Sumardagafjöldi 2021

Ritstjóri hungurdiska skilgreinir sumardaga og telur þá. Lesa má um skilgreininguna í eldri pistlum. Í Reykjavík hafa langflestir sumardagar ársins skilað sér í lok ágúst - meðaltalið er aðeins tveir til þrír dagar í september (hafa þó orðið ellefu þegar mest var).

 

Í ár eru sumardagar í Reykjavík til þessa orðnir 24 (4 fleiri heldur en langtímameðaltal 70 ára segir), en 9 dögum færri en að meðallagi á þessari öld. Þrjú sumur á öldinni hafa skilað færri sumardögum heldur en þetta, 2001, 2013, 2018 og 2020. Komi sumardagar í september fer fjöldinn nú einnig yfir 2005 og jafnvel 2015 líka. Langflestir urðu sumardagarnir í Reykjavík 2010, 2011 og 2012. Þó sumardagar ársins í ár (hingað til) séu fáir miðað við það sem algengast hefur verið að undanförnu (2019 voru þeir t.d. 43) eru þeir samt fleiri en var nokkru sinni öll árin frá 1961 til og með 1986. Kannski megum við því vel við una, þó rúma viku vanti upp á þann fjölda sem við höfum „vanist“ á þessari öld. Í Reykjavík voru aðeins tveir sumardagar í júní, 10 í júlí og 12 í ágúst.

 

Á Akureyri eru sumardagarnir nú orðnir 70 - 22 fleiri en meðaltal þessarar aldar - og hafa aldrei verið fleiri þann tíma sem talningin nær yfir. Að auki bætast að jafnaði um fjórir í september (en þar er auðvitað ekki á vísan að róa). Aldeilis einstakt sumar á Akureyri. Þar voru 5 sumardagar í maí, 12 í júní, 23 í júlí og 30 í ágúst (allir dagar mánaðarins nema einn).

Eftir nokkra daga lítum við svo á sumareinkunn hungurdiska (enn er beðið eftir lokatölum ágústmánaðar). Talsvert samhengi er á milli mælitalnanna tveggja þannig að líklegt er að einkunnin í Reykjavík verði lægri en hún hefur oftast verið á öldinni - en við sjáum til.

Atlaga að loftþrýstimeti ágústmánaðar

Þegar þetta er skrifað er þrýstingur á Önundarhorni undir Eyjafjöllum kominn í 1036,3 hPa. Þetta er meira en „opinbert“ eldra met ágústmánaðar, sett í Grímsey 13.ágúst 1964 (1034,8 hPa) og vel yfir því sem hæst hefur áður mælst á þessari öld (1032,2 hPa á Gufuskálum 25.ágúst 2003).

Eitt hærra gildi er til í gögnum Veðurstofunnar, 1036,7 hPa sem mældust í Stykkishólmi þann 28.ágúst árið 1869 - fullleiðrétt til frostmarks, sjávarmáls og breiddarstigs. Við vitum þó ekki mikið um þessa loftvog eða hversu rétt stillt hún var við framleiðslu. Það styður þó þetta met að sama dag mældi Sr. Björn Halldórsson í Laufási við Eyjafjörð 1037,6 hPa á loftvog sína, bæði að morgni og kveldi. Í þeim tölum eru þó engar leiðréttingar - og talan nær örugglega nokkuð of há. - En þetta er þó hæsta tala sem Björn festi á blað í ágústmánuði á löngum mæliferli sínum (1854 til 1882). 

Ágúst 1964 er mjög eftirminnilegur. Veðráttan segir um tíðarfarið:

„Tíðarfarið var sæmilega hagstætt fyrrihlutann, en síðar mjög kalt og óhagstætt. Fjallvegir urðu þungfærir og jafnvel ófærir með köflum norðanlands, og fé fennti á stöku stað. Sunnanlands féll kartöflugras í frostum og hvassviðri. Góður þurrkur var um sunnanvert landið, og náðist hey inn, en nýting var víða slæm“.

Hiti fór yfir 20 stig fimm daga mánaðarins, en á móti kom að næturfrost var einhvers staðar í byggð 15 daga. Snjódýpt mældist 7 cm á Hólum í Hjaltadal að morgni þess 21. og daginn eftir lokaði snjóflóð veginum um Siglufjarðarskarð. Þann 20. varð allmikill jarðskjálfti á Suðurlandi - sem lítið er um talað. Þó urðu talsverðar skemmdir, húsveggir hrundu, innveggir hrundu í húsum í byggingum, hitakerfi eyðilögðust og jörð sprakk. 

Ritstjóri hungurdiska minnist veðurlags háþrýstidagana vel - eins og það var í Borgarnesi. Það hefði átt að vera sæmilega hlýt - og hefði átt að vera sólskin. Sólin sýndi sig að vísu í gegnum ískaldar þokuslæður sem lögðust inn af Faxaflóa. Hiti komst þessa daga í tæp 19 stig í Síðumúla og kannski hefur verið enn hlýrra fram í Hvítársíðukrók og á Húsafelli - en þar var ekki mælt. Rúmri viku síðar (21.) var sólarhringsmeðalhiti á landinu ekki nema 4,6 stig. 

Hér má sjá kort japönsku endurgreiningarinnar 13.ágúst 1964. Allt virðist í lukkunnar velstandi. Mikið og hlýtt háþrýstisvæði í háloftum yfir landinu - og þykktin vel yfir 5500 metrum (rétt að geta þess að ameríska endurgreiningin sýnir minni þykkt þennan dag). 

Við norðurjaðar kortsins er mjög snarpur kuldapollur. Hann átti aldeilis eftir að valda leiðindum. Þokaðist suður og réðist að landinu aðfaranótt þess 15. og yfirgaf okkur ekki fyrr en á höfuðdaginn (29.ágúst).

Fyrirsögn úr dagblaðinu Tímanum laugardaginn 22.ágúst 1964.

Mikill kuldi fylgdi háþrýstingnum undir lok ágúst 1869, meðalhiti þá daga í kringum 5 stig í Stykkishólmi. Stórrigning var næstu daga á undan fyrir norðan, en mikil hríð á fjöllum (sjá ítarlega umfjöllun hungurdiska um árið 1869).

Annað er uppi á teningnum nú - til allrar hamingju. 

Af höfuðdegi

Í dag er „höfuðdagur“ - tengdur sögunni af lífláti Jóhannesar skírara. Þessi dagur hefur löngum verið tengdur veðrabrigðum - halla tekur að hausti. Dagurinn hefur ætíð tengst þeim hluta kirkjuársins sem fylgir almanaksdögum, eins og flestir dýrlingadagar og jólin. Höfuðdagurinn er 29.ágúst ár hvert, rétt eins og jólin eru 25.desember. Í kirkjuárinu eru líka það sem er oft kallað „hræranlegar hátíðir“ - allar meira og minna tengdar páskum. Leifar úr gömlu tungltímatali gyðinga og þar með vorkomu á Gyðingalandi. 

Hin ýmsu kirkjuþing fjórðu aldar reyndu að búa til eins konar samræmt kirkjutímatal - fella páskatímatalið á reglubundinn hátt að hinu rómverska tali sem langoftast er kennt við Júlíus Cæsar - júlíanska tímatalið. 

Smám saman kom í ljós að árið var örlítið of langt í júlíanska talinu, munaði tæpum þremur dögum á því og „réttu sólarári“ á hverjum 400 árum. Þetta þýddi að bæði sólstöður og jafndægur fluttust smám saman til - urðu fyrr og fyrr á dagatalinu. Þannig séð skipti það ekki svo stóru máli fyrir flesta hluti - hver kynslóð fyrir sig varð ekkert vör við þetta misræmi - jól voru eftir sem áður alltaf 25.desember. Hins vegar fóru páskar á flot - vegna þess að þeir eru tengdir fullu tungli nærri jafndægrum. Reiknimeistarar kirkjunnar sáu að um síðir myndi stefna í óefni, þeir hugsuðu nefnilega langt fram í tímann. Að því myndi koma að níuviknafasta fyrir páska færi að rekast á jólahaldið - var orðið furðustutt í það á 16.öld - og að því kæmi. Og á endanum (eftir þúsundir ára að vísu) rækjust páskarnir á jólin. 

Þessi hugsun var nægilega óþægileg til þess að ljóst var að eitthvað yrði að gera. Margt kom til greina. Það hefði einfaldlega verið hægt að festa páskana í ákveðinna daga fjarlægð frá jólum - en dálítið subbuleg lausn ein og sér - almanaksárið væri enn of langt miðað við sólarárið. Það hefði líka verið hægt að láta þá „villu“ sem safnast hafði fyrir halda sér - en sjá til þess að árið yrði af réttri lengd eftir það - og gera ekki meir. 

Ritstjóri hungurdiska þekkir hinn trúarlega þátt umræðunnar lítið sem ekki neitt - en honum er þó ljóst að það var mikilvægt að ekki væri unnt að efa réttmæti dagsetningar páskanna. Þar var ákveðin samkeppni við gyðinga, rétt skyldi vera rétt - var augljóslega orðið vitlaust þegar komið var fram á 16.öld. Það var hins vegar kannski bara ágætt að jólin var að reka frá sólstöðunum (og sólstöðuhátíðum heiðingja). 

Fyrst ákveðið var að flytja páskana á „réttan stað“ gagnvart sólargangi (og þar með vori) þurfti að ákveða hvernig það skyldi gert. Einfaldast þótti að sleppa þeim 10 aukadögum sem júlíanska tímatalið hafði í ófullkomleika sínum bætt við árið frá því kirkjuþingin voru haldin á fjórðu öld. 

Í kaþólskum löndum var þetta gert haustið 1582, en misvel gekk að leiðrétta annars staðar, hér á landi ekki fyrr en haustið 1700. Þá hafði 11 dagurinn bæst við villuna. Leiðrétta tímatalið er kennt við Gregoríanus páfa, en oftar er hér á landi talað um „nýja“ og „gamla stíl“ þegar fjallað er um breytinguna.

En hvað hefur þetta allt með höfuðdaginn og veðurspávísi þá sem honum tengist að gera?

Jú, í gamla stíl var höfuðdagurinn eins og nú 29.ágúst. Haustjafndægur voru hins vegar  12.september. Í íslensku almanaki sem gefið ver út á Hólum í Hjaltadal 1671 segir: „Þann 12. september gengur sól í metaskálar (vogarmerkið), þá er dagur og nótt aftur jöfn, frá uppgöngu sólar að reikna til niðurgöngu“.

Höfuðdagur var þannig 14 dögum fyrir jafndægur árið 1672 - í nýja stíl eru jafndægur að hausti hins vegar 22.september. Höfuðdagurinn er því 24 dögum fyrir jafndægur nú á dögum. Allir sem fylgjast með veðri vita að sé einhver tímatalsregla á því á annað borð tengist hún fremur gangi himintungla (sólar) heldur en heilagramannadögum. Þetta olli því að veðurreglur tengdar messudögum urðu allar á svipstundu fremur ótrúverðugar. Margir héldu þó enn í og töluðu um „gamla höfuðdaginn“ - 14 (eða 13) dögum fyrir jafndægur - sem þann sem taka skyldi mark á, 8. eða 9. september í nýja stíl. 

Fleiri messudagareglur komust við þetta í uppnám - við rekjum það ekki hér og nú (kannski síðar?).

En tökum annað dæmi. Árið 1672 bar fyrsta vetrardag upp á 12.október - hann var þá 30 dögum á eftir jafndægrum - og að meðaltali var hann í gamla stíl jafnlangt á eftir jafndægrum og er nú á dögum - um mánuði. Íslenska misseratímatalið var nákvæmara heldur en það júlíanska, en var hins vegar ekki tekið upp fyrr en í kringum árið 1000. Ekkert þurfti því að hringla með veðurreglur gagnvart því. Gallinn er hins vegar sá að flest gömul veðurspeki er innflutt, tengd annað hvort kirkjuárinu eða gangi himintungla - samin suður í Evrópu. Hér er hvorki vit né rúm til að rekja þau mál - þó ritstjóri hungurdiska gæti malað sitthvað - án ábyrgðar (hann er ekki menntaður í forn- eða miðaldaspeki). 

Eftir að nýi stíll var tekinn upp var hægt að leita á náðir misseristímatalsins og velja fimmtudag í 21.viku sumars þann dag sem mark skyldi taka á - þá hófust réttir. 

Útgefandi Hólaalmanaksins 1671 getur ekki veðurreglu tengda höfuðeginum, en nefnir aðra - sem reyndar er enn á floti á okkar dögum - eða var það alla vega þegar ritstjóri hungurdiska var ungur maður. Þar segur um Egedíusarmessu 1.september:

„Þurrt veður á Egedísusarmessu halda sumir merki þurrt haust“. 

Ritstjóri almanaksins tekur ekki afstöðu til reglunnar - segir aðeins að sumir haldi. Við gætum tekið eftir því í ár hvort reglan gengur eftir - svo gætum við líka litið til „gömlu Egedíusarmessu“ sem er (miðað við jafndægur) þann 11.september í ár (eða þann 12. ef það hentar betur). 

Þessi breyting - að sleppa 11 dögum úr árinu - hefur verið mörgum meiriháttar höfuðverkur. Nú á dögum væri þetta einfaldlega ekki hægt - ímyndum okkur öll tölvuvandræðin sem myndu af þessu skapast. 

En hvað með höfuðdaginn í ár, 2021? 

Hér má sjá stöðuna á Egedíusarmessu (miðvikudag 1.september) úr ranni evrópureiknimiðstöðvarinnar. Jafnhæðarlínur eru heildregnar af þeim má ráða vindátt og styrk. Litir sýna þykktina, en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Eitt helsta átakasvæði norðurhvelsins er við Ísland. Óvenjuöflug hæð vestan Skotlands dælir til okkar mjög hlýju lofti úr suðri. Þykktin er mikil, þó ekki alveg jafnmikil og í mestu hlýindunum í síðustu viku. Reiknilíkön eru helst á því að hæðin gefi heldur eftir í lok vikunnar, afl hennar minnki og að hún hörfi heldur austur á bóginn. Ekkert er þó enn gefið í þeim efnum.

Ógurlegur kuldapollur er yfir Norðuríshafi - og haustsvipur á honum. Hann er búinn að vera þarna um nokkra hríð - sækir heldur í sig veðrið með lækkandi sól. Langtímaspám gengur ekki mjög vel að ráða í framtíð hans - þær sjá þó að hann mun færa sig nær Kanada næstu daga - en hvort eða hvernig hann kemur hér við sögu er enn óljóst - fer af því fjölmörgum sögum sem við getum ekki verið að rekja hér. En vel má vera að þessi kuldapollur nái að gangsetja haustið hér á landi. 

Til gamans (fyrir þrekmikla) er hér meira um tímatalsbreytinguna:

Tímatalsbreytingin gekk hratt fyrir sig hér á landi - tilkynning konungs er dagsett 10.apríl og skyldi lesin upp á Alþingi um sumarið: „Forordning om Almanakkens Forandring til Brugelighed paa Island og Færöe“. Ritstjóri hungurdiska hefur ekki aðgang að prentaða frumritinu, en tilkynningin er prentuð í „Lovsamling for Island“, 1.bindi, s.550 til 552. En dagatal nóvembermánaðar fylgdi. Þar má sjá Marteinsmessu 11.nóvember, fullt tungl þann 15., laugardag 16. og síðan er næsti dagur sunnudagur 28.nóvember, 1.sunnudagur aðventu. [Enginn svartur föstudagur þetta árið] - og jól bar brátt að.

Alþingi brást við og gaf út sérstaka tilkynningu um hvernig skyldi farið með íslenska misseristalið (sama heimild, s.553-554). - Hún hefst svona - orðalag í svokölluðum kansellístíl sem ritstjóri hungurdiska hefur stundum verið sakaður um að nota (en er því miður ófær um):

„Hans Kóngl. Maj[st] allranáðugustu befalníng, sem hér fyrskrifuð er, með stærstu undirgefni að hlýða og eptir lifa, var af lögmönnum með ráði forstandugra manna innan og utan vebanda svo skikkað og fyrir sett (eptir því sem þeim skiljanlegt er) um eptirkomandi ára timatal þess nýja stíls, sem næst kynni gánga tímatali fyrirfarandi ára eptir þeim gamla stíl, sem ei er svo allt glöggt í dönsku almanaki að finna, en þarf þó, eptir nauðsynlegu landsins og búskaparins háttalagi að aðgætast, svo enginn misskilningur og tvídrægni útaf hljótist meðal innbyggjaranna:“

Síðan koma fyrirmæli: i) um vetrar komu [og miðsvetrar þorrakomu, sumar komu og fardaga tíð], ii) um vertíðar hald, iii) vinnuhjúa skildaga, iv) auxaráralþing, v) hey-annir.

