Smávegis af hlýindunum

Eins og áður er fram komið á þessum vettvangi hefur verið óvenjuhlýtt á landinu síðustu vikuna. Að tiltölu varð hlýjast í gær (fimmtudag). Þá var sett landsdægurhitamet á Bláfeldi í Staðarsveit, hámarkshitinn þar mældist 20,0 stig. Eldra met dagsins var orðið mjög gamalt, 19,3 stig sem mældust á Akureyri 1898. Reyndar lá þessi dagur vel við höggi hvað landsdægurmet varðar því met daganna á undan og eftir eru bæði yfir 20 stigum. Nú eru aðeins tveir septemberdagar eftir með landsdægurhámarksmet undir 20 stigum. Það er sá 18, hæsta tala hans til þessa er 19,8 stig sem mældust í Ásbyrgi fyrir tveimur árum og sá 30., hæsta tala hans eru 19,6 stig sem mældust í Skaftafelli árið 2011. 

Í gær (fimmtudag) varð hlýjast að tiltölu um landið suðvestanvert. Á Þingvöllum var sólarhringsmeðalhitinn 8,0 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára og 7,0 stigum ofan þess í Reykjavík. Eins og undanfarna daga féll aragrúi staðbundinna dægurmeta víðs vegar um landið. 

Hámarkshiti í Reykjavík fór í 18,5 stig. Það er hæsti hiti sem mælst hefur í höfuðborginni svo seint að sumri. Við þurfum að bakka til 11.september til að finna jafnháