frá Evrópu hefur í raun og veru fækkað að mun - þessi sértaka blámóða sem var svo algeng sést varla lengur.

Um og fyrir 1960 var farið að grípa til verulegra ráðstafana gegn iðnaðarmengun bæði vestanhafs og austan og alvarlegum mengunartilvikum fækkaði á þeim slóðum. Síðasta mikla banvæna Lundúnaþokan var í desember 1962. Þá urðu, að því er talið var, 1000 ótímabær dauðsföll vegna þokunnar. Nákvæmlega tíu árum áður gerði enn verri þoku. Þá voru umframdauðsföllin 5 til 12 þúsund að því er talið er. Þetta hefði auðvitað haldið áfram ef ekkert hefði verið að gert. Svipað ástand var einnig víða á meginlandi Evrópu og í iðnaðarsveitum vestra. Nú er mesta mengunin af þessu tagi langt frá okkur - í austur Asíu.

Það er athyglisvert að árin 2010 og 2011 hrekkur mistrið upp í um 10 þúsundustu - tvöfalt það sem annars hefur verið á síðustu árum. Varla er nokkur vafi því að hægt sé að kenna eldgosunum tveimur og öllu öskurykinu sem þeim fylgdi um þessa aukningu. Vonandi verður öskufokið minna í ár, 2012, en það kemur ekki í ljós fyrr en snjóa leysir í vor og sumar.

Þokan (næsta mynd) sýnir líka mikinn breytileika frá einu tímabili til annars.

Þoku hefur greinilega fækkað á tímabilinu. Ekki er ótrúlegt að hin lága tíðni á allra síðustu árum sé tengd fækkun veðurstöðva - þeim hefur fækkað meira í útsveitum heldur en inn til landsins. Að öðru leyti á þokan yfirleitt á bilinu 7 til 12 þúsundustuhluta athugana. Mjög áberandi topp má sjá á hafísárunum svokölluðu 1965 til 1971. Sjávarkuldi var þá óvenjulegur við Norður- og Austurland að sumarlagi og loft niður undir sjó hefur verið mun stöðugra heldur en fyrr og síðar og þokan þar með meiri.

Losnar um stöðuna

Hlýindi hafa nú staðið að undanförnu og meðalhiti síðustu tveggja vikna nærri hæstu hæðum (þó ekki alveg á tindinum). En nú losnar um stöðuna þegar stór kuldapollur (af ætt Stóra-Bola) æðir til austurs frá Baffinslandi til Noregs á nokkrum dögum.

Hvernig sem á því stendur hefur Baffinslandi og Ellesmereyju haldist illa á Stóra-Bola í vetur. Hann hefur undanfarna viku eða svo virst hafa það nokkuð makindalegt yfir Labrador en nú grípur hann enn eirðarleysi og langar austur um haf - þar sem hann auðvitað veslast upp. Líklega kemur nýr í hans stað fyrir vestan - en það tekur nokkra daga. En við lítum á spá um hæð 500 hPa-flatarins og þykktarinnar síðdegis á morgun (miðvikudaginn 15. febrúar).

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru að vanda svartar og heildregnar, en jafnþykktarlínur rauðar, strikaðar. Þar sem jafnhæðarlínurnar liggja þétt er mjög hvasst og þar sem þykktarlínurnar eru þéttar er mikill hitabratti - þykktin segir nefnilega til um það hversu hlýtt loftið er að meðaltali í neðri hluta veðrahvolfsins. Báðar línutegundirnar liggja nokkuð þétt yfir Íslandi, þykktarlínurnar eru þó gisnari og liggja skáhalt á háloftavindinn sem þar með ber kaldara loft til landsins - kalt aðstreymi ríkir. Það þýðir svo aftur að vindátt er vestlægari við jörð en í 5 km hæð.

Um hádegi í dag (þriðjudag 14. febrúar) var kuldapollurinn skammt austur af norðanverðum Labradorskaga (þar sem stendur „nú“) en fer til morguns (miðvikudag) í hring í kringum sjálfan sig. Eftir það æðir hann austur eins og bláu örvarnar sýna, tölurnar marka sólarhringa frá deginum í dag. Síðdegis á fimmtudag er honum spáð vestantil á Grænlandshafi - nýstokknum yfir Grænland - sólarhring síðar (síðdegis á föstudag) á hann að vera fyrir suðaustan Ísland (talan 3) og á laugardag við Noreg (talan 4). Svo er hann úr sögunni.

Við miðju pollsins á kortinu geta skarpsýnir séð votta fyrir 4920 metra jafnþykktarlínunni. Grænland stíflar reyndar framrás hennar - sem og 4980 metra línunnar að mestu en það er samt býsna kalt loft sem kemst yfir á Grænlandshaf. Við fáum að finna fyrir jaðri þess í útsynningséljum strax á miðvikudagskvöld. En svo mikil ferð er á kuldapollinum og stóru lægðardragi sem honum fylgir að suðvestanáttin sem sjá má á kortinu breytist fljótt í sunnanátt og snýst síðan í norðanátt.

Þetta þýðir að kuldi úr norðri getur gusast suður um Ísland. Vonandi stendur hann ekki lengi. Þetta er alla vega orðinn allt of langur þráður til að mark sé á takandi. Hlustið frekar á alvöru veðurspár í útvarpi eða sjónvarpi - eða lesið þær á vef Veðurstofunnar.

Skemmtilegt fyrirbrigði fer yfir landið (án þess að nokkur verði þess var)

Í pistli hungurdiska í gær var minnst á dálítinn kuldapoll sem stuggaði við allra hlýjasta loftinu sem er á leið yfir landið. Loftið í miðju pollsins er þó mjög hlýtt miðað við árstíma en þrátt fyrir það notum við nafnið vegna þess að umhverfis miðjuna eru nokkrar lokaðar jafnþykktarlínur og kaldasta loftið er í miðjunni. Þetta er í raun sama reglan og við notum við skilgreiningu á lægðum og hæðum. Ekki þarf nema eina lokaða þrýstilínu í kringum svæði með lægri þrýstingi til þess að nota megi lægðarheitið. Textinn hér að neðan er tyrfinn og lesendur hér með varaðir við því.

En lítum á þykktarspá evrópureiknimiðstöðvarinnar fyrir hádegi á þriðjudag (14. febrúar). Fastir lesendur kannast við kortatáknmálið.

Jafnþykktarlínur eru heildregnar og svartar, mælt er í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Þykktin segir til um meðalhita í neðri hluta veðrahvolfs - því hærri sem hún er því hlýrra. Litafletirnir sýna hita í 850 hPa-fletinum, en gróflega má segja að hann sé í um 1300 metra hæð (en hæðin er í raun talsvert breytileg). Við sjáum erfitt er að finna hringlaga form í kringum pollinn í 850 hPa. Þrátt fyrir það má sjá að pollurinn sker norðan af hlýjasta geiranum og 5480 metra jafnþykktarlínunni sem nú í kvöld (mánudag) og fram eftir nóttu hefur verið stuggað til suðausturs.

Þegar þetta kort gildir er pollurinn á hraðri leið til austurs yfir landið og fer síðan suðaustur til Bretlands - spurning hvort hann veldur skít á Spáni eða í Norður-Afríku á fimmtudag eða föstudag. Þarlendir fylgjast væntanlega með því.

Þetta litla veðurkerfi tilheyrir reyndar dálítilli dæld í veðrahvörfunum og hefur lifað í nokkra daga. Hún slitnaði út úr heimskautaröstinni á fimmtudaginn - var þá langt suðaustur af Hvarfi á Grænlandi - fór síðan austur til Bretlands og svo þaðan vestur á bóginn og er hingað komin að sunnan - á öðrum hring í hringekjunni. Svo snyrtilega hefur verið fyllt upp í dældina að hennar gætir nær ekki í þrýstisviðinu við sjávarmál.

Lítum líka á spá um mættishita í veðrahvörfunum um hádegi á þriðjudag, á sama tíma og þykktarspáin gildir.

Þetta kort er ekki kunnuglegt - en það verður stundum að líta á eitthvað nýtt. Litirnir sýna mættishita í veðrahvörfunum, því hærri sem hann er því hærra standa veðrahvörfin. Mættishiti segir til um það hversu hlýtt loft yrði sem fært væri beint niður til sjávarmáls („þrýstileiðréttur“ hiti). Í raun og veru gerist það aldrei - þess vegna er ákveðið að kvarðinn sé í Kelvinstigum.