Að lokum segir:

„Hverir helzt sem vera kunna hér i landi, andlegrar stéttar eður veraldlegrar, sem lærðir eru uppá rímtal, eru vinsamlega umbeðnir (eptir sínu viti) íslenzkt rím uppsetja eptir þeim nýja stíl, undir approbationem eður staðfestu eðla og velæruverðugra herra biskupanna þessa lands, svo því síður misskilningur eður sérvizka kunni meðal þess fáfróða almúga af hljótast, heldur sérhver láti sig af sér hyggnari manni góðmannlega sannfæra, svo því síður nokkur verði fundinn í því, sig mót Hans Kóngl. Maj[st] allranáðugustu befalningum óhæfilega að forgrípa“.

Allt til þess að gera mjög einfalt - en samt ótrúlega ruglandi. Fyrir breytinguna voru jólin komin 14 dögum aftur fyrir sólstöður - í stað þeirra 3 sem „rétt“ var talið (eins og var á tíma Níkeuþingsins árið 325). Til leiðréttingar þurfti að sleppa 11 dögum úr árinu - nóvember varð fyrir valinu.

 

En hér á landi gekk tímatalsbreytingin þó mun betur heldur en bæði í Englandi og Svíþjóð. Svíar lentu í óttalegri martröð - í þeirra dagatali er m.a. 30.febrúar 1712 en í Englandi þurfti að flytja áramótin líka - þau voru áður á jafndægrum eða sýndarjafndægrum (ég veit ekki hvort). Páskadagsetningar milli 1582 fram að nýja stíl eru líka hálfgerð martröð - misjafnar eftir löndum. 

Enn af hlýindum - en mest vangaveltur

Ágústmánuður er ekki liðinn þannig að tölulegt uppgjör hans (og alþjóðasumarsins) liggur auðvitað ekki fyrir. Nú þegar er þó ljóst að hann verður einn þeirra hlýjustu hér á landi. Þegar þetta er skrifað (að kvöldi þess 26.) stendur landsmeðalhiti í byggð í 12,1 stigi - lækkar trúlega eitthvað næstu daga, en gæti hæglega lent í einu af fimm hlýjustu sætunum. Í Reykjavík er meðalhiti til þessa í mánuðinum 12,8 stig. Hefur aðeins þrisvar verið hærri og kólni ekki því meira síðustu dagana gæti mánuðurinn endað enn ofar á listanum. Í Stykkishólmi hefur aldrei verið hlýrra þessa sömu ágústdaga og nú - og góður möguleiki á meti. Sama má segja um Akureyri, meðalhiti þar stendur nú í 13,8 stigum - þar er keppt við 13,2 stig í ágúst 1947 (allur mánuðurinn, eftir 25 daga stóð 1947 í 13,3 stigum). Ágústmet er því nærri því í hendi. Met er heldur ólíklegra á Egilsstöðum - en ekki alveg útilokað samt, verði síðustu 5 dagar mánaðarins mjög hlýir. 

Þá er það alþjóðasumarið. Akureyri og nágrenni virðist í fljótu bragði standa best að vígi varðandi met. Mánuðirnir þrír, júní til ágúst voru hlýjastir þar árið 1933 - meðalhiti þá 12,2 stig. Meðalhiti til þessa er nú nærri 12,7 stigum - en met eru ekki met fyrr en þau eru komin í hús. Júní var svalur sunnan heiða og þó ágúst hafi verið óvenjuhlýr nægir það ekki til að búa til methlýindi fyrir mánuðina þrjá. Ljóst er þó að þetta telst hlýtt sumar það sem af er - líklega um 11 stig, meðal 25 hlýjustu (af 150) í Reykjavík. 

Hungurdiskar munu vonandi reikna út sumarvísitölu Reykjavíkur og Akureyrar - og telja „sumardaga“ fyrir lok næstu viku. 

Eins og fram kom á þessum vettvangi í fyrri pistli var lágmarkshiti (sólarhringsins) víða í hæstu hæðum. Hæstur var hann á Brúsastöðum í Vatnsdal, 17,1 stig - og 17,0 stig á Nautabúi í Skagafirði. Þetta nær þó ekki Íslandsmeti - um það má lesa í fornum hungurdiskapistli.

Í gær (þ. 25.ágúst) fór hiti á Grímsstöðum á fjöllum upp í 27,4 stig (en 27,2) á sjálfvirku stöðinni. Í júlíhitabylgjunni 1991 fór hiti þar í 27,2 stig. Í júlíhitabylgjunni miklu 1911 mældist hámarkshiti þar 28,1 stig. Við trúum því (svona nokkurn veginn). Um þessa merku hitabylgju geta fróðleiksfúsir lesið í gömlum bloggpistli hungurdiska.

Í óvenjulegum ágústhlýindum verður veðurnördum alltaf hugsað til þess mánaðar 1880 - og umskiptana sem fylgdu í kjölfarið. Ágúst var síðast sérlega hlýr árið 2012 - þá kólnaði reyndar verulega upp úr þeim 20. Hretin í september og síðar um haustið voru eftirminnileg. Eftir hinn ofurhlýja ágúst 2003 héldu hlýindi áfram eins og ekkert hefði í skorist - og svipað var 2004. Hvað gerist nú? 

Merkir veðurdagar

Ritstjóri hungurdiska lætur á hverri nóttu tölvu á Veðurstofunni fara í gegnum athuganir dagsins og tilkynna um merka - og ómerka veðurviðburði næstliðins sólarhrings sem og reikna meðalhita, úrkomusummur og margt fleira. Úr verður heljarlangur listi - svo langur að ekki nema allra mestu áhugamenn um veður komast í gegnum hann - og varla einu sinni þeir. Lítill tilgangur er því í að auglýsa hann meðal almennings. Að auki er rekstur tölvunnar ekki tryggður til langframa - því um einkaframtak ritstjórans er að ræða. 

Við skulum nú renna yfir nokkur merk atriði sem fram koma á lista dagsins (hinu daglega ritstjórnarbrauði) - þess sem framleiddur var síðastliðna nótt.

Meðalhiti mánaðarins í Reykjavík til þessa er 12,8 stig, en 13,4 á Akureyri. Hæsti hiti á landinu í gær var 29,4 stig - á Hallormsstað, hæsti hiti á hálendinu mældist 24,7 stig á Eyjabökkum. Lægsti hiti á landinu mældist í Jökulheimum 8,8 stig og 8,9 í Seley. Sólarhringslágmarkshiti landsins hefur aldrei verið jafn hár frá upphafi sjálfvirkra mælinga fyrir rúmum 20 árum. Meðan mannaða stöðvakerfið var fullþétt varð landslágmarkshiti heldur aldrei svona hár - en höfum þó í huga að sólarhringurinn er þar frá 18-18, en 0-24 í sjálfvirka kerfinu (ætti samt litlu að skipta í þessu tilviki).

Landsmeðalhiti í byggð í gær (24.ágúst) var 15,5 stig. Hann hefur einu sinni verð hærri á tíma sjálfvirku stöðvanna. Það var 11.ágúst árið 2004 (15,9 stig) og 30.júlí 2008 var hann 15,3 stig. Landsmeðalhámarkshiti í gær var 19,0 stig og hefur 7 sinnum verið jafnhár eða hærri á tíma sjálfvirku stöðvanna, hæstur 21,3 stig 11. ágúst 2004. Landsmeðallágmark (í byggð) reiknast í gær 13,0 stig. Þetta er nýtt met, þann 11.ágúst árið 2012 var meðaltalið 12,2 stig. - Við skulum hafa í huga að allar tölur gærdagsins eru til bráðabirgða - gætu breyst lítillega þegar allt hefur skilað sér. 

Við sjáum því að næturhitinn var ekki síður óvenjulegur á landinu heldur en dagshámarkið. 

Meir en hundrað dægurhámarksmet einstakra stöðva féllu í gær - allt of langt mál að tíunda það. 

Hið daglega brauð rifjar upp fyrir okkur að 25.ágúst 1974 lentu „ferðamenn í hrakningum í hríðarbyl á hálendinu og Möðrudalsöræfi og Vopnafjarðarheiði urðu illfær. Alhvítt varð á Grímsstöðum og 10 cm snjódýpt 26. Þá var 21 cm snjódýpt á Sandbúðum sama dag. Bíll fauk 40 m út af vegi á Varmadalsmelum í Mosfellssveit, tvö hjólhýsi fuku undir Ingólfsfjalli“. - Kannski verður staðan aftur þannig á næsta ári?

Við sjáum að sunnanstormur var um tíma í Ólafsvík í gær, 22,7 m/s. Hiti fór í 20 stig eða meira á 35 prósent veðurstöðva (á láglendi) - það er mikið, en langt í frá met.

Ágústhitamet féllu á fjölmörgum veðurstöðvum - nú og ágústhitamet landsins alls fauk - eins og þegar hefur verið fjallað um á þessum vettvangi. Hæsti hiti ársins til þessa mældist í Stykkishólmi, 19,5 stig. 

Listinn segir okkur líka frá úrkomumetum. Komu ritstjóranum nokkuð á óvart - kannski vegna þess hversu lítið rigndi á hans slóðum. Fimm ágústsólarhringsúrkomumet féllu á veðurstöðvum. Í Hjarðarlandi í Biskupstungum, á Hjarðarfelli, Bláfeldi , Brjánslæk og í Hænuvík. Mest var sólarhringsúrkoman á Bláfeldi, 134,2 mm og 107,2 mm á Hjarðarfelli. Sums staðar austanlands er úrkoma hins vegar minni en vitað er um áður í ágúst. 

Hiti það sem af er mánuði er víða óvenjuhár. Þetta er sem stendur hlýjasti ágústmánuður aldarinnar við Breiðafjörð og á Vestfjörðum - og í Stykkishólmi eru dagarnir 24 þeir hlýjustu frá upphafi mælinga fyrir 176 árum - auðvitað spurning hvert „úthaldið“ verður síðustu dagana.

Meðalhiti mánaðarins til þessa er hæstur á Akureyri (Lögreglustöðinni) 14,4 stig, á Bíldudal er hann nærri því eins hár, 14,3 stig.

Í gær vék hiti mest frá meðallagi við Upptyppinga, þar var hann 12,0 stigum ofan meðallags síðustu 10 ára. Ámóta vik, en litlu minni voru á Gagnheiði, Möðrudal, Reykjum í Fnjóskadal og á Brúsastöðum í Vatnsdal. 

Nokkuð stórgerðar hitasveiflur voru fáeinum stöðvum á Austfjörðum í gær. Mest 9,7 stig innan sömu klukkustundar á Kollaleiru í Reyðarfirði. Þar fór hiti snögglega úr 12,5 stigum upp í 22,2 milli kl.3 og 4 um nóttina. Hér takast á loft að ofan og sjávarloftið að utan.

Hiti komst í 20 stig í gær á fáeinum stöðvum á höfuðborgarsvæðinu, 20,0 í Urriðaholti í Garðabæ, 21,7 á Skrauthólum, 21,8 í Tiðaskarði og 23,8 við Blikdalsá. Meðalhiti í Reykjavik var 15,6 stig, hlýjasti 24. ágúst sem við vitum um. Dagurinn var einnig langhlýjasti 24.ágúst á Akureyri - þó dægurhámarksmet hafi ekki verið sett þar.

Við látum þessa yfirferð duga. Dagurinn í dag (25.ágúst) býður líka upp á óvenjuleg hlýindi. Þegar þetta er skrifað er hiti kominn í 28,4 stig á Egilsstöðum. 

Nýtt ágústhitamet á landinu

Í dag mældist hiti á Hallormsstað 29,4 stig. Þetta er hæsti hiti sem mælst hefur í ágústmánuði á landinu. Fyrra met var sett á Egilsstaðaflugvelli 11.ágúst 2004, 29,2 stig. Mesti hiti sem við vitum um á Hallormsstað er 30°C sem mældust þar 17.júlí 1946 (um þá mælingu er fjallað í gömlum hungurdiskapistli).

Met voru þó ekki sett víða í dag - ágústmet á fáeinum stöðvum á hálendi í námunda við Hallormsstað, og nýtt árshitamet var sett á Brú á Jökuldal, 27,3 stig. Þar höfðu mest mælst 27,0 stig áður (í júlí 1991). 

Hafgola setti víða strik í reikninginn - og sló mjög á hitann einmitt þegar hann var á hraðri uppleið. Hún gæti þó gefið sig aftur og ekki alveg útséð um lokahámarkstölur á einstökum stöðvum. 

Þess má geta í framhjáhlaupi að dagurinn í dag (24.ágúst) er sá 52. á árinu þegar hámarkshiti nær einhvers staðar 20 stigum eða meira á landinu. Lítið var um slíka daga fyrir sólstöður í ár, fyrstu 20 stigin komu þó fyrr en nokkru sinni áður, eða 18.mars þegar hiti fór í 20,3 stig á Dalatanga. Síðan gerðist ekkert í tuttugustigamálum fyrr en 27.maí og svo aftur 5.júní. Frá og með 24.júní hafa hins vegar flestir dagar náð 20 stigum einhvers staðar á landinu og eins og áður sagði eru dagarnir nú orðnir 52 á árinu. Metfjöldi slíkra daga var árið 2010, þá urðu þeir 55 talsins, og 54 árið 2012. Góð von virðist um að árið í ár muni skila fleiri slíkum dögum en vitað er um áður.

Ritstjóri hungurdiska reiknar einnig hitabylgjuvísitölur eins konar. Ein þeirra er hlutfallstala tuttugustigahita á hverjum degi. Vantar nokkuð upp á met einstakra daga (ekki hefur verið mikið um tuttugustig suðvestanlands), en vísitölusumma sumarsins er komin langt upp fyrir það sem mest er vitað um áður - og enn mun bætast við næstu daga. 

Miklum hlýindum er spáð á morgun (miðvikudaginn 25.ágúst) - og víðar heldur en í dag. Það er hins vegar óvíst hvort hið nýja ágústmet fellur og við fáum að sjá enn hærri tölu. 

Svo þarf auðvitað að fylgjast með sólarhringsmeðalhita, meðalhámarks- og lágmarkshita og ýmsu öðru. 

Óvenjuleg hlýindaspá (rétt einu sinni)

Enn er spáð óvenjulegum hlýindum í háloftunum yfir landinu, í byggðum norðan- og austanlands sem og á hálendinu austanverðu. Skýjafar, úrkoma og vindur af hafi heldur hita hins vegar niðri víðast hvar um landið sunnan- og vestanvert - sé að marka spár. Svonefnd þykkt - eða fjarlægð milli þrýstiflata - mælir hita milli flatanna og gefur góðar vísbendingar um hversu óvenjuleg hlýindi (eða kuldar) eru. Algengast er að nota þykktina á milli 1000 hPa og 500 hPa þrýstiflatanna í þessu skyni. Það er ekki algengt hér á landi að þykktin milli þessara flata sé meiri en 5600 metrar - og er aðeins vitað um fáein slík tilvik síðasta þriðjung ágústmánaðar frá upphafi háloftaathugana fyrir um 70 árum. 

Mesta þykkt yfir Keflavíkurflugvelli í síðasta þriðjungi ágústmánaðar mældist þann 26. árið 2003, 5660 metrar. Þá reiknaði bandaríska endurgreiningin 5613 metra þykkt yfir miðju landi (65°N, 20°V). Hiti fór þá í 25,0 stig í Básum í Þórsmörk. Í þessu tilviki var hlýjast fyrir vestan land og áttin norðvestlæg í háloftunum - og þar með ekki alveg jafnvænleg til hlýinda á norðausturlandi eins og þegar þetta gerist í suðlægum áttum. Vindur var hægur - og háloftahlýindum erfitt um vik að ná til jarðar. Meðalhámarkshiti á landinu þessa daga 2003 var hæstur þann 25. 17,7 stig, sá næsthæsti sem við vitum um í síðasta þriðjungi ágústmánaðar. Meðallágmarkshiti á landinu var 11,9 stig - sá hæsti sem við vitum um í síðasta þriðjungi ágústmánaðar. 

Endurgreiningar eru oft gagnlegar þegar leitað er að óvenjulegu veðri. Þykktin 2003 er sú næstmesta í síðasta þriðjungi ágústmánaðar á því tímabili sem þær endurgreiningar sem ritstjóri hungurdiska hefur við höndina ná til. Hæsta tilvikið er frá 1976. Þá segir bandaríska endurgreiningin þykktina yfir miðju landi hafa farið í 5618 metra þann 27. Elstu veðurnörd muna vel þetta tilvik, þá fór hiti í 27,7 stig á Akureyri (þann 28.), 27,0 stig á Seyðisfirði og í meir en 25 stig á fáeinum stöðvum öðrum um landið norðaustan- og austanvert. Þetta er það tilvik sem keppt verður við nú - sé að marka veðurspár.

Við skulum líta á háloftaspá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir um hádegi á morgun (þriðjudag 24.ágúst).

Jafnhæðarlínur eru heildregnar og af þeim má ráða vindstefnu og vindstyrk í miðju veðrahvolfi. Litirnir gefa þykktina til kynna. Hún er rétt rúmlega 5640 metrar yfir miðju landi og eins og þegar er fram komið gerist hún ekki öllu meiri hér við land. Áttin er suðvestlæg yfir landinu - en loft langt að sunnan streymir í átt til landsins. 

Hér að ofan er endurgreining japönsku veðurstofunnar frá hádegi 27.ágúst 1976. Þar má sjá dálítinn blett þar sem þykktin er meiri en 5640 metrar við Norðausturland. Kortin eru að mörgu leyti svipuð - hlýindin nú virðast þó meiri, en á móti kemur að jafnhæðarlínur yfir landinu eru nokkru þéttari 1976 heldur en nú, þar með meiri von til þess að háloftahlýindin berist niður til jarðar heldur en nú. Hvort hefur betur - meiri háloftahlýindi nú eða þá meiri vindur 1976 vitum við ekki enn. Við vitum ekki hvort hlýindin nú ná einhverjum meti á landsvísu. Hámarksdægurmet munu þó falla á fjölmörgum stöðvum. Kannski landsdægurmet hámarkshita.

Gríðarleg hlýindi voru einnig í ágúst 1947. Hiti fór þá í 27,2 stig á Sandi í Aðaldal þann 22., og sama dag mældust 25,0 stig á Hallormsstað. Mjög hlýtt varð víðar þessa daga. Bandaríska endurgreiningin nefnir þykktina 5592 metra yfir miðju landi þennan dag í eindreginni suðvestanátt. Endurgreiningin nefnir einnig 23.ágúst 1932 sem óvenjuhlýjan dag í háloftum. Þá mældist hiti mestur á landinu á Eiðum 23,8 stig. Sömuleiðis er minnst á háloftahlýindi 27.ágúst 1960. Hiti fór þann 26. í 22,2 stig í Reykjahlíð við Mývatn. Trúlega hefði athugunarkerfi nútímans veitt hærri tölur í báðum þessum tilvikum. 

Þann 22. og 23. ágúst 1999 er getið um 27,3 stig í Miðfjarðarnesi, en þær tölur eru mjög vafasamar - líklega á þetta að vera 22,3 stig.

Veðrið í ágúst 1976 var mjög eftirminnilegt. Óvenjuleg hlýindi ríktu um landið norðan- og austanvert. Suðvestanlands voru hins vegar óminnilegar rigningar, ár flæddu um engjar og jafnvel upp á tún og heyskapur var erfiður. Vegarskemmdir urðu víða, sérstaklega á Snæfellsnesi. Hvassviðri voru tíð. Norrænt veðurfræðingaþing var haldið í Reykjavík þessa daga - og síðan einnig vatnafræðiþing. Þetta sumar voru veðurfarsbreytingar talsvert í umræðum manna á meðal, óvenjulegir þurrkar og hitar voru t.d. á Bretlandseyjum. Sýndist sitt hverjum um ástæður. Á veðurfræðiþinginu var t.d. haldinn fyrirlestur um ískjarnarannsóknir á Grænlandi, ljóst þótti að veðurfar myndi lítillega kólna næstu 5 þúsund árin ef áhrif af athöfnum manna kæmu ekki í veg fyrir það. Morgunblaðið vitnar í norræna veðurfræðinga sem þeir ræddu við í tilefni þingsins [28.ágúst, s.31]: „Þeim hafði komið saman um að ekki væri ástæða til að óttast róttækar breytingar i veðurfari. Aðspurðir um rigninguna í Reykjavik og áhyggjur Sunnlendinga vöfðu þeir aðeins regnkápunum fastar að sér, áður en þeir héldu út i bílinn, sem beið þeirra. Óþarfa svartsýni að búast við sömu sögu næsta ár“. Enda rann höfuðdagurinn upp - og það stytti rækilega upp. Einhver mest afgerandi veðurbreyting sem ritstjóri hungurdiska man nokkru sinni eftir. 

Fyrstu 20 dagar ágústmánaðar

Hlýtt hefur verið á landinu fyrstu 20 daga ágústmánaðar. Meðalhiti í Reykjavík er 12,6 stig, +1,2 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020 og +1,3 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn nú er í 5. hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Hlýjastir voru sömu dagar árið 2004, meðalhiti þá 13,5 stig, en kaldast var 2013, meðalhiti 10,2 stig. Á langa listanum er hitinn í 6. til 7. hlýjasta sæti ásamt hita sömu ágústdaga árið 1880. Kaldastir voru dagarnir 20 árið 1912, meðalhiti þá 7,6 stig.

Meðalhiti dagana 20 á Akureyri nú er 13,1 stig - í þriðjahlýjasta sæti aldarinnar. +2,0 stig ofan meðallags áranna 1991 til 2020, og 2,4 stig ofan meðallags síðustu tíu ára.

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Vestfjörðum og á Miðhálendinu, meðalhiti þar sá næsthæsti á öldinni. Að tiltölu hefur verið kaldast á Austurlandi að Glettingi og á Suðausturlandi, meðalhiti sá sjöttihæsti á öldinni.

Á einstökum stöðvum er jákvætt vik frá meðallagi síðustu tíu ára mest á Þverfjalli, +4,1 stig, en minnst á Streiti, Hvalsnesi og í Hamarsfirði, þar sem hiti er í meðallagi.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 29,4 mm og er það um 80 prósent meðalúrkomu. Á Akureyri hafa aðeins mælst 6,6 mm, rúmur fjórðungur meðalúrkomu þar.

Sólskinsstundir í Reykjavík eru 84,4, tæplega 30 færri en í meðalári - hafa þó oft verið mun færri þessa sömu almanaksdaga. Á Akureyri virðast sólskinsstundir nú vera talsvert fleiri en í meðalári.

Örstutt um þurrkinn

Eins og fram hefur komið í fréttum hefur veður verið í þurrara lagi á höfuðborgarsvæðinu á þessu ári. Það sem er hvað óvenjulegast við „þurrviðrið“ er að lítið hefur verið um langa alveg þurra kafla, heldur er fremur að stórrigningar hafa ekki látið sjá sig um alllangt skeið. Ritstjóri hungurdiska hefur gert lauslega athugun á stöðunni fyrir mislöng tímabil. Að tiltölu er úrkomurýrð síðustu 10 mánaða einna óvenjulegust, styttri og lengri tímabil eru (þegar hér er komið sögu) síður óvenjuleg. 

Úrkoma síðustu 10 mánuði í Reykjavík er 479 mm, rétt um 60 prósent ársúrkomu. Síðustu 100 árin hefur tíu mánaða úrkoma tíu sinnum verið minni en nú í Reykjavík, síðast 2010, þar áður 1995. Minnsta tíu mánaða úrkoma sem við vitum um í Reykjavík er 377 mm eða innan við helmingur meðalársúrkomu, (í desember 1950 til september 1951). Við erum því frekast að tala um 10-ára 10-mánaðaþurrk heldur en eitthvað enn óvenjulegra. 

Úrkoma það sem af er ágúst hefur verið nærri meðallagi. Í ágúst og september í fyrra (2020) var úrkoma í Reykjavík vel yfir meðallagi, úrkoma var einnig í ríflegu meðallagi í nóvember, en neðan þess í öðrum mánuðum - þar af var hún neðan meðallags alla fyrstu 7 mánuði þessa árs. 

Þurrkar eru lengi að „byggjast upp“, en úrhelli fljót að rétta þá af. Árið 1951 var það þurrasta sem við vitum um í Reykjavík á tímabili áreiðanlegra úrkomumælinga. Úrkoma það ár mældist aðeins 560 mm. Úrkoma á þessu ári til þessa stendur nú nærri 330 mm. Til að slá út metið frá 1951 þyrfti úrkoma afgang ársins að mælast innan við 60 prósent af meðallagi - heldur er það ólíklegt (enn mögulegt engu að síður). Minnsta úrkoma 12-mánaða tímabils í Reykjavík er 515 mm, frá september 1950 til og með ágúst 1951. Til að komast í flokk tíu þurrustu ára síðustu 100 árin verður ársúrkoman 2021 að vera innan við 665 mm - það er - að ekki mega falla nema 335 mm hér í frá til ársloka - en það er nærri meðalúrkomu. 

Úrkomumælingar voru gerðar í Reykjavík á árunum 1829 til 1854. Kannski ekki alveg áreiðanlegar - líklega vantar um 10 prósent upp á ársúrkomu í þurrustu árunum, en munur í votum árum er líklega minni. Þurrasta árið var 1839. Þá mældist úrkoman aðeins 376 mm (kannski rúmir 400 mm með núverandi mælitækjum). Fáein ár þar um kring voru sérlega úrkomurýr, sé að marka mælingar, en síðan skipti um til úrkomutíðar. Meðalársúrkoma alls þessa fyrsta mælitímabils er nánast sú sama og nú - rétt tæpir 800 mm. 

Haldi þurrkatíðin áfram munum við á hungurdiskum reyna að fylgjast með og segja frá tíðindum. Skipti hins vegar um tíð (eins og oft gerir á þessum árstíma) verður lengra frekari þurrkfréttir.

 

Fyrri hluti ágústmánaðar

Fyrri hluti ágústmánaðar var hlýr á landinu. Meðalhiti í Reykjavík er 12,8 stig, 1,3 stigum ofan meðallags sömu daga árin 1991 til 2020 og +1,5 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára og í fimmtahlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Hlýjastir voru sömu dagar 2004, meðalhiti þá 14,0 stig, en kaldastir voru þeir 2013, meðalhiti 10,4 stig. Á langa listanum er hiti nú í 8.hlýjasta sæti (af 147). Kaldastur var fyrri hluti ágúst árið 1912, meðalhiti aðeins 7,4 stig.

Á Akureyri er meðalhiti fyrri hluta ágústmánaðar nú 13,3 stig, 1,9 stigum ofan meðallags 1991 til 2020 og 2,3 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára.

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Miðhálendinu, þetta er þriðjahlýjasta ágústbyrjun á öldinni þar, en svalast hefur verið á Austurlandi að Glettingi og á Suðausturlandi, hiti í 6.hlýjasta sæti á öldinni.

Á einstökum veðurstöðvum hefur verið hlýjast að tiltölu á Þverfjalli. Þar er hiti +4,2 stig ofan meðallags síðustu tíu ára. Í Hamarsfirði hefur hiti verið -0,1 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára, eins á Hvalsnesi.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 27 mm og er það í meðallagi. Á Akureyri hafa aðeins mælst 4,7 mm, um fjórðungur meðallags.

Sólskinsstundir í Reykjavík hafa mælst 81,7 - og er það í meðallagi. Sólríkt hefur verið á Akureyri.