Fyrri hluti októbermánaðar

Meðalhiti fyrri hluta októbermánaðar er +6,3 stig í Reykjavík, það er +0,3 stigum ofan við meðallag sömu daga áranna 1991 til 2020, og í meðallagi síðustu tíu ára. Hann raðast í 11. hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Hlýjastir voru dagarnir 15 árið 2010, meðalhiti þá 9,5 stig, en kaldastir voru þeir 2005, meðalhiti þá 3,8 stig. Á langa listanum er hitinn í 42.hlýjasta sæti (af 146). Hlýjast var 1959, meðalhiti þá +10,2 stig, en kaldast var 1981, meðalhiti -0,7 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrri hluta október +4,0 stig, -0,8 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -1,2 neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Suðausturlandi, hiti raðast þar í 9. hlýjasta sæti á öldinni, en kaldast hefur verið á Vestfjörðum þar sem hiti raðast í 18. hlýjasta sæti (fjórðakaldasta).

 

Jákvæð hitavik miðað við síðustu tíu ár eru mest í Skaftafelli og við Lómagnúp, +1,0 stig, en kaldast að tiltölu hefur verið á Þverfjalli, hiti -2,1 stig neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 29,8 mm og er það um 60 prósent meðalúrkomu. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 77,4 mm sem er um tvöföld meðalúrkoma.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 62 í Reykjavík, 15 umfram meðallag og fleiri en í september öllum.

Fyrstu 10 dagar októbermánaðar

Meðalhiti í Reykjavík fyrstu 10 daga októbermánaðar er +6,7 stig. Það er +0,7 stigum ofan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020 og +0,6 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 10. hlýjasta sæti (af 21) á þessari öld. Dagarnir 10 voru hlýjastir árið 2002, meðalhiti þá +9,7 stig. Kaldastir voru þeir árið 2009, meðalhiti +2,6 stig. Á langa listanum er hann í 42.sæti (af 146). Hlýjastir voru dagarnir tíu árið 1959, meðalhiti +11,0 stig, en kaldastir voru þeir árið 1981, meðalhiti aðeins +0,1 stig.

Á Akureyri er meðalhiti nú +4,8 stig. Það er -0,3 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020, og -0,5 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

Á landsvísu hefur verið hlýjast að tiltölu á Suðausturlandi. Þar eru dagarnir tíu þeir fimmtuhlýjustu á öldinni, en kaldast - að tiltölu - hefur verið á Vestfjörðum, þar raðast hiti í 14. hlýjasta sætið.

Á einstökum stöðvum er jákvætt hitavik miðað við síðustu tíu ár mest í Skaftafelli og við Lómagnúp, +1,8 stig, en neikvætt vik er mest á Klettshálsi og á Þverfjalli -1,8 stig.

Úrkoma hefur mælst 16,4 mm í Reykjavík og er það helmingur meðalúrkomu. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 66,4 mm, sem er meir en tvöföld meðalúrkoma sömu daga.

Sólskinsstundir hafa mælst 40,8 í Reykjavík, 8 stundum fleiri en í meðalári.

Tveir stórir skriðuatburðir á árinu 1946

Hér verður fjallað lítillega um tvo stóra „skriðuatburði“ sem urðu á árinu 1946, annar varð í ágúst austur á fjörðum, en hinn við Eyjafjörð í september. Í báðum tilvikum kom aftakaúrkoma við sögu fremur en leysingar og hlýindi. Septemberúrfellið rataði betur í þá fáu úrkomumæla sem voru uppi á þessum tíma. Við lítum fyrst á það. 

Taflan sýnir tíu úrkomusömustu sólarhringa á Akureyri og í Reykjavík frá upphafi mælinga. Rétt að taka fram að mælingarnar sem nefndar eru í Reykjavík 1892 ná sennilega til meira en eins sólarhrings í báðum tilvikum. Það er talan sem er efst á Akureyrarlistanum sem er til umfjöllunar hér - og reyndar líka sú sem þar er númer 5. Að morgni 23.september 1946 reyndist sólarhringsúrkoman á Akureyri hafa verið 91,8 mm, um 40 mm meiri en næstmest hefur þar mælst. Þegar vanir menn (ritstjóri hungurdiska telur sig í þeim hópi) sjá svona tölu fyllast þeir gjarnan vantrú - getur þetta hreinlega verið? Þessi tala er þar að auki miklu hærri heldur en hæstu tölurnar í Reykjavík - en næsthæsta Akureyrartalan myndi lenda þar í 5.sæti (ef við sleppum 1892). 

Nánari athugun sýnir að þessi tala er alveg rétt. Við mælingu kl.18 daginn áður (þann 22.) voru 51,5 mm í mælinum - og kl.06 að morgni 23. voru þar 40,3 mm. Ekki nóg með það, heldur höfðu nokkrum dögum áður fallið 55,0 mm á tveimur dögum (27,5 mm hvorn dag um sig, mælt að morgni 18. og 19.). 

Úrkoma var ekki mæld víða á þessum árum, langt á milli mælistöðva. Akureyri var þó ekki eini staðurinn þar sem úrkoma var fádæma mikil, því á Skriðulandi í Kolbeinsdal í Skagafirði mældist úrkoman að morgni þess 23. september 106,8 mm. Virðist einsdæmi á þeim slóðum,  því. næsthæsta talan þar er 47,0 mm. Í Reykjahlíð við Mývatn mældist úrkoman sama morgun 48,3 mm. Sextíu ár liðu þar til það met var slegið - en síðan þrisvar eftir það. 

Pétur Jónsson veðurathugunarmaður í Reykjahlíð segir í athugasemd með septemberskýrslunni: „Mánuðurinn yfirleitt góður nema nokkrir dagar frá 22. Þann dag stórfelldara vatnsveður hér en nokkur dæmi hafa þekkst áður í okkar athugun“.

Og Kolbeinn Kristinsson á Skriðulandi: „… en 16. brá til stórfelldrar norðaustanáttar með úrfelli. Þó tók út yfir úrfellið 22. september og aðfaranótt þess 23, sem mér mun lengi í fersku minni. 24. var besta veður og upp þaðan til mánaðarloka“.

Við lítum nú á veðurstöðuna - en síðan á afleiðingar veðursins.

Kortið er klippa úr greiningu bresku veðurstofunnar og gildir að morgni laugardagsins 21.september. Alldjúp lægð er á Grænlandshafi á leið austur - en langt suður í hafi eru lægðarbylgjur - og í þeim gríðarlega hlýtt loft langt úr suðri. Lægðin á Grænlandshafi er mjög köld - tengd kuldapolli sem nýfarinn var yfir S-Grænland - eins og sést á háloftakortinu hér að neðan.

Þetta kort er úr safni bandarísku endurgreiningarinnar c20v2 og sýnir hæð 500 hPa-flatarins síðdegis þennan laugardag, 21.september. Rakt og hlýtt sunnanloftið er að mæta köldu lægðinni að vestan, sígild vandræðauppskrift. Lægðin dýpkaði nú mjög hratt og fór til norðausturs, rétt við austurströnd Ísland og allan sunnudaginn, þann 22. var foráttuveður á landinu - eins og veðurkortið hér að neðan sýnir.

Lægðin nærri 960 hPa í miðju. Hún fór svo nálægt landi að um tíma varð vindur suðvestlægur í Papey, en ekki á Teigarhorni. Þó mjög mikið rigndi austanlands, virðist aðalúrkomuhnúturinn verið fremur fljótur að fara þar yfir - en lagðist hins vegar að Norðurlandi og stóð þar miklu lengur við. Skaplegra var vestanlands. 

Veðurathugunarmaður á Hofi í Vopnafirði lýsir veðri þann 22.: „Óskaplegt rigningarillviðri með ólátastormi, einkum framan af“. Daginn eftir var þar alhvítt niður fyrir miðjar hlíðar.