Það er einhvern veginn þægilegra að segja að loftið við veðrahvörfin í dældinni miðri sé 298K í stað 25°C. En hvaða tala er það sem þarna er skammt undan - rétt norðvestur af 298? Það sést sennilega ekki mjög vel á tölvuskjáum lesenda en reyna má að tvístækka myndina - (flestir kunna það). Þá sést e.t.v. að þetta er talan 356K, ef við breytum því í °C fæst 83°C. Það er einhvern veginn auðveldara að segja að mættishitinn sé 356K heldur en 83 stig - síðari talan kann að valda meinlegum ruglingi.

En hugsum ekki um það - við skulum heldur dást aðeins að auganu fallega yfir Grænlandshafi og slóðanum sunnan við það. Augað er ekki alveg samhverft, kaldast er nyrst í því (blár litur) og er þar síðan stökk til hærri hita. Af þessu má sjá að veðrahvörfin eru beygluð, nyrst í dældinni liggja þau inn undir sjálf sig - þau slúta þar fram yfir sig.

En þetta verður trúlega enginn var við niðri við jörð - hugsanlegt er að eitthvað sjáist á loftvogum þegar dældin fer hjá. Sömuleiðis er hugsanlegt að flugvélar í veðrahvarfahæð verði varar við brotið - þá sem ókyrrð - henni er þó ekki spáð þegar þetta er skrifað. Það er reynsla ritstjórans að einkennilegt skýjafar fylgir stundum brotum í veðrahvörfunum - en ætli lágský loki ekki fyrir slíkt.

Helbláa svæðið vestast á kortinu er alvörukuldapollur sem þokast í átt til Suður-Grænlands.

Að lokum skal þess getið að hiti hefur nú komist í nærri 14 stig á Fáskrúðsfirði og er litlu lægri í Grundarfirði - hvoru tveggja er óvenjulegt í febrúar. En ekki er öll nótt úti enn með hærri hita.  

Óvenjuhlýtt loft nálgast landið (en nær því varla)

Mikil sunnanátt austur af Nýfundnalandi og sunnan Grænlands ber nú mjög hlýtt loft langt til norðurs. Það kemst nærri því til Íslands - grátlega nærri. Lítum á þykktarspá sem sýna á ástandið eftir sólarhring (um miðnætti mánudagskvölds).

Eins og sjá má er stórt svæði vestur af landinu þar sem þykktin er meiri en 5480 metrar, en sú þykkt getur við bestu skilyrði dugað í 20 stig að sumarlagi. En nú er ekki sumar - enginn sólarylur og þar að auki vetrarkaldur sjór og enn kaldara land þar sem yfirborðið er nærri frostmarki. En þar sem vindur er nægilega mikill við brött fjöll geta samt komið hitaskot - þannig að veðurnörd fylgjast með hámarksmælum meðan þetta ástand varir.

Líkanið sem býr til þessa spá sér hálendi Íslands en ekki einstök fjöll eða brattar hlíðar. Þar sem hvass vindur stendur af þeim fjöllum sem líkanið þó sér má sjá einkennileg þykktarhámörk eða lágmörk. Eitt slíkt hámark er í norðvestanáttinni við suðurhlíðar Vatnajökuls þar sem greina má 5500 metra jafnþykktarlínuna og töluna 8 sem táknar að 8 stiga hita sé að vænta í 850 hPa hæð. Smáóskhyggjusamlagning gefur þá nær ónefnanlega tölu sem hita við sjávarmál.

Enn betra gerir samt austurströnd Grænlands en norðaustan við Ammasalik má sjá örlítinn 5580 metra hring. Við tökum þessum smáhringjum mátulega alvarlega - en mun trúlegra er stóra 5480 metra teppið. Það sem truflar þessa fögru mynd er dálítill kuldapollur sem bent er á með ör á myndinni. Kaldasta loftið í kuldapollinum er reyndar mjög hlýtt miðað við árstíma, innsti hringurinn er 5380 metrar, en þarna er kalt miðað við umhverfið. Pollurinn stefnir til Íslands og spillir þykktarhámarkinu.

Ekki má gleyma að benda á gríðarlegan þykktarbratta norður eftir kortinu. Þar má sjá glitta í 4960 metra jafnþykktarlínuna sem minnir okkur harkarlega á að veturinn er aldrei langt undan á þorranum.