Gírskipting framundan? Litið á norðurhvelið

Að undanförnu hefur landið verið undir náðarvæng háþrýstisvæðis yfir Norðursjó og nágrenni. Það hefur fært okkur mikil hlýindi - oftast meira að segja undir hæðarsveigðum háloftavindum. Sunnanáttin hefur því fært okkur loft sem legið hefur ofan á Golfstraumnum og Bretlandseyjum.

Nú er sótt að hæðinni og hún virðist ætla að hörfa til austurs - alla vega í bili. Við lendum þá strax inn í lægðarsveigðri sunnanátt en hún er af vestrænum uppruna - loftið komið frá svæðum sunnan Grænlands. Vel má vera að hingað komi síðar í vikunni loft sem komið er frá köldu Kanada, en það verður þá hitað upp að neðan og orðið óstöðugt þegar hingað er komið. Ef hæðin hörfar enn gæti gengið í alvarlega norðanátt í kjölfarið - og þá með vetrarveðri. En það er allt saman í óljósri framtíð.

En við lítum á kort frá evrópsku reiknimiðstöðinni. Það sýnir hæð 500 hPa-flatarins eins og henni er spað á mánudaginn 21. nóvember.

Fastir lesendur kannast við táknfræði kortsins en vegna hinna er rétt að koma hér með fastan kynningartexta: Höfin eru blá og löndin ljósbrún. Ísland er neðan við miðja mynd. Bláu og rauðu línurnar sýna hæð 500 hPa-flatarins í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Því þéttari sem línurnar eru því meiri er vindurinn milli þeirra. Þykka, rauða línan markar 5460 metra hæð, syðri mjóa rauða línan sýnir hæðina 5820 metra en sú nyrðri merkir 5100 metra. Sú fyrrnefnda er að nokkru komin suður úr kortinu, en 5100 metra línan faðmar nú allt heimskautasvæðið vestanvert og nær nærri því til Íslands.

Sterkasti kuldapollur norðurhvelsins er yfir Norður-Alaska. Mér sýnist innsti blái hringurinn vera 4920 metra jafnhæðarlínan. Þykktin þar er öllu ískyggilegri, 4800 metrar. Þarna horfumst við í augu við vetur konung.  

Heil lest af lægðabylgjum er nú á leið til austurs yfir Norður-Ameríku og sú fyrsta komin hingað til lands. Ekki er ótrúlegt að allar þessar bylgjur fari hjá Íslandi næstu viku eða svo. Þetta eru stuttar bylgjur á viðeigandi hraðferð.

Hvernig lægðirnar verða sem þær bera með sér þegar hingað (eða yfir Bretlandseyjar) kemur er ekki gott að segja á þessu stigi málsins. Til að vaxa mikið þurfa þær aðgang að hlýju lofti að sunnan eða hæfilega stórum kuldapollum úr norðvestri.

Kuldapollurinn (háloftalægðin) sem er yfir Davíðssundi á myndinni er rétt að ná sér á strik og óvíst að hann láti nota sig sem bylgjulægðafóður (þótt hann sé nægilega djúpur til þess). Sumar langtímaspár flytja hann austur fyrir Grænland undir vikulok. Ef svo fer gæti norðanskot með frosti komið í kjölfarið.

Líklegra lægðafóður er við bylgjuna suðlægu, þá sem merkt er B á myndinni. Austan hennar er hæg sunnanátt sem lægðir á hraðri austurleið gætu gripið með sér og étið. [Við yfirlestur kom í ljós að B-ið hefur fallið af myndinni - það á að vera þar sem 5820 metra jafnhæðarlínan tekur á sig sveigju yfir Atlantshafinu miðju].

Hlýindin eru sem sagt í hættu - hiti fer líklega niður undir meðallag. Það er nálægt +1°C á þessum tíma árs (1,1°C í Reykjavík). Þá gæti hvítnað. En frost að ráði bíður annað hvort nokkurra bjartra daga - eða alvöru norðanáttar. Veðurnördin fylgjast með.

Hitastaða nóvember að kvöldi þess 18.

Hlýindin haldast ennþá þegar þetta er skrifað - en líkur eru á að þau linist nokkuð næstu daga. Fyrir viku síðan var núlíðandi nóvember í 14. sæti að ofan á langa listanum frá Stykkishólmi en hann nær allt aftur til ársins 1845, reyndar vantar upplýsingar um einstaka daga í nóvember 1919.

Nú, að kvöldi 18. nóvember er mánuðurinn kominn upp í 5. til 6. sæti. Það má sjá í töflunni hér fyrir neðan, en hún sýnir meðalhita kl. 9 í Stykkishólmi þann 1. til 18. nóvember árin sem nefnd eru.

ár	mhiti
a1945	7,29
a1956	6,63
a1846	5,77
a1960	5,13
a1888	5,06
a2011	5,06
a1857	4,94
a1924	4,86
a1987	4,59
a1876	4,44

Nóvember 1945 virðist utan seilingar - en þá hrapaði hiti nokkuð í síðustu viku mánaðarins. Í öðru sæti er nóvember 1956 - líklega utan seilingar líka. Nóvember 1846 var eins konar upptaktur að einum hlýjasta vetri allra tíma, 1846 til 1847. Hlýindi í nóvember segja reyndar lítið um hitafar mánaðanna næst á eftir. Hvar þessi nóvember lendir að lokum er enn harla óljóst, ekki þarf nema nokkurra daga frost til að hann hrapi út af topp 10. En flestir mánuðirnir á þessum lista áttu við mótlæti að stríða síðustu 10. dagana.