Myndin sýnir þrýsting á landinu og þrýstispönn (munur á hæsta og lægsta þrýstingi á landinu) á 3 stunda fresti í september 1946. Fyrri hluti mánaðarins er rólegur og lítið um að vera. Þá breytti um veður, djúp lægð kom að landinu suðaustanverðu og olli töluverðu illviðri dagana 16 til 19. Úrkomuveðrið mikla fylgdi síðan næstu lægð og fór þrýstispönnin þá upp í 28,1 hPa. Í dag hefði hún líklega mælst enn meiri vegna fjölgunar stöðva. Enn ein lægð kom að landinu suðaustanverðu þann 25., en var þó veigaminni en þær fyrri. Síðan varð aftur skaplegt veður. Haustið varð síðan eitt hið besta sem vitað er um. 

Úrkoman mikla olli gríðarlegum skriðuföllum, einkum þó í Eyjafirði. Hér er byggt á frásögnum blaða. Öll dagblöðin skýrðu frá - en voru ekki alltaf sammála í smáatriðum. Hér er aðeins úrval frétta - og misræmi í fregnum ekki lagað. 

Tíminn birti þann 24. október nokkuð ítarlega frásögn:

Úr bréfi frá Arnóri Sigurjónssyni. Skriðuföllin í Dalsmynni hafa verið stórkostlegri náttúruviðburður heldur en menn hafa almennt gert sér ljóst og fram hefir komið af frásögnum blaða- og útvarps. Hamfarirnar hafa verið ógurlegar. Þar sem áður voru gróðursælar hlíðar, standa nú eftir ber og skafin fjöllin og undirlendið er kafið margra metra þykku aurlagi og grjótruðningi. Það, sem hér hefir gerzt. minnir helzt á eldgos, flóðbylgjur og fellibylji að mikilleik. Arnór Sigurjónsson, bóndi á Þverá í Dalsmynni, hefir lýst hervirkjunum í bréfi, sem Tíminn birtir hér kafla úr með leyfi hans. Arnór var ekki heima, þegar skriðurnar féllu, en hefir síðan skoðað þessa náttúruviðburði.

„Mér finnst þetta," segir Arnór, „miklu ægilegra að sjá en nokkrar frásagnir, sem ég hefi af því heyrt, og þó hefir sumt verið orðum aukið. Stórfelldastar eru skriðurnar í Laufásfjallinu, er við Dalsmynni horfir, og hefir meiri hluti alls jarðvegs hrunið úr fjallinu frá því skammt utan við Skuggabjörg allt út undir Fnjóskárbrú. Skriðurnar hafa átt upptök sín í ca. 500 metra hæð og fallið ofan í Fnjóská. Allt undirlendið sem var þarna handan árinnar er þakið þykkum aur- og grjótruðningi, en niður við ána, þar sem aftur er nokkur brekka, er allt sleikt ofan í berg. Norðaustanmegin í Dalsmynninu hafa hins vegar aðeins fallið einstakar skriður, og eru spýjurnar allt að 100—200 metra breiðar. Stærstu spýjuna þeim megin, þá er féll rétt sunnan við Ártún, hefi ég ekki séð. Bóndinn í Ártúni, Sigurbjörn Benediktsson, horfði og heyrði á, er hún féll. Hann segir svo frá, að hún hafi farið með ógurlegum hraða og þvílíkum hávaða, sem fjallið væri allt að hrynja. Gufu- og leirstrókarnir höfðu staðið hátt í loft upp og þessum ósköpum hafði fylgt hinn megnasti ódaunn, og skildi hann það svo að leirinn og grjótið hefði hálfbráðnað við' hitann, er myndaðist við núninginn, er skriðan féll. Svo var sem rokhvass stormsveipur færi framhjá um leið og skriðan hrundi rétt framhjá bænum, en er hjá leið, var eftir á enginu og túninu heim undir bæ þykkur leirelgur, er kyrrðist smámsaman. Þessi mikla skriða hefir reynzt nál. 2 metra þykk á veginum fyrir ofan bæinn, en hún er svo grjótlítil, að talað er um að slétta hana og hreinsa grjótið, sá í hana síðan og gera þannig að túni. — Skriðan, austan á Þverárfjalli, er ekki nema á 2. hundrað metra á breidd. En hún er geysiþykk og reyndar ennþá hroðalegri en mér hefði dottið í hug að hún væri. Skammt norðan við hana, í Þúfulandi, er önnur skriða álíka breið, en tæplega eins efnismikil, og margar skriður eru þarna nærri, allar smærri, flestar í Þverárlandi. Miklu meiri hluti gróðurlendisins í brekkunni er þó eftir, en því er líkast, sem brekkan sé öll rifin og tætt. Ég gat ekki varizt því, að ég var lengi eftir mig, er ég hafði skoðað þessi umbrot, ekki vegna skaðans á landinu, heldur vegna umhugsunar um það, hve lítils við menn erum megnugir gegn ósköpum sem þessum."

Tíminn segir þann 26.september (lítillega stytt hér):

Í byrjun þessarar viku geisaði hið versta veður víða um land og urðu af völdum þess miklir skaðar, einkum við Eyjafjörð. Í Dalsmynni féllu skriður á lönd margra bæja og varð fólk að flýja heimili sín. Er talið, að ein þessara jarða sé ekki byggileg eftir það jarðrask, sem orðið hefir. Víða hafa skriður fallið á engjar og úthaga, vegir skemmzt, símasamband rofnað og hey flætt. Akureyrarbær var rafmagnslaus í sólarhring vegna skemmda á raflínunni. Réttum hefir sums staðar verið frestað og menn og skepnur orðið fyrir hrakningum í leitum.

Stórfelldast tjón virðist hafa orðið í Dalsmynni austan Fnjóskár. Þar byrjuðu skriður að falla að undangengnu ofsalegu úrfelli síðastliðið sunnudagskvöld [22.september]. Sá fólk þá þegar fram á, hvað verða vildi. Flúðu menn af fimm bæjum, sem standa undir svonefndu Gerðafjalli, og leituðu athvarfs á næstu heimilum, aðallega Laufási og Lómatjörn. Bæir þeir, sem fólkið yfirgaf, eru Litlagerði. Pálsgerði. Miðgerði, Borgargerði og Ártún.

Skriður héldu áfram að falla úr fjallinu um nóttina og ollu gríðarmiklu tjóni. Litlagerði er talið óbyggilegt. Nær allt túnið er í kafi í aur og eðju og grjóti. Bæjarhúsin standa á hóli, og má heita, að þau ein og hlaðvarpinn umhverfis þau hafi sloppið við eyðingu. Bóndinn í Litlagerði var nýbúinn að reisa steinhús á jörð sinni. Af landi jarðarinnar Ártúns eyddist þriðjungurinn. Hins vegar er túnið þar óskemmt. Á Miðgerði féllu tvær skriður. Önnur fyllti farveg bæjarlækjarins og eyðilagði rafstöð, sem þar var. Hin féll meðal annars yfir túnið og gerði verulegt tjón. Í Pálsgerði féll skriða á allstórt nýræktað land og varð það fyrir miklum skemmdum. í Borgargerði varð einnig verulegt tjón. Ekkert tjón varð þó á húsum né gripum, svo vitað sé. Sauðfé er ekkert á þessum slóðum, því að allsherjarslátrun vegna fjárpestanna var nýlega lokið. Hinum megin Fnjóskár, nokkru innar en gegnt Gerðabæjunum, féllu einnig miklar skriður. Þar er skógur allmikill, sem heitir Gæsaskógur. Hann tættist sundur af skriðuföllum. Skógur þessi er í Laufáslandi. Nýr vegarkafli stórskemmdur.Enn féllu skriður úr Kjálkanum, fjallinu milli Svalbarðsstrandar og Dalsmynnis. Lenti ein þeirra á túninu í Fagrabæ og skemmdi það mikið og eyðilagði stóran kartöflugarð. Nýlokið var á þessum slóðum vegarkafla, sem tengdi byggðina út með firðinum við Svalbarðsströnd og innsveitirnar. Þessi vegur stórskemmdist, allt frá Saurbrúargerði að Fagrabæ. Má segja, að allur nýi kaflinn sé ýmist á kafi í aur og grjótruðningi eða sundurtættur af vatni og skriðum. Vegurinn upp Fnjóskadal er einnig stórskemmdur. Vaðlaheiðarvegurinn rofnaði af völdum vatnavaxta. Á land Höfðabrekku í Grenivik féll skriða og varð af talsvert tjón. Kom hún úr Höfðanum.

Miklu víðar en hér verður getið hafa skriður fallið við Eyjafjörð. En þær hafa yfirleitt lent á úthaga eða engjar og ekki haft eins mikla eyðileggingu í för með sér og skriður þær, sem hér hefir verið sagt frá. Að Vatnsenda í Saurbæjarhreppi féll þó skriða á túnið og olli talsverðum skemmdum, og sömuleiðis lenti skriða á túninu á Möðruvöllum í Hörgárdal og gerði nokkurn usla. Í Ólafsfirði flæddu hey á nokkrum bæjum í vatnavöxtunum. Auk þess má vel vera, að ekki séu enn komin til grafar öll kurl, því að símalínur rofnuðu viða og sums staðar er ekki komið á símasamband. Þannig var enn símasambandslaust frá Akureyri austur um Þingeyjarsýslu.

Alþýðumaðurinn á Akureyri segir svo frá 1.október - (nokkuð stytt hér). Í textanum er sagt frá flóðum og skriðuföllum á Akureyri. Líklega hefur Glerá brotist úr farvegi sínum og flætt um Oddeyrina utanverða - er það líklegra en að sjávarflóðbylgju sé um að kenna - það er þó athyglisvert að talað er um slíka bylgju á Siglufirði og rétt að útiloka ekkert:

Síðari hluta sunnudagsins gekk flóðbylgjan yfir malarkambinn norðaustan á Tanganum og yfir Oddeyrina neðanverða. Neðri hluti Gránufélagsgötu hvarf undir vatn, og víða flóði inn í kjallara og eyðilagði það sem í þeim var. Víðar hljóp vatn inn í hús. T.d. í Versl. Esju og Fornsölunni varð vatnið svo mikið að skemmdir hlutust af. Hér og þar sprungu skólpleiðslur og vall vatnið upp á yfirborð gatnanna, og göturæsin urðu að lækjafarvegum. Skriða féll úr brekkunni bak við húsið nr. 35 við Hafnarstræti og náði aurinn upp á glugga efri hæðar. Kartöflugarðar sprungu fram úr brekkunni ofan við nr: 32 og 76 við Aðalstræti og vall leðjan austur yfir götuna. Víðar féllu smáskriður úr brekkunni. Hve miklir skaðar hafa af þessu hlotist er ekki fullljóst enn. Vegurinn yfir Hólmana lá lengi undir sjó og vatni — ófær. Lækir úr Vaðlaheiði rifu skörð víðar en á einum stað í þjóðveginn, svo hann var ófær, fyrri hluta mánudagsins.

Skriða féll úr fjallinu ofan við Möðruvelli í Hörgárdal og eyðilagði mikinn hluta af Nunnuhólstúninu. Skriður féllu úr fjallinu bak við Vatnsenda, Hóla og Nýjabæ inn í firðinum: Skemmdu þær miklar engjar og hluta af túninu á Vatnsenda. Jarðfall myndaðist við bæinn Stekkjaflatir í Möðruvallasókn. Nýi vegurinn á Svalbarðsströnd eyðilagðist á löngum kafla af vatnagangi og skriðuföllum. Þó urðu bæirnir í Dalsmynni og syðst í Höfðahverfi fyrir þyngstum búsifjum. Flúði fólkið á þremur bæjum húsin á sunnudaginn og hélt þar ekki til tvær næstu nætur. Túnið að Litlagerði eyðilagðist nær því allt af skriðuhlaupi. Einnig Miðgerðistún að all-verulegu leyti. Þá féll stór skriða milli Ártúns og Borgargerðis og gerði mikinn usla. Víðar ollu skriðuföll skemmdum þar ytra.

Miklar skemmdir urðu á símalínum víða á Norðurlandi og Vestfjörðum. Ekki er getið neinna verulegra skemmda í sjóþorpum. Þó gekk flóðbylgjan yfir sjóvarnargarðinn norðan á Siglufjarðareyri og flæddi yfir eyrina á stórum parti. Mannskaðar urðu engir á sjó svo vitað sé.

Dagur segir þann 10.október frá skemmdum inni í Eyjafirði:

Eyfirzkur bóndi hefir ritað blaðinu fréttamola úr byggðinni og segir m. a.: Eftir gott sumar og þurrviðrasamt, brá til stórfelldra rigninga fyrir röskum hálfum mánuði. Nokkrir bændur áttu hey úti, sem hafa ekki öll náðst enn. Í þessum vatnavöxtum féllu allmiklar skriður á þremur stöðum. Á Tjörnum tók af allgóða engjaspildu og var töluvert hey á henni. Á Halldórsstöðum féllu tvær skriður á engi; önnur þeirra tók skika af túninu. Á Vatnsenda skemmdist engi mjög tilfinnanlega og tún einnig nokkuð og þar mun hafa tapast talsvert af heyi.

Tíminn segir þann 26.september frá vandræðum víðar - sumt af því á við fyrra veðrið - það sem varð hvað verst 15. til 19.september.

Sums staðar norðan lands hefir réttum verið frestað vegna illviðranna, svo sem í Húnavatnssýslu. Gangnamenn á Auðkúluheiði sneru aftur vegna óveðurs. Hefir snjóað til fjalla og allt niður í byggð í framsveitunum. Menn og skepnur hafa eðlilega orðið fyrir hrakningum og vosbúð af völdum þessa íhlaups nú um gangna- og réttaleytið.

Í ofviðrinu, sem skall á um fyrri helgi og stóð fram í miðja viku, urðu miklar skemmdir á hafnarmannvirkjum í Bolungarvík, en í sumar hefir verið unnið þar að hafnarbótum. Tíðindamaður blaðsins hefir aflað upplýsinga um skemmdirnar frá Þórði Hjaltasyni í Bolungarvík. Í sumar var unnið að hafnarmannvirkjum í Bolungarvík. Voru steypt 11 steinker, sem hvert um sig var 9 m. að lengd og 3 1/2 m. að breidd. Kerum þessum var sökkt í tveimur röðum, hverju við endann á öðru, en ellefta kerinu var sökkt fyrir enda bryggjunnar, þannig, að það lokaði þró þeirri, er myndaðist á milli kerjanna. En bilið á milli þeirra var fyllt upp með lausu grjóti. Ofan +a steinkerin var aftur steyptur veggur, rúmlega 2 metrar að hæð, og var síðan fyllt upp með grjóti. Var þá bryggjan orðin 7 metrar að hæð. Bilið á milli steinkerjanna var 10 metrar, en bryggjan var samtals 17 metra breið. Eftir að fyllt hafði verið upp með grjóti á milli kerjanna, var steypt plata ofan á allt saman, sem var yfirborð bryggjunnar. Var búið að steypa þá plötu til hálfs, er ofviðrið skall á um helgina.

Á aðfaranótt sunnudagsins 15. september skall á ofviðri með foráttu brimi. Um hádegi var veðurofsinn orðinn aftaka mikill og brimið svo mikið, að slíkt hefir ekki komið í Bolungarvík árum saman. Þegar á sunnudaginn tók sjórinn að rífa lausa grjótið upp úr bryggjunni, þar sem ekki var búið að steypa plötuna yfir og fór svo fram allan sunnudaginn og fram á mánudag. Var brimið þá farið að ná grjóti undan þeim hluta bryggjunnar, er búið var að steypa yfir, og tók einnig með sér hluta af steinsteyptu plötunni. Um hádegi á þriðjudag tók ein holskefla innri garðinn ofan að steinkerjunum. Sópaðist hann ásamt mestum hluta uppfyllingarinnar, inn í höfnina og braut ofan af steinkerjunum. Aðrar skemmdir urðu ekki á sjálfum kerjunum, nema þær, að hornkerið að innanverðu færðist nokkuð til, og ennfremur er hætt við að fleiri ker hafi raskazt á grunninum.

En eins og fram kom í inngangi voru þetta ekki einu stórflóðin þetta sumar. Þann 5. og 6. gerði mikið úrhelli á Austfjörðum. Því fylgdi töluvert tjón, mest á Eskifirði. Við notumst hér við frásögn dagblaðsins Tímans, en öll dagblöðin greina einnig frá atburðum, sumir hlutir eru þar nákvæmar raktir:

Tíminn segir frá þann 9. ágúst (lítillega stytt):

Stórrigningar hinar mestu voru austan lands framan af þessari viku, og leiddu af þeim vatnavextir, sem valdið hafa gríðarmiklu tjóni, einkum í Eskifjarðarbæ, þar sem vatn hefir flætt um göturnar, Runnið inn í mörg hús og eyðilagt garða og margs konar verðmæti. Einnig hafa orðið miklar skemmdir á vegum á þessum slóðum. Mikið tjón varð einnig á Seyðisfirði.

Meginbyggðin í Eskifirði stendur á alllangri strandlengju norðan við fjörðinn, og renna þar niður hlíðina allmargir lækir eða smáár, er þó geta orðið miklar í stórfelldum leysingum. Vatnið tekur að flóa um göturnar. Seint á mánudaginn [5.ágúst] gerði stórfellda rigningu austan lands og rigndi víða látlaust talsvert á annan sólarhring. Á þriðjudagsnóttina brutust lækirnir, sem eiga upptök sín í Lambeyrardal upp frá Eskifjarðarbæ, úr farvegum sínum og tóku að flóa um götur bæjarins, og jókst vatnsflaumurinn sífellt er leið á þriðjudaginn [6.ágúst]. Mun hann hafa orðið mestur á þriðjudagskvöldið og fyrri hluta miðvikudagsnætur.

Ár þær, sem mestum usla ollu, eru Grjótá, Lambeyrará og Ljósá. Grjótá fyllti farveg sinn aur og grjóti og flæddi í mörgum kvíslum milli húsanna, sem standa á svonefndri Grjóteyrartungu. Voru tólf hús, sem í bjuggu um sextíu manns i hættu stödd. Flúði fólk brott og leitaði sér hælis annars staðar á miðvikudagsnóttina.

Tjónið varð gífurlegt. Gróf grunna sums staðar að nokkru leyti undan húsunum, og kjallarar og jafnvel íbúðir á gólfhæðum fylltust af vatni og aur. Gafl á stóru steinhúsi hrundi, dráttarbraut skemmdist og sömuleiðis vélar á tveimur vélaverkstæðum. Auk þess ónýttist mikið af vörum, svo sem steypurör, hleðslusteinar, tugir smálesta af kolum og fleira. Einnig flutu brott um þrjátíu hestar af nýhirtu heyi. Kartöflugarðar og trjágarðar eru þaktir auri og grjóti eða gróðurmoldin hefir algerlega sópast brott, og þarf ekki að gera ráð fyrir uppskeru úr þeim matjurtagörðum, er flóðið náði til. Lambeyrará og Ljósá ollu einnig skemmdum á vegum og mannvirkjum, þótt ekki sé það tjón eins stórkostlegt. Nú er unnið að því að hreinsa til i bænum eftir sem föng eru á í skyndi, og hleypa ánum í rétta farvegi. Finnst fólki að vonum að það hafi hlotið þungar búsifjar af völdum þessara rigninga. Talið er, að tjón það, sem orðið hefir í Eskifirði nemi hundruð þúsunda, þótt enn hafi það , ekki verið metið. Er mjög um það rætt, að ríkinu beri skylda til að hlaupa hér undir bagga, er svo óvænt og stórfellt tjón hefir að höndum borið.

Í Bleiksá hljóp einnig úr farvegi sínum og flaut yfir þjóðveginn, svo að ófært var á bifreiðum milli Eskifjarðar og | Reyðarfjarðar, auk þess sem skriðuföll urðu á Hólmaströnd sunnan Eskifjarðar gegnt bænum. Á veginum til Viðfjarðar urðu einnig skemmdir á vegum vegna þessa óvenjulega úrfellis, svo sem á Fjarðarheiði.

Þá hafa einnig orðið tilfinnanlegir skaðar í Seyðisfirði af völdum rigningarinnar. Þar féllu miklar skriður við fjörðinn norðanverðan. Brotnuðu símastaurar, tók af túnspildu og skák af Dvergasteinsengi, braut hlöður og fjárhús og varð ýms usli minni háttar. Við Loðmundarfjörð er símasambandslaust.

Þann 10.ágúst eru frekari fregnir í Tímanum:

Á Asknesi við sunnanverðan Mjóafjörð varð fólkið að flýja bæinn aðfaranótt miðvikudagsins [7.ágúst]. Brauzt á, sem rennur þar um túnfótinn úr farvegi sínum. Var húsfreyja ein heima með börn þessa nótt, því að húsbóndinn, Hans Wium, var staddur í Neskaupstað. Bjó konan um sig í tjaldi og hafðist þar við, unz morgnaði. Í Norðfirði urðu tilfinnanlegar skemmdir. Hljóp mikill vöxtur í Norðfjarðará og læki, sem koma úr fjöllunum beggja megin sveitarinnar. Flæddi vatnið yfir engjar og bithaga og bar með sér aur og möl og jafnvel stórgrýti. Munu skemmdirnar hafa orðið mestar á Skorrastað og Neðri-Miðbæ, bæjum skammt innan við fjarðarbotninn að norðan. Eitthvað af heyi mun hafa flotið burt. Einnig urðu skemmdir á vegum á þessum slóðum, og tvær brýr á veginum til Neskaupstaðar tók af. Var önnur þeirra lítil trébrú, en hitt steinbrú, og gróf vatnsflaumurinn undan henni undirstöðuna, svo að hún seig á hliðina. Í sjálfum Neskaupstað urðu ekki neinar skemmdir. Víða um Austurland urðu skriðuföll, sem spilltu gróðurlendi, og ýmsar skemmdir af völdum vatnagangsins.

Í Þjóðviljanum 10.ágúst er sagt nánar frá atburðum í Asknesi í Mjóafirði:

Á Asknesi við sunnanverðan Mjóafjörð varð fólkið að flýja bæinn aðfaranótt miðvikudagsins [7.ágúst]. Brauzt á, sem rennur þar um túnfótinn úr farvegi sínum. Var húsfreyja ein heima með börn þessa nótt, því að húsbóndinn, Hans Wium, var staddur í Neskaupstað. Bjó konan um sig í tjaldi og hafðist þar við, unz morgnaði. Í Norðfirði urðu tilfinnanlegar skemmdir. Hljóp mikill vöxtur í Norðfjarðará og læki, sem koma úr fjöllunum beggja megin sveitarinnar. Flæddi vatnið yfir engjar og bithaga og bar með sér aur og möl og jafnvel stórgrýti. Munu skemmdirnar hafa orðið mestar á Skorrastað og Neðri-Miðbæ, bæjum skammt innan við fjarðarbotninn að norðan. Eitthvað af heyi mun hafa flotið burt. Einnig urðu skemmdir á vegum á þessum slóðum, og tvær brýr á veginum til Neskaupstaðar tók af. Var önnur þeirra lítil trébrú, en hitt steinbrú, og gróf vatnsflaumurinn undan henni undirstöðuna, svo að hún seig á hliðina. Í sjálfum Neskaupstað urðu ekki neinar skemmdir. Víða um Austurland urðu skriðuföll, sem spilltu gróðurlendi, og ýmsar skemmdir af völdum vatnagangsins. 

Í þessu tilviki er ekki jafn augljós hvað veldur úrkomuákafanum og í septemberveðrinu.

Samtímaveðurkort og endurgreiningar segja frá nokkuð myndarlegri lægð sem fór til austnorðausturs fyrir suðaustan land. Ákveðin austanátt var ríkjandi í marga daga - og greiningar gefa helst til kynna að sama átt eða mjög svipuð hafi verið ríkjandi í öllu veðrahvolfinu. 

Myndin sýnir þrýsting á landinu og þrýstispönn í ágúst 1946. Mun rólegra yfirbragð er á þessari mynd heldur en septemberlínuritunum. Þó má sjá að þrýstispönn gefur til kynna ákveðinn vind alla dagana frá 5. og fram á þann 10. - og svo aftur eftir þann 20. Atburðalýsingarnar gefa til kynna að mest hafi gengið á Austfjörðum að kvöldi þess 5. og fram á 6. Þá má (með góðum vilja) sjá eitthvað kerfi fara yfir (örin bendir á það). Kannski hefur það verið illvígur úrkomubakki sem þá kom úr austri eða suðaustri yfir Austfirði. Það var síðar sem úrkoman verð mest á Norðurlandi. Þess má geta að nú brá svo við að nær ekkert rigndi á Skriðulandi í Kolbeinsdal í Skagafirði. Áttin væntanlega of austlæg. 

Því miður hafa íslandskort fyrri hluta ágústmánaðar 1946 glatast á langri leið - þannig að við þyrftum að endurgera kortin til að ráða frekar í stöðuna. Úrkoma mældist víða mjög mikil - m.a. varð sólarhringsúrkoman á Akureyri að morgni þess 8. sú fimmtamesta sem vitað er um þar á bæ. 

Veðurathugunarmenn bera tíð þessa mánaðar góða sögu og telja hana hagstæða - þrátt fyrir rigningar um tíma. Á Höfn í Bakkafirði segir Halldór Runólfsson: „ ... ekki stórfelldar rigningar nema dagana 6. til 10. Þá var úrfelli meira en menn muna um þetta leyti árs. Þó urðu ekki verulegir skaðar. Vegir skemmdust lítilsháttar“. Veðurathugunarmenn eystra segja frá snjó í hæstu fjöllum þann 8. 

Sé litið á úrkomutölur dagana 6. til 10. kemur í ljós að þær eru samtals nokkuð háar austanlands - þó ekki væri um met að ræða einstaka daga. Þessa 5 daga féllu t.d. 219,2 mm í Fagradal í Vopnafirði og yfir 100 mm á Höfn í Bakkafirði, á Dalatanga, Seyðisfirði, Teigarhorni og Djúpavogi. Atburðir á Eskifirði og Mjóafirði benda til þess að þar hafi verið um mikla úrkomuákefð að ræða - gríðarmikið hafi fallið á til þess að gera skömmum tíma. 

Við látum þessa yfirferð um úrfellin í ágúst og september 1946 duga hér. Kannski lítum við á fleiri tilvik síðar. 

 

Dálítið af september

Nýliðinn september var hlýr framan af en síðan kaldur. Meðalhiti í byggðum landsins var 7,9 stig og er það +0,2 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020 - og meðallags síðustu tíu ára. Almennt uppgjör er væntanlegt frá Veðurstofunni. 

Að tiltölu var kaldast við Faxaflóa, hitinn þar lendir í neðsta þriðjungi hita á öldinni, í 15. sæti af 21. Aftur á móti var hiti á Austfjörðum rétt inni í hlýjasta þriðjungnum, 7.sæti af 21. 

Kortið sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins í september, litirnir sýna vik frá meðallagi. Kuldapollur var yfir Grænlandi og beindi til okkar fremur svalri suðvestanátt. Þetta er ekki sérlega óvenjuleg staða, var furðulík í september í fyrra - nema þá var neikvæða vikið mun umfangsmeira á kortinu. En staða sem þessi gefur samt til kynna umhleypingatíð og úrkomur. Skásta veðrið austanlands, í landáttinni. 

Mánuðurinn var í illviðrasamara lagi, svipaður og september 2007 og 2008, en hretamánuðirnir 2012 og 2013 eru ekki langt undan.

Í tilefni skriðufallanna í Kinninni undanfarna daga má minna á mikil skriðuföll sem urðu á þeim slóðum seint í september 1863. Má lesa um þau í pistli hungurdiska um árið 1863 (vitnað í Norðanfara): „gekk að rík norðanátt, hvassviður og dæmafáar úrkomur, ýmist stórrigningar, krapi eða snjókoma, einkum frá 18.-23. [september]; láku þá og streymdu flest hús, er voru með torfþaki, svo að hvergi var flóafriður. Flest sem í húsunum var lá undir meiri og minni skemmdum. Hey sem komin voru undir þak eða í hlöður, drap sumstaðar, svo upp þurfti að draga; skriður og jarðföll hlupu fram hér og hvar t.a.m. millum Þóroddstaða og Geirbjarnarstaða í Köldukinn í Þingeyjarsýslu, hvar mælt er að fallið hafi skriða eða jarðfall, 100 faðma breitt ofan úr fjallsbrún og allt niður í Skjálfandafljót svo það stíflaðist að nokkru leyti, 7 eða 8 skriður og jarðföll, er sagt að fallið hafi í Garðsnúp í Aðaldal og nefndri sýslu, og tekið töluvert af heyi t.a.m. frá einum bæ um 30 hesta. Í skriðum þessum, einkum þeirri í Kinninni, lenti sauðpeningur, er menn eigi gjörla vita tölu á“.

Við þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina. 

Af sumri

Í kvöld (fimmtudag 30.september) lýkur veðurstofusumrinu. Það nær sem kunnugt er til mánaðanna júní til september. Byrjaði og endaði kuldalega, var sérlega sólarlítið suðvestanlands en sólríkt á Norður- og Austurlandi. Í hátt í þrjá mánuði var hiti í hæstu hæðum á Norðaustur- og Austurlandi. Líka var nokkuð hlýtt suðvestanlands, en sólarleysi þótti spilla fyrir. Lengi vel var þurrt á landinu, furðuþurrt á Suðvesturlandi - en að lokum fór að rigna verulega þar um slóðir og loksins líka fyrir norðan og austan. 

Myndin sýnir reiknaðan meðalhita í byggðum landsins. Fyrstu 50 árin má telja afskaplega ágiskanakennd, en síðan vex áreiðanleiki meðaltalsins smám saman. Á þessu tímabili hafs sumur að meðaltali hlýnað um 0,8 stig á öld - en slík leitni hverfur nokkuð í stórar fjöláratugasveiflur. Sumur hafa á þessari öld verið um 1,2 stigum hlýrri heldur en á tuttuguáratímabilinu 1966 til 1985. Köld sumur á þessari öld eru ámóta að hitafari og þau hlýju voru á kalda skeiðinu. Fyrir þann tíma höfðu sumur farið kólnandi í 20 ár - nærri því eins mikið og síðar hlýnaði. En nýliðið sumar (2021) er þó í hópi þeirra 10 hlýjustu á tímabilinu öllu. Hvað skyldi svo gerast næstu 50 árin? Ekki þarf að kólna mikið til þess að yngri kynslóðinni þyki öll sumur köld. Langtímaleitnin getur líka haldið sínu striki - eða bætt í. 

Næsta mynd sýnir hundrað sumur í Reykjavík. Sólskinsstundafjöldi er markaður á lárétta ásinn, en hiti á þann lóðrétta. Við sjáum ekkert samband á milli þessara tveggja veðurþátta. Hvor um sig veit lítið af hinum. Lengst niðri til vinstri er óþverrasumarið 1983 - bæði skítkalt og sólarlaust, almennt talinn botninn í sumargæðum. Þar að auki var oft hvassviðrasamt. Nýliðið sumar 2021 keppir við 1983 í sólarleysi, ekki marktækur munur, en talan í ár sem virðist ætla að verða 414,9 stundir er sjónarmun lægri heldur en sólarsumma sumarsins 1983, hún var 415,7 stundir. Við eigum reyndar tvö eldri sumur á lager með enn færri stundum, 1913 og 1914, fyrra sumarið frægt að endemum fyrir rigningar og illviðri, hið síðara verst framan af. Sólskinsstundamælingar voru gerðar á Vífilsstöðum þessi sumur - varla þó ástæða til að gera ráð fyrir teljandi mun.

Sumarið í sumar, 2021, fellur í flokk fremur hlýrra (ekki mjög hlýrra þó) sólarleysissumra. Rigningasumrin frægu, 1955 og 1947 eru ekki mjög langt undan. Efst til hægri eru sólrík og hlý sumur. Þar er 2019 - (sem allir muna - er það ekki?) og mörg önnur á þessari öld. Síðasti fjórðungurinn er síðan þau sumur sem eru bæði sólrík og köld. Dæmi um slíkt er 1924 og 1929 - harla fáir sem muna slíkt - og þeim fer meira að segja ört fækkandi sem muna sumarið 1952 - ritstjóri hungurdiska þekkir það aðeins af afspurn (skítasumar eystra), en man ágætlega bæði 1974 og 1985. Þau síðastnefndu fengu ólíka einkunn. Vel er talað um sumarið 1974 um mestallt land og ég held að 1985 hafi þótt nokkuð gott í Reykjavík (eftir með ólíkindum langa syrpu af hraksumrum næst á undan). Það sumar var hins vegar ekki hagstætt eystra. 

Þann 2.október 2019 birtist hér á hungurdiskum pistill með yfirskriftinni „Sumarsól á Austurlandi“. Sólskinsstundafjöldi hefur ekki verið mældur eystra nú um langa hríð en í pistlinum var gerð tilraun til að giska á hver hann hefði verið. Hér að neðan er gerð tilraun til að bæta tveimur sumrum við. Aðferðin sem notuð er er auðvitað vafasöm og eins og aðrar slíkar finnur hún trauðla ystu mörk - allflestar einfaldar tölfræðiaðferðir bæla breytileika (nema gerðar séu sérstakar ráðstafanir til að halda honum). Lesa má um aðferðina í pistlinum frá 2019 og hún ekki frekar skýrð eða varin hér. 

Hér er giskað á að sumarið 2021 sé í hópi þeirra sólríkustu - ámóta og 2012 og 2004. 

Smávegis af illviðri - og sólarleysi

Vindur í illviðri gærdagsins (þ.28.september) komst yfir 20 m/s á 28 prósentum veðurstöðva í byggð. Veðrið í síðustu viku náði hins vegar 34 prósentum. Meðalvindhraði á öllum stöðvum í byggð var 9,8 m/s, en var 8,8 m/s í veðrinu í síðustu viku (þetta eru bráðabirgðatölur). Ársmet vindhraða (10-mínútna meðaltal) var slegið í Botni í Súgandafirði, þar er sjaldan hvasst. Vindur fór þar í 22,6 m/s, en hviða í 39,7 m/s, vindátt var af vestnorðvestri (310 gráður). Ekki hefur verið athugað þar nema í 9 ár. Septembermet voru slegin á fáeinum stöðvum þar sem athugað hefur verið í meir en 20 ár. Þar má nefna Bolungarvík, Súðavík, Hólasand, Möðrudalsöræfi, Víkurskarð, Steingrímsfjarðarheiði, Kleifaheiði, Ennisháls og Fróðárheiði. Við rifjum upp að septembermet voru einnig sett í síðustu viku, en þá fyrst og fremst um landið sunnanvert. Veður sem þessi eru ekki algeng í september, en margir muna þó vel hretin miklu þann 10.september 2012 og 15. september 2013. Sömuleiðis gerði ámóta hret þann 21. september 2003 og (heldur minna) 9. september 1999. Slæm norðanhret má einnig finna rétt handan mánaðamótanna, t.d. þann 4. og 5. október 2004.

Kuldinn síðustu daga hefur dregið meðalhita mánaðarins mjög niður og er hann sitt hvoru megin meðallags aldarinnar - svalari að tiltölu vestanlands heldur en fyrir austan. Úrkoma er rífleg víðast hvar. Sólarleysi er óvenjulegt í Reykjavík. Þetta verður þar trúlega einn af fimm sólarlausustu septembermánuðum síðustu 100 ára - sem stendur eru fjórir mánuðir neðar á listanum (2 dagar eftir). Þetta eru 1912, 1921, 1943 og 1996. Sá síðasttaldi átti góðan endasprett - sem er erfitt að eiga við. September 1943 verður neðar en september nú - mælingarnar í september 1921 eru nær örugglega gallaðar - og teljast því ekki með í keppninni. Þær virðast hins vegar í lagi 1912 - og sólskinsstundafjöldi í þeim mánuði minni en nú. Sumarið í í heild er sólarrýrt í Reykjavík, raunar það sólarrýrasta í meir en 100 ár. Það eru aðeins 1913 og 1914 sem eru svipuð. Þetta er líka í fyrsta skipti sem sólskinsstundir vorsins (mánuðirnir tveir, apríl og maí) eru fleiri heldur en sumarsins (mánuðirnir fjórir, júní til september). Afskaplega óvenjulegt svo ekki sé meira sagt.

Það var í september 1963 sem ritstjóri hungurdiska fyrst heyrði orðið „haustkálfur“ notað um hret snemma hausts. Mjög slæmt hríðarkast gerði þá í göngum og réttum í kringum jafndægrin. Sögðu menn það boða góðan vetur - sumir til jóla - en aðrir allan veturinn. Svo fór að veðurlag varð heldur hryssingslegt áfram allt fram til jólaföstu, en síðan tók við einn sá besti og blíðasti vetur sem ritstjórinn hefur enn lifað. Þótti honum sem mark væri kannski takandi á haustkálfatalinu. En síðan eru liðin mörg haust og ekki ætíð á spár af þessu tagi að treysta. 

Hér eru til gamans tvær blaðaúrklippur af timarit.is. Sú eldri úr sunnudagsblaði Vísis 1937 þar sem minnst er á haustkálfatrúna, en hin úr löngum pistli Gísla Sigurðssonar í Lesbók Morgunblaðsins í október 1969. Þar fjallar hann um ýmislegt tengt rigningasumrinu mikla 1969 sem - eins og hér hefur verið minnst á - endaði með hríðarbyl í Reykjavík og víðar um land síðustu dagana í september. - Texti myndarinnar verður læsilegri sé hún stækkuð.  

Óvenjuleg lægð?

Í dag (mánudaginn 27.september) hefur leiðindaillviðri gengið yfir landið norðvestanvert - (og gætt víðar). Lægð gekk til vesturs með norðurströndinni, en er þegar þetta er skrifað (seint á mánudagskvöldi) að leysast upp á leið sinni suðvestur um Vestfirði. Sú hreyfistefna er lægðum oftast mjög fjandsamleg. Þessi lægð var ekki mikil um sig - á stærð við Ísland ef allt er talið - og heldur veigalítil. Olli þó töluverðum leiðindum og jafnvel foktjóni. Lægðir sem þessar eru auðvitað erfiðar viðfangs í veðurspám. 