Hvaða mánuðir eru þá neðstir á listanum (fyrstu 18 dagarnir)?

ár	mhiti
a1963	-1,72
a1969	-1,73
a1866	-1,77
a1849	-1,80
a1869	-2,24
a1923	-2,36
a1863	-2,61
a1930	-2,65
a1880	-3,63
a1910	-3,74

Ekkert nýlegt ár sést á þessum lista. Næst okkur í tíma er nóvember 1969 - á hafísárunum, en næst fyrir ofan hann er nóvember 1963 - undanfari hlýindavetursins mikla 1963 til 1964. Rétt ofan við 1963 (ekki á listanum) eru nóvember 1996 og 1973 að sökkva hratt niður á við.

Viðbót þann 21. nóvember.

ár	hiti 1.til 21.
a1945	7,05
a1956	6,26
a1846	5,15
a2011	4,88
a1924	4,80
a1968	4,72

Nú er nóvember 2011 kominn í fjórða sætið - ætli þetta verði það efsta sem hann kemst?

Nördamoli um úrkomu

Þegar hungurdiskar fjölluðu um afbrigðilega nóvembermánuði á dögunum var minnst á úrkomumetið einstaka sem sett var á Kollaleiru í Reyðarfirði í nóvember 2002. Þá mældist mánaðarúrkoman 971,5 mm. Þetta er mesta úrkoma sem mælst hefur í einstökum mánuði á íslenskri veðurstöð og aldrei hefur jafn hátt hlutfall meðalúrkomu ársins mælst í einum mánuði.

Sé þetta reiknað nákvæmlega kemur í ljós að úrkoma þessa einstaka mánaðar var 73% af meðalársúrkomu á Kollaleiru 1971 til 2000 (1330,2 mm).

Þetta kom fram í fyrri pistli, en þeirri spurningu var ósvarað hvort einhver annar mánuður á annarri stöð nái ámóta háu hlutfalli. Svarið er neitandi, næsta tala er talsvert lægri, eða 55% - en mánuðurinn er sá sami, nóvember 2002, staðurinn einnig á Austurlandi - handan fjalla, Grímsárvirkjun á Héraði. Þetta eru einu tilvikin þar sem meir en helmingur meðalársúrkomu hefur fallið í einum mánuði á Íslandi.

Slatti af tilvikum er á bilinu 41 til 48%, hér er listi sem miðaður er við meðaltalið 1971 til 2000:

ár	mán	úrk	ársmeð	hlutfall		nafn
2002	11	971,5	1330,2	73		Kollaleira
2002	11	454,0	824,7	55		Grímsárvirkjun
1951	12	507,7	1055,0	48		Hornbjargsviti
1995	10	259,7	582,6	45		Sandur í Aðaldal
1990	10	233,0	515,8	45		Dratthalastaðir
1993	11	417,7	946,9	44		Hvanneyri
2002	11	672,4	1511,7	44		Hólar í Hornafirði
1995	10	221,0	515,8	43		Dratthalastaðir
1992	1	524,7	1245,0	42		Hólar í Dýrafirði
1985	10	525,8	1245,0	42		Hólar í Dýrafirði
1995	10	278,9	668,0	42		Grímsey
1995	10	178,7	422,9	42		Mýri í Bárðardal
1993	11	548,2	1330,2	41		Kollaleira

Fyrstu tveir dálkarnir sýna ár og mánuð, þriðji dálkurinn sýnir úrkomuna í viðkomandi mánuði. Síðan kemur ársmeðaltalið á stöðinni 1971 til 2000. Þar fyrir aftan er það sem við erum að fjalla um, hlutfall mánaðarúrkomunnar af ársmeðaltali. Nafn stöðvarinnar er aftast.

Við sjáum að nóvember 2002 er ekki aðeins í 1. og 2. sæti heldur einnig í því sjöunda. Þar koma Hólar í Hornafirði með 44%.

Í þriðja sætinu er harla ótrúleg tala frá Hornbjargsvita í desember 1951, 507,7 mm. Þessi tala er prentuð athugasemdalaust í Veðráttunni og reiknast einnig í endurnýjuðum reikningum í gagnagrunni Veðurstofunnar. Þetta hefur verið íslandsmetið allt fram til 2002. Ég á nú von á því að ítrustu nörd hafi verið meðvituð um þessa tölu allan tímann sem hún var met. En hún hafði reyndar til þessa farið fram hjá ritstjóranum. Ef til vill er ástæða til að kanna málið betur.

Október 1995 (snjóflóðamánuðurinn mikli) á fjórfalda innkomu á listanum, Grímsey, Sand í Aðaldal Mýri í Bárðardal og Dratthalastaðir á Úthéraði. Grímsey kemur hér sérstaklega á óvart.

Úrkomumánuðurinn mikli, nóvember 1993 (mesti sunnanáttarmánuður allra tíma), kemur tvisvar, á Hvanneyri og Kollaleiru. Síðarnefndi staðurinn á því tvö sæti á listanum. Það eiga Hólar í Dýrafirði  og Dratthalastaðir líka.

Úrkoman í Æðey í nýliðnum október (2011) gæti verið mjög ofarlega í hlutfallaröðinni, en hefur ekki verið formlega staðfest og er því ekki á listanum hér að ofan.  

Veðrasveiflur síðustu áratuga (7) - upphaf hlýskeiðsins mikla 1920-30

Það er nú e.t.v. fulllangt gengið að fjalla um þriðja áratug 20. aldar í flokki síðustu áratuga - en það er allt afstætt. Við lítum á upphaf hlýskeiðsins mikla sem hófst um 1920, náði fyrsta hámarki sínu 1929, öðru hámarki áratug síðar, hikstaði þá aðeins en hélst þó fram yfir 1960.

Fyrsta myndin sýnir 12-mánaða keðjumeðaltöl hita í Reykjavík frá 1918 til 1929. Vinstri endinn á línuritinu byrjar með tímabilinu apríl 1917 til og með mars 1918, hægri endinn er maí 1928 til apríl 1929.

Ártölin á myndinni eru sett þar sem tímabilin janúar til desember lenda, línan við 1920 á því við allt árið 1920 - ómengað af öðrum árum. Tímabilið sem inniheldur ágúst 1919 til júlí 1920 á lágmarkshita línuritsins, 2,69°C. Þetta er 0,16°C lægra heldur en lægsta talan á þeim myndum sem við höfum séð í fyrri pistlum, sem var 1979. Hæsta talan er lengst til vinstri inniheldur tímabilin apríl 1928 til mars 1929 og maí 1928 til apríl 1929, 6,25°C. Þetta er aðeins 0,36 stigum lægra heldur en hámarkið mikla 2002 til 2003.

Gróflega getum við sagt að á þessu stutta tímabili sem myndin sýnir hafi hlýnað úr 3,5 stigum upp í 5,5 - tveggja stiga hækkun á áratug. Ekki furða þótt veðurfarsfræðingar þessa tíma hafi hrokkið upp af værum blundi. Það er ekki alveg auðvelt að sjá nákvæmlega hvar hlýnunin byrjar (hvaða dag?), en hún er að vísu bröttust veturinn 1920 til 1921. Fimm stigin náðust fyrst á tímabilinu júlí 1925 til júní 1926. Þá voru liðin 45 ár síðan það gerðist síðast. En það er samt fyrst frá og með 1928 að hitinn fer út úr kortinu.

Í þeirri fjarlægð tímans sem okkar sjónarhóll liggur eigum við miklu auðveldara með að ramma myndina inn heldur en þeir sem upplifðu þetta. Við vitum t.d. að hitinn fór ekkert hærra heldur en í toppinn við enda línuritsins.

En hvernig var ástandið í háloftunum um þetta leyti? Í fyrri pistlum sáum við að tveir þættir ráða mestu um hitafar hér á landi, annars vegar styrkur sunnanáttarinnar í háloftunum en hins vegar hæð 500 hPa flatarins. Sunnanáttin segir til um ákefð lægðagangs til norðurs fyrir vestan land, en hæð 500 hPa mælir stöðu stóru bylgjunnar yfir N-Atlantshafi, hvort við erum hæðarbeygju- eða lægðarbeygjumegin í henni. Séum við hæðarbeygjumegin á sunnanáttin uppruna sinn Golfstraumsmegin Atlantshafs en séum við lægðarbeygjumegin eru líkur á að hún eigi uppruna sinn vestra, yfir Kanada. Auk þessa kemur vestanáttin lítillega við sögu hitans.

Fyrst er það sunnanáttin og hitinn, háloftagögnin eru úr bandarísku endurgreiningunni sem hungurdiskar nota mikið - þökk sé þeim er þakka ber.

Blái ferillinn sýnir hitann, rétt eins og á fyrri mynd, en sá rauði er sunnanáttin. Því hærra sem sá ferill liggur í línuritinu því meiri er sunnanáttin (hafið ekki áhyggjur af einingunum á kvarðanum til hægri). Við sjáum að upphafshlýindin byggja á mikilli sunnanátt ársins 1921 - enda er þetta eitt úrkomumesta ár allra tíma um landið sunnanvert. Við sjáum líka að kuldakast á árinu 1924 er tengt skammvinnu sunnanáttarlágmarki. Síðan er hitanum nokkuð sama um sunnanáttina. Hann rýkur upp á við hvað sem henni líður.

Þá er það hin myndin, sú sem sýnir hæð 500 hPa-flatarins og hitans saman.

Hér falla sveiflur betur saman. Hlýindaaukinn 1921 er greinilega ekki hæðarstýrður - sunnanáttin er ein um hann. Sömuleiðis er kuldinn 1924 ekki hæðarstýrður heldur. Topparnir 1925 til 1926 og síðan aðaltoppurinn 1929 eru greinilega hæðartengdir.

Á meðan þessu stóð hækkaði sjávarhiti við strendur landsins svo um munaði. Hæðaratburðurinn 1929 minnir talsvert á hæðaratburð ársins 2010 og við munum svo vel. Hæðin 1929 var þó þannig staðsett að sunnanáttin datt ekki alveg niður eins og 2010. Við getum vel hugsað okkur að svona hæðaratburðir eigi sér tilviljanakennt stað við N-Atlantshaf. Þeir eru missterkir og auk þess ekki alltaf á sama stað. Atburðurinn 2010 var þannig vestar heldur en 1929. Aðrir stórir atburðir hafa orðið enn vestar - þá lendum við í ískaldri norðanáttinni við austurjaðar hæðarinnar. Hversu heppin verðum við næst?

Af afbrigðilegum nóvembermánuðum (jæja)

Í pistli dagsins er enn róið á mið hins afbrigðilega í veðri. Fyrir nokkrum dögum var lagt fyrir óvenjulegum sunnan- og norðanáttum - það veiðist alltaf eitthvað - en nú er haldið hornrétt á lengdarbauga og lögð út tól til að veiða breiddarbundnu áttirnar - austur og vestur. Sömu veiðiaðferðir eru notaðar og áður og skýringartextar eru því gömul tugga. En lítum á:

1. Mismunur á loftþrýstingi sunnanlands og norðan. Þessi röð nær sem stendur aftur til 1881. Gengið er út frá því að sé þrýstingur hærri norðanlands heldur en sunnan séu austlægar áttir ríkjandi. Líklegt er að því meiri sem munurinn er, því þrálátari hafi austanáttin verið. Minna má á að við jörð eru austlægar áttir mun algengari á Íslandi heldur en þær vestlægu.

Mesti austanáttarmánuður með þessu tali er nóvember 2002 - frægur fyrir hlýindi - en enn frægari fyrir rigningarnar austanlands. Aldrei hefur jafn mikil úrkoma mælst í einum mánuði hér á landi heldur en á Kollaleiru við Reyðarfjörð þennan mánuð, 971,5 mm. Ársmeðalúrkoma á Kollaleiru 1971 til 2000 er 1373 mm þannig að 70% meðalúrkomu féllu í þessum merka mánuði. Þetta er ámóta og að 560 mm féllu í Reykjavík á einum mánuði (miðað við ársmeðaltal). Þar hafa hins vegar aldrei mælst meira en 260 mm á þeim tíma.

Næstmestur austanáttarmánaða er nóvember 1960, Hlýr og hagstæður mánuður - líka eystra, í þriðja sæti er 2009.

Mest varð vestanáttin í nóvember 2001, þá var talað um rysjótta tíð. Óvenjuöflugt vestanillviðri gerði í kringum þann 10. og sá dagur reyndar með mestu nóvembervestanátt allra tíma við Ísland í amerísku endurgreiningunni, en hún nær aftur til 1871. Næstmest var vestanáttin í nóvember 1942 og 1956 er í þriðja sæti.

Þessi áttgreiningaraðferð tekur til 130 ára og það gerist aðeins 15 sinnum að loftþrýstingur er hærri á Suðurlandi heldur en fyrir norðan.

2. Styrkur austanáttarinnar eins og hann kemur fram þegar reiknuð er meðalstefna og styrkur allra vindathugana á öllum (mönnuðum) veðurstöðvum. Þessi röð nær aðeins aftur til 1949.

Röð mestu austanáttarmánaðanna er sú sama og í fyrstu aðferð, þ.e. 2002 er austanáttin mest, en síðan koma 1960 og 2009. Gaman að góðu samkomulagi. Vestanáttin var hins vegar mest 1956 og síðan kemur 2001 í öðru sæti og 1967 í því þriðja (1942 er utan tímabilsins).

3. Gerðar hafa verið vindáttartalningar fyrir þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað samfellt og vindathugunum skipt á 8 höfuðvindáttir og prósentur reiknaðar. Síðan er tíðni norðaustan-, austan-  suðaustan- og sunnanáttar lögð saman. Þá fæst heildartala austlægra átta. Þessi röð nær aftur til 1874. Vestanáttin er metin á sambærilegan hátt.

Hér koma aðrir mánuðir inn, nóvember 1876 í fyrsta sæti austanáttar og 1968 í því öðru. Nóvember 2002 er síðan í þriðja sæti. Tíð var talin hagstæð í nóvember 1876 og unnið var að jarðabótum syðra, við sem munum nóvember 1968 gefum honum einnig góða einkunn, þá sprungu blóm út í görðum (eins og nú).

Vestanáttin samkvæmt þessu tali var mest í nóvember 1893, síðan kemur kunninginn 2001 og 1937 í þriðja sæti. Tíð var hagstæð eystra 1893 en lakari vestanlands - eins og vindáttin bendir til.

4. Fjórði mælikvarðinn er fenginn úr endurgreiningunni amerísku og nær hann aftur til 1871. Fyrstu 20 til 30 árin verðum við þó að taka niðurstöðum greiningarinnar með varúð.

Hér er 2002 en á austanáttartoppnum og nóvember 1960 í öðru sæti, 1997 er í því þriðja. Ekki mikil tíðindi. Vestanáttin er mest 2001, næstmest 1956 og 1942 er í þriðja sæti, þetta er sama röð og í fyrstu aðferð.

5. Fimmti kvarðinn er einnig úr endurgreiningunni nema hvað hér er reiknað í 500 hPa-fletinum. 

Enn er 2002 í efsta austanáttarsætinu og telst því greinilega mesti austanáttarmánuður allra tíma, 1960 er í öðru sæti og síðan koma 1984 (ekki sést áður) og 2009 í því fjórða. Og 2001 er enn í efsta vestanáttarsætinu - mesti vestanáttarmánuður allra tíma, síðan kemur 1942 og þar næst 1922, sá mánuður sást ekki hér að ofan. Í báðum síðastnefndu mánuðunum var úrkomutíð vestanlands en skárra eystra. Af 140 mánuðum greiningarinnar var austanátt ríkjandi í aðeins sjö. Við Ísland er austanátt niðri en vestanátt uppi - munum það. Við segjum að austanáttin stingi sér undir vestanvindabelti háloftanna.

Þetta var ekki mjög erfitt - furðugott samkomulag aðferðanna fimm sér fyrir því.

Sígild hlýindastaða í háloftunum

Spákort sem gildir kl. 18 þriðjudaginn 15. nóvember sýnir sígilda hlýindastöðu í háloftunum.

Svörtu heildregnu línurnar sýna hæð 500 hPa flatarins í dekametrum , en rauðu strikalínurnar tákna þykktina, hún er einnig mæld í dekametrum (dam = 10 metrar). Því meiri sem þykktin er - því hlýrra er loftið. Því þéttari sem svörtu hæðarlínurnar eru því hvassara er í 500 hPa-fletinum en hann er eins og kortið sýnir í 5 til 6 kílómetra hæð.

Við sjáum hér mikið háþrýstisvæði við Suður-Noreg og lægðardrag vestan Bretlandseyja beina til okkar mjög hlýjum suðaustlægum vindum. Það er 5460 metra jafnþykktarlínan sem liggur þvert yfir landið. Þetta er 160 til 180 metrum yfir meðallagi árstímans eða um 8 til 9°C. Það sést nærri því ekkert til vetrarins á öllu kortinu - rétt í jöðrum kortsins yfir Hvítahafi í austri og Hudsonflóa í vestri að eitthvað vottar fyrir honum. Þetta ástand minnir harla lítið á það sem algengast er í nóvember.

Til glöggvunar hef ég sett rauða strikalínu þar sem „ás“ hlýjasta loftsins liggur. Nú er það að gerast að hæðin er heldur að minnka og dregst jafnframt hægt til suðausturs. Þá fellur þykktin yfir okkur smám saman næstu daga. Sömuleiðis lækkar hæð 500 hPa-flatarins í kringum landið.

Vestarlega á kortinu er annar „ás“ með hlýju lofti. Sá er á hraðri hreyfingu til austurs en brotnar nokkuð við að rekast á lægðardragið fyrir sunnan land. Við þennan árekstur teygist lægðardragið meira í austlæga stefnu og vindátt yfir Íslandi verður austlægari. Ekki fylgir kuldi þeirri breytingu.

Nú (mánudagskvöld) er þykktinni spáð yfir meðallagi alveg fram á sunnudag - þá taka spár að verða ósammála.

Þykktin aftur upp fyrir 5500 metra? Óvenjulegur hlýindakafli?

Nú virðist það gerast öðru sinni á fáeinum dögum að þykktin (milli 500 og 1000 hPa-flatanna) fari yfir 5500 metra. Þykktin mælir meðalhita neðri hluta veðrahvolfs og ekki er algengt á þessum árstíma að hún verði svona mikil. Algengar tölur í nóvember eru á bilinu 5150 til 5400 metrar. Á aðfaranótt þriðjudagsins í síðustu viku (8. nóvember) fór hún í um 5600 metra sem er nánast einstakt. Ekki verður hún alveg jafn mikil í þetta sinn. Lítum á þykktarspákort úr ranni evrópureiknimiðstöðvarinnar og gildir það kl. 18 á mánudag (14. nóvember).

Jafnþykktarlínur eru svartar, heildregnar, en lituðu svæðin sýna hita í 850 hPa (um 1300 metra hæð yfir sjávarmáli). Hæsti hitinn sem sést yfir Íslandi í þessari hæð er +10 stig. Varla þarf að taka fram hversu óvenjulegt það er á þessum árstíma. EF þetta loft næðist óblandað niður að jörð yrði það 23°C heitt þegar þangað væri komið. Hitinn yfir Suðvesturlandi er ekki alveg jafn hár. En veðurnörd fylgjast spennt með raunárangri dagsins.

En eru hlýindin í fyrri hluta þessa mánaðar óvenjuleg? Svarið er já (en þó með nokkrum semingi sagt). Það eru allmargir nóvembermánuðir sem hafa byrjað ámóta vel og þessi - en hafa síðan sprungið á hlaupinu og hrapað. Við skulum samt líta á þrjá helstu keppinautana. Myndin er ekki alveg létt - en lesendur hungurdiska hafa þó vanist þyngra viðbiti.