En eins og stundum áður á önnur lægð að koma í kjölfar hinnar fyrri. Sú virðist öllu veigameiri, en tekst samt á við sömu vandamál. Hreyfist til vesturs meðfram norðurströndinni og síðan til suðvesturs um Vestfirði eða nærri þeim. 

Kortið sýnir spá harmonie-líkansins og gildir kl.17 á morgun, þriðjudag 28.september. Lægðin á síðan að fara til suðvesturs, um Breiðafjörð annað kvöld og aðra nótt. Eins og sjá má virðist sem svo að lægðinni fylgi bæði mjög mikill vindur og mikil úrkoma - sem vafalítið mun þó gæta mismikið frá einum stað til annars eftir því hversu vel skjóls nýtur frá fjöllum - verst verður veðrið þó á heiðum og fjöllum og þar verður versta hríð. Þegar lægðin fer hjá gæti hlánað og bleytt í byggð. 

Þessi lægð er - eins og áður sagði - veigameiri en sú sem fór hjá í dag - og stendur því líklega betur af sér baráttuna við hreyfistefnuna. Rétt að þeir sem eiga eitthvað undir veðri fylgist vel með spám Veðurstofunnar (engar spár eru gerðar á hungurdiskum). 

Í fljótu bragði finnst manni þetta heldur óvenjulegt svona snemma hausts. En það er það kannski ekki. Hríðarveður eru alla vega algeng um mánaðamótin september/október. Auðvitað ráða tilviljanir mjög braut kerfa sem þessara - lítið þarf til þess að landið eða heilir landshlutar sleppi algjörlega. Við leit fann ritstjóri hungurdiska slatta af ættingjum lægðarinnar - bæði illskeyttari sem og vægari á þessum tíma árs. Af einhverjum ástæðum leitaði ein dagsetning þó á frekar en aðrar, 9. og 10.október árið 1964 - mjög snemma á búskaparárum ritstjórans. 

Hér má sjá greiningu japönsku veðurstofunnar að morgni föstudagsins 9. október 1964. Þá er lægðarmiðja fyrir norðan land - og hún fór einmitt svipaða leið og sú sem nú er væntanleg. Mun verra veður var um landið norðvestanvert heldur en annars staðar - og langverst á Vestfjörðum. Menn voru lítið á ferð um heiðar á þessum árstíma árið 1964 - þó fréttist að Breiðadalsheiði væri ófær. Margir bátar voru á sjó og því miður fórust tveir þeirra, báðir frá Flateyri (Mummi og Sæfell). Hluti áhafnar Mumma bjargaðist naumlega, veður var að mestu gengið niður og áhöfnin að veiðum þegar hann fór, en straumhnútur kom á bátinn og sökkti honum. Fiskhjallar fuku á Suðureyri við Súgandafjörð og fjárskaðar urðu á Vestfjörðum.

Í texta með veðurkorti Morgunblaðsins laugardaginn 10.október segir (veðurkortið sýnir stöðuna 6 klst síðar en kortið hér að ofan):

Í gær voru miklar sviptingar í veðri hér á landi. Um morguninn var lægð skammt fyrir norðaustan land og norðan hvassviðri með slyddu um norðan- og vestanvert landið. Síðdegis var aðallægðin komin suður fyrir landið og hægviðri um mikinn hluta landsins. Á Vestfjörðum var þó ennþá versta veður, rokhvasst og snjókoma. Á Ermarsundi er kröpp lægð á hádegi, eiginlega hálfgerður fellibylur, því skip hafa gefið allt upp í 12 vindstig skammt frá miðju sveipsins. 

Ritstjóra hungurdiska er þetta veður minnisstætt - ekki síst vegna þess að „aukaviðvörun“ var gefin út vegna þess - á milli veðurfréttatíma. Slíkt var mjög óvenjulegt á þessum árum. Gallinn er hins vegar sá að engar heimildir finnast á Veðurstofunni um þessa viðvörun. Veðurnördið unga varð hins vegar fyrir nokkrum vonbrigðum þegar lítið varð úr veðri (að því þótti) á heimaslóðum í Borgarnesi.

Veðurspár voru erfiðar viðfangs á þessum árum, mun erfiðari heldur en nú. Þriðjudaginn 6.október segir í athugasemdum með veðurkorti dagsins (skrifaðar mánudaginn 5.):

Í gær var vindur á sunnan og suðaustan hér á landi, skúraveður sunnan lands, en bjart fyrir norðan. Hitinn var 6—10 stig. Líkur eru á óstöðugu veðri og vætusömu næstu daga, ekki hætta á frostum í bili.

Ekki þurfti þó að bíða lengi eftir frosti og vetri. Föstudaginn 9. - daginn sem illviðrið á Vestfjörðum var sem verst birtist þetta kort í Morgunblaðinu - það sýnir veður um hádegi þann 8.

Mikil lægð er fyrir austan land - en mjög langt á milli þrýstilína við landið og vindur hægur. Ekkert í sjálfu sér sem bendir til þess að illviðri sé í nánd. Engar gervihnattamyndir engar tölvuspár. Um kvöldið hefur verið ljóst að eitthvað var á seyði, lægðin dýpri og á meiri hreyfingu til vesturs heldur en ráð hafði verið fyrir gert. Rétt að bæta í vinda- og úrkomuspár.

Hér má sjá Íslandskort á hádegi 9.október. Mikið illviðri með hríð gengur þá yfir Vestfirði - og sennilega Snæfellsnes sunnanvert líka. Þrýstingur er lægstur á Blönduósi og lægðarmiðjan væntanlega þar suður af - nokkuð farin að grynnast. Hún fór síðan suður yfir landið. Fyrr um morguninn var norðan fárviðri á veðurstöðinni á Hvallátrum - en þar var ekki athugað á hádegi. 

Gránar í Reykjavík (og víðar)

Um hádegið (miðvikudaginn 22.september) gekk allmikið él yfir höfuðborgarsvæðið og varð jörð hvít um stund og jafnvel varð lúmsk hálka á götum. Þetta telst þó ekki fyrsti alhvíti dagur haustsins og þegar þetta er ritað um klukkustund síðar er „snjórinn“ að mestu horfinn aftur.  Kannski gerir fleiri él síðar í dag. Mjög kalt loft kom inn yfir landið úr vestri í kjölfar illviðrislægðarinnar sem gekk yfir landið í gær. Myndin hér að neðan sýnir að um mjög afmarkaðan kuldapoll er að ræða - og hreyfist hann hratt til austurs og verður fljótt úr sögunni.

Litir sýna hita í 850 hPa-fletinum, en jafnþykktarlínur eru heildregnar. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því minni sem hún er því kaldara er loftið. Lægsta þykktin við Ísland er um 5230 metrar - á þessum tíma árs snjóar sjaldan við strendur í þeirri þykkt - standi vindur af hafi. Skammvinn él gerir þó og getur fest sé úrkomuákefðin nægilega mikil - eins og var í dag. Aftur á móti getur snjóað í meiri þykkt standi vindur ekki af sjó - þá ofmeta þykktartölur hita í lægstu lögum. 

Við sjáum þykktartölur sem þessar alloft síðari hluta september, þær verða fyrst óvenjulegar þegar komið er niður fyrir 5200 og sérlega óvenjulegar minni en 5150 metrar. Þann 23. september í fyrra var þykkt á hádegi 5196 metrar yfir landinu. Þá var næturfrost víða á höfuðborgarsvæðinu.  

Lægðin sem gekk yfir í gær(21.)  var nokkuð óvenjuleg. Þrýstingur fór niður fyrir 960 hPa á fáeinum veðurstöðvum, lægsta talan mældist á Fonti á Langanesi, 958,5 hPa, lægsti þrýstingur á landinu í september síðan árið 2004. Metið er hins vegar 952,9 hPa, sett í Stykkishólmi  í mannskaðaveðrinu mikla 20.september árið 1900.

Vindhraða var nokkuð misskipt, meðalvindhraði í byggðum landsins varð 8,9 m/s, það langmesta í mánuðinum til þessa. Stormur (10-mínútna meðalvindhraði meiri en 20 m/s) mældist hins vegar á 34 prósentum veðurstöðva í byggð - það er allmikið. Þessar tölur gefa til kynna að veðrinu hafi verið mjög misskipt. Stórir hlutar landsins sluppu nánast alveg, en annars staðar féllu septembervindhraðamet. Einna verst að tiltölu virðist veðrið hafa verið á Suðurlandsundirlendinu, austur með ströndinni og hálendinu þar norðaustur af og sömuleiðis á annesjum Austfjarða og þar á fjöllum. Þéttbýli eystra slapp betur. 

Í morgun var alhvítt á tveimur veðurstöðvum nyrðra, við Skeiðsfossvirkjun og á Auðnum í Öxnadal. Er það um 6 dögum fyrr en að meðaltali á þessari öld, en 8 dögum síðar en að meðaltali 1966 til 2015 (sjá gamlan hungurdiskapistil).

Tuttugu septemberdagar 2021

Tuttugu fyrstu dagar september hafa verið hlýir hér á landi. Meðalhiti í Reykjavík er 10,1 stig, +1,1 stig ofan meðallags áranna 1991-2020 og +1,2 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Sömu dagar hafa þrisvar verið hlýrri í Reykjavík á þessari öld, hlýjastir voru þeir 2006, meðalhiti 10,9 stig, en kaldastir voru dagarnir 20 árið 2013, meðalhiti þá 7,2 stig. Á langa listanum er hitinn í 13.hlýjasta sæti (af 146). Hlýjast var 1939, meðalhiti 12.0 stig, en kaldast 1979, meðalhiti þá aðeins 5,3 stig.

Á Akureyri er meðalhiti dagana 20 nú 11,0 stig, +2,2 stigum ofan meðallags 1991 til 2020, en +2,4 ofan meðallags síðustu tíu ára.

Hiti er ofan meðallags síðustu tíu ára um land allt. Hlýjast að tiltölu hefur verið á Austurlandi og Austfjörðum, þar eru dagarnir þeir næsthlýjustu á öldinni, en minnst eru hlýindin á Suðausturlandi við Faxaflóa og Breiðafjörð, í 5.hlýjasta sæti aldarinnar að jafnaði.

Jákvæða hitavikið er mest á Gjögurflugvelli miðað við síðustu 10 ár, +3,0 stig, en minnst á Garðskagavita, +0,5 stig.

Úrkoma hefur mælst 91,4 mm í Reykjavík, um 60 prósent umfram meðallag. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 35,0 mm og er það í meðallagi.

Sólskinsstundir eru sérlega fáar í Reykjavík, hafa aðeins mælst 33,5 það sem af er mánuði og hafa aðeins fjórum sinnum mælst færri sömu daga síðustu 100 árin rúm, síðast árið 2009 og 1996.

Haustlægð?

Ritstjóri hungurdiska fór ungur að fylgjast með veðri og veðurfréttum - og má um þessar mundir heita að hann hafi sinnt þeirri iðju í 60 ár. Það var snemma sem hann tók eftir því að veður eru oftast mun vályndari á haustin heldur en að sumarlagi. Það mun hafa verið haustið 1961 sem ritstjórinn heyrði fyrst að marki af áhrifum lægða á veðurfar og að alla vega væru þær því illskeyttari sem þær væru dýpri.

Nokkur munur var á síðsumar- og haustveðri árana 1961, 1962 og 1963. Í september 1962 komu leifar hitabeltisstormsins Celíu að landinu - og ollu verulegum umskiptum í veðri - þegar veðrið var liðið hjá (og það varð mjög slæmt á heimaslóðum ritstjórans) var allt í einu komið haust. Um þetta ákveðna veður var fjallað í pistli 10.september 2019. Svipað var haustið 1963 - þá kom mjög djúp lægð að landinu um 9. september, olli fyrst landsynningsveðri en síðan gekk vindur til norðurs og þá var allt í einu komið haust líka. Um hálfum mánuði síðar gerði síðan eftirminnilegt hríðarveður - og síðan hvert minnisstæða veðrið á fætur öðru - (enda var um fyrstu veðurbúskaparár ritstjórans að ræða - og slíkt muna bændur betur en það sem síðar reynir á í búskap þeirra).

Því er þetta rifjað upp nú að til landsins stefnir mjög efnileg lægð - af tegund sem ritstjórinn hefur allaf ákveðið gaman af - 

Spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar gildir kl.18 á morgun, mánudaginn 20.september. Lægðin sem veldur rigningu og jafnvel hvassviðri víða um land nú á sunnudagskvöldi og fram eftir mánudegi er hér komin norðaustur fyrir land og verður brátt úr sögunni. Hún er ekki mjög djúp - komst ekki niður fyrir 980 hPa í miðju, eiginlega sumarlægð - ef ekki væri myrkur á kvöldin. 

Ný lægð er hins vegar suðvestur í hafi. Hún er að slíta sig út úr hvarfbaugskerfi sem hlaut um tíma nafnið Odette. Þetta kerfi varð aldrei sérlega öflugt - en er samt raka- og hlýindagæft. Mikil hæð norðaustur af Asóreyjum sér um að beina þessu hlýja og raka lofti til norðurs - einmitt á stefnumót við kalt norrænt heimskautaloft. Reiknimiðstöðin segir að kl.18 á morgun verði orðin til ný lægð - um 992 hPa í lægðarmiðju. Þessi lægð á síðan að fara í foráttuvöxt á hraðferð í átt til Íslands. 

Um 18 klukkustundum síðar, um hádegi á þriðjudag 21.september, verður staðan eins og kortið hér að neðan sýnir. Rétt er að geta þess að nokkur óvissa er í staðsetningu og miðjuþrýstingi lægðarinnar.

Hér sýna heildregnar línur sjávarmálsþrýsting, í lægðarmiðju yfir Suðurlandi er hann um 961 hPa - og enn er lægðin að dýpka. Sé þetta rétt hefur hún dýpkað um 31 hPa á 18 klst. Litirnir sýna hins vegar þrýstibreytingu, fall og ris síðustu 3 klukkustundir fyrir gildistíma kortsins. Bæði fall og ris sprengja litakvarðann, fallið á undan lægðarmiðjunni á að verða -19 hPa, en risið +17 hPa. Báðar þessar tölur teljast háar, jafnvel mjög háar. Því vestar sem lægðarmiðjan fer í mynstri sem þessu því verra verður veðrið hér á landi. Fari hún ekkert inn á landið sleppum við til þess að gera vel - fari hún hins vegar þá leið sem reiknimiðstöðin gerir hér ráð fyrir má búast við illum vindum og jafnvel foktjóni. Því vestar sem lægðarmiðjan fer því stærri hluti landsins verður undir. 

Eins og venjulega tekur ritstjóri hungurdiska fram að hann stundar ekki veðurspár - það gerir Veðurstofan hins vegar og nokkrir til þess bærir aðilar aðrir. Eru þeir sem eitthvað eiga undir veðri hvattir til að fylgjast vel með spám og veðri þar til þessi öfluga lægð er fullgengin hjá.

Spár eru síðan ekki alveg sammála um framhaldið - en líklegt er að öllu haustlegra verði um að litast eftir en áður - þó vel megi vera að haustið eigi vonandi eftir að færa okkur allmarga hlýja og góða daga. 

En við hefðum gjarnan þegið að fá að bíða lengur eftir fyrstu haustlægðinni.