Hér sést hiti kl. 9 að morgni í Stykkishólmi í þremur mjög hlýjum nóvembermánuðum auk fyrstu 13 daga núlíðandi mánaðar. Meðalhiti er reyndar líka merktur á myndina, punktalína sem liggur um myndina þvera á milli 0 og 2°C. Feitdregna svarta línan er nóvember í ár (2011). Við sjáum að fyrstu tvo daga mánaðarins var hiti undir meðallagi - það kann að reynast dýrt á endasprettinum.

Bláa línan sýnir hinn ofurhlýja nóvember 1945. Flesta dagana sem liðnir eru af mánuðinum er hann um 2°C ofan við nóvember 2011 - ekki efnilegt það. En við sjáum að hann átti afleitan endasprett þar sem hiti var varla í meðallagi.

Svipað má segja um nóvember 1956 (rauð lína) en sá mánuður var ívið kaldari en 1945 á Suður- og Vesturlandi en hlýjastur allra nóvembermánaða fyrir norðan. Rauða línan er ívið órólegri heldur en sú rauða en heldur samt góðum dampi fyrstu þrjár vikurnar. Þá fatast honum einnig flugið. Mikil illviðri gengu síðustu viku mánaðarins 1956.

Græna línan liggur lengst af undir bláu og rauðu línunum. Hún sýnir nóvember 1987. Þá var endaspretturinn miklu betri heldur en 1945 og 1956.

Eins og áður sagði eru allmargir nóvembermánuðir til viðbótar hlýir framan af þótt ekki séu þeir tíundaðir hér. Næsta vika sker úr um það hvort núlíðandi mánuður nær sér í raun og veru upp úr því moði og keppi í raun og veru um sæti á verðlaunapalli.

Viðbót 14.11. kl. 17:40

Ritstjórinn hefur nú haldið áfram reikningum og m.a. komist að eftirfarandi: Meðalhiti það sem af er mánuðinum í Reykjavík er 6,3 stig. Meðalhiti sömu daga 1945 er 8,0 stig, 7,2 stig 1956, 6.6 stig 1964. Mánuðurinn er sumsé í 4. sæti miðað við tímabilið frá 1945. Á Akureyri er það sem af er mánuðinum í 10. sæti á sama tíma. Þar hefur meðalhitinn það sem af er verið 4,5 stig, en var mest 6,7 stig á sama tíma 1956. Daglegar tölur úr Stykkishómi allt frá 1846 segja fyrri helming þessa mánaðar í 14. sæti (af 165) - en litlu munar á sætum 10 til 14.

Dagurinn í dag (mánudagur 14.) mun verða mjög metagæfur á einstökum veðurstöðvum. Metin eru þó mismerkileg. Þegar þetta er skrifað (kl. 17:30) liggur hámarkshiti dagsins á mönnuðum stöðvum ekki fyrir en vonandi að nimbus muni gera grein fyrir þeim á bloggi sínu strax í kvöld.

Veðrasveiflur síðustu áratuga (6) - breytileiki meðalvindhraða

Meðalvindhraði mannaðra veðurstöðva hefur síðustu 60 árin sveiflast á milli 4,5 og 6,5 m/s. Þótt þetta virðist ekki háar tölur vita þeir sem hafa reynt breytileikann á eigin skinni að þessi munur er mikill. Kannski rifjast það upp við að líta á myndina hér að neðan.

Lárétti ásinn sýnir ártöl og sá lóðrétti meðalvindhraða 12-mánaða í m/s. Fyrsta meðaltalið á við allt árið 1949 (janúar til desember) og það síðasta allt árið 2010 (janúar til desember). Við sjáum að síðustu árin, allt frá 1996, hafa verið frekar róleg í langtímasamhengi en eru þó ekki rólegustu árin þegar litið er til tímabilsins í heild. Rólegust voru árin 1960 til 1964 - já, sumir muna þau enn.

Frá og með 1966 rís vindhraðinn mjög og nær hámarki 1971 til 1976. Annað hámark er upp úr 1980 en eftir frekar róleg ár 1984 til 1985 vex hann aftur og nær sinni hæstu stöðu um og upp úr 1990.

Nú er það svo að gögnin eru ekki alveg samkynja allt tímabilið, stöðvar hafa lifnað og dáið auk þess sem vindhraðamælum hefur fjölgað. Ekki er þó sérstök ástæða til að efast um meginlinur ritsins.

En hvers vegna stendur á þessum stóru sveiflum? Ein ástæðan er þyturinn í vestanvindabeltinu (sjá síðasta veðrasveiflupistil). Breytileiki heimskautarastarinnar ræður miklu, meðalvindhraði hefur tilhneigingu til að vera meiri þegar háloftavindar eru stríðir. Þegar svo háttar fara fleiri lægðakerfi yfir landið en annars. Samband er því milli meðalvindhraðans annar vegar og bæði loftþrýstings og loftþrýstiflökts hins vegar.

Ekki sjást nein merki þess að vindhraði sé að verða minni eða meiri síðustu áratugina. Leitnin upp á við er þó marktæk, reiknast tæplega 0,5 m/s yfir tímabilið allt. Við förum þó ekki að æsa okkur yfir því - minnug þess að upp úr 1990 reiknaðist hún miklu meiri. Haldið bara hendi yfir síðustu 15 árin til að sjá það.

Hins lága loftþrýstings og lægðagangsins um 1990 sá auðvitað stað um allt Norður-Atlantshaf og í Evrópu. NAO-talan var þá í hæstu hæðum. Þá skall á skriða reikninga sem tengdu saman hnattræna hlýnun og lágþrýstinginn - í baksýnisspeglinum er þetta heldur klaufalegt allt saman.

Erfiðara er að reikna meðalvindhraða lengra aftur í tímann. Það er vegna þess að fyrir 1949 eru aðeins mánaðarmeðaltöl vindhraða á lausu og þá birt í vindstigum. Álitamál er hvernig varpa á meðalvindstigum yfir í metra á sekúndu. Jú, jú, ég hef gert það og e.t.v. verða þeir reikningar sýndir síðar hér á hungurdiskum.

Eftir að sjálfvirkar stöðvar komu til sögunnar á árunum um og upp úr 1995 hafa vindhraðamælingar hér á landi batnað mikið. Munur á meðalvindhraða sjálfvirkra og mannaðra stöðva fyrir landið í heild á sameiginlega tímabilinu er ekki mikill (til allrar hamingju), mun minni heldur en sá breytileiki sem við sjáum á myndinni hér að ofan.

Heiðasti nóvemberdagurinn

Nú var heiðasti nóvemberdagurinn frá 1949 til 2011 leitaður uppi og fannst í gervi 21. dags mánaðarins 2007 (fyrir skömmu, sem sagt). Þá var meðalskýjahula á landinu aðeins 1,59 áttunduhlutar. Myndin er úr safni móttökustöðvarinnar í Dundee í Skotlandi.

Minniháttar skýjabakki hylur utanverðan Tröllaskaga, austur á Tjörnes og þaðan inn á heiðar norðaustanlands. Að öðru leyti virðist landið í heiðríkju. Hér sjást vel brigði í sjávarhita í misgráum flötum. Hlýjasti sjórinn er nærri svartur, en hvítgrárri eftir því sem hann verður kaldari. Mót kald- og hlýsjávar sjást vel undan sunnanverðum Austfjörðum sem og ýmsir smáhvirflar norðan við land. Greinilegastur munur á sjávarhita er þó undan Vestfjörðum og þar er hafísslæðingur utan miðlínu milli Íslands og Grænlands.

Tíðarfarið í nóvember 2007 var hlýtt - en talið nokkuð rysjótt einkum um landið suðvestanvert þar sem úrkoma var í meira lagi. Norðaustanlands var tíð fremur þurr. Næstheiðustu nóvemberdagarnir eru sá 24. árið 1950 og hinn 28. árið 2010 - þ.e. í fyrra.

Skýjuðustu nóvemberdagarnir eru þeir 12. og 13. árið 2006 - en þá var alskýjað allan sólarhringinn um land allt - ef marka má tölurnar í gagnagrunninum.

Við reiknum einnig til gamans út besta og versta skyggnið í nóvember (ekki er víst að mark sé á því takandi). Best var skyggnið 26. nóvember 1996 - eitthvað rámar veðurnörd í þann óvenju kalda - og heiða mánuð. Verst teljum við skyggnið hafa verið 9. nóvember 1959 en þá var mikið norðanveður í hámarki - dagurinn kemst einnig á blað á listum yfir verstu veður nóvembermánaðar - ekki þó í efstu sætunum. Veður þetta fær dágott rými í eftirmælum vetrar 1959/60 sem Jón Eyþórsson skrifaði í tímaritið Veðrið 1, hefti 1960. Áhugamenn ættu að líta á þá grein á timarit.is  en þar má finna öll tölublöð þessa ágæta tímarits sem verðbólga og ráðskonuleysi réðu bana um 1980.

Af afbrigðilegum nóvembermánuðum

Nú eru 10 dagar liðnir af nóvember. Tíðarfarið það sem af er hefur verið óvenjuhlýtt, meðalhiti er 3 til 4 stigum ofan meðallags. Allt of snemmt er að segja til um það hver meðalhiti mánaðarins verður - eða hvort hann á nokkra möguleika á háu hlýindasæti þegar upp verður staðið. En við reynum að njóta hlýindanna meðan þau endast.

En í pistli dagsins leitum við að mestu norðan- og sunnanáttarmánuðum - rétt eins og áður hefur verið gert hér á hungurdiskum fyrir mánuðina júní til október. Sömu aðferðir og fyrr eru notaðar. Gerð er grein fyrir þeim jafnóðum.

1. Mismunur á loftþrýstingi austanlands og vestan. Þessi röð nær sem stendur aftur til 1881. Gengið er út frá því að sé þrýstingur hærri vestanlands heldur en eystra séu norðlægar áttir ríkjandi. Líklegt er að því meiri sem munurinn er, því þrálátari hafi norðanáttin verið. Ákveðin atriði flækja þó málið - en við tökum ekki eftir þeim hér.

Mestur norðanáttarmánaða er nóvember 1947. Hiti var undir meðallagi en ekkert sérstakir kuldar. Nánari athugun leiðir reyndar í ljós að austanáttin var líka venju fremur sterk þennan mánuð. Þeir sem lásu pistilinn í gær (köldustu nóvemberdagarnir) muna þó að þar var minnst á mikið kast eftir miðjan mánuð. Þá var þykktin í óvenjulegri lágstöðu. 

Næstmest var norðanáttin samkvæmt þessu tali í nóvember 1923. Þá var mjög kalt og sjóslys tíð. Veðurstofan var nýlega farin að gefa út spár en þær voru mjög ótryggar auk þess sem erfitt var að dreifa þeim - þetta var fyrir tíma útvarps og fáir heyrðu eða sáu þær spár sem þó voru gefnar út. Það var helst við símstöðvar landsins að einhverjar fréttir var að fá.   

Mest varð sunnanáttin í nóvember 1993. Þá gengu óvenjulegar úrkomur og illviðri yfir landið sunnan- og vestanvert. Mjög hlýtt var í veðri. Þetta er úrkomusamasti nóvember sem vitað er um á Suður- og Vesturlandi. Tíð var hagstæð nyrðra og eystra. Meðalhámarkshiti mánaðarins var 9,4 stig á Seyðisfirði og er það hæsti meðalhámarkshiti í nóvember sem frést hefur af hér á landi.

2. Styrkur norðanáttarinnar eins og hann kemur fram þegar reiknuð er meðalstefna og styrkur allra vindathugana á öllum (mönnuðum) veðurstöðvum. Þessi röð nær aðeins aftur til 1949.

Samkvæmt þessu máli er nóvember árið 2000 í fyrsta sæti, nóvembermánuðir áranna 2009 og 2010 koma síðan í öðru sætinu og því þriðja. Þrátt fyrir norðlægar áttir voru þessir mánuðir ekki kaldir og nóvember 2009 meira að segja í flokki þeirra hlýjustu. Hér sjáum við enn hversu veðurlag áranna 2009 og 2010 var afbrigðilegt og norðanáttin hlý.

Sunnanáttaríkastir á tímabilinu 1949 til 2010 samkvæmt þessari reiknireglu eru 1993 og minnst á var að ofan, síðan eru 1956 og 1958. Síðastnefndi mánuðurinn var einnig fádæma úrkomusamur sunnan- og vestanlands - en úrkoma var þó ekki alveg jafn mikil og í nóvember 1993.

3. Gerðar hafa verið vindáttartalningar fyrir þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað samfellt og vindathugunum skipt á 8 höfuðvindáttir og prósentur reiknaðar. Síðan er tíðni norðvestan, norðan, norðaustan og austanáttar lögð saman. Þá fæst heildartala norðlægra átta. Þessi röð nær aftur til 1874. Sunnanáttin er metin á sama hátt.

Hér er nóvember 1877 mestur norðanáttarmánaða. Þá var tíð talin allgóð suðvestanlands en annars óhagstæð. Jafnir í öðru til þriðja sæti eru nóvember 1947 (áður nefndur) og 1919. Þá var mjög kalt en tíð ekki talin óhagstæð.

Sunnanáttin var langmest í áðurnefndum nóvember 1993, en næstmest 1889. Síðarnefndi mánuðurinn var einnig mjög illviðrasamur og gerði vonsku bæði af suðlægum og norðlægum áttum. Mikil skriðuföll urðu í Fljótshlíð og skemmdir á níu bæjum. Markarfljót var sagt svo mikið að engin eyri hafi verið upp úr milli Fljótshlíðar og Eyjafjalla.

4. Fjórði mælikvarðinn er fenginn úr endurgreiningunni amerísku og nær hann aftur til 1871. Fyrstu 20 til 30 árin verðum við þó að taka niðurstöðum greiningarinnar með varúð. Hér er stungið upp á nóvember 2000 sem mesta norðanáttarmánuðinum, 1877 í öðru sæti og 1947 í því þriðja. Þessi ár voru öll nefnd hér að ofan.

Nóvember 1993 er enn langmesti sunnanáttarmánuðurinn, nóvember 1920 er í öðru sæti og 1968 í því þriðja. Sumir muna enn hlýindin í síðastnefnda mánuðinum. Þá sprungu blóm út í görðum, en mikil skriðuföll urðu á Austfjörðum.

5. Fimmti kvarðinn er einnig úr endurgreiningunni nema hvað hér er reiknað í 500 hPa-fletinum. Mest var norðanáttin í nóvember 1878. þá var talað um skammvinn norðanskot og óhagstæða tíð víðast hvar á landinu, meinlítið var syðra. Næstmestur norðanáttarmánaða er nóvember 1969, 2010 er í fimmta sæti.

Sunnanáttin í 500 hPa var langmest í nóvember 1993 - greinilega mestur sunnanáttarmánaða - án vafa. Nóvember 1902 er í öðru sæti. Þá gerði eitt af mestu landsynningsveðrum allra tíma með verulegu tjóni víða land, veðursins gætti minnst á Norðurlandi.   

Það vekur athygli að hlýjasti nóvember allra tíma, 1945, skuli ekki skila sér í toppsætin á sunnanáttarlistunum - en hann er efstur á þykktarlistanum, eins og vera ber. Nóvember 1956 telst hlýjastur norðaustanlands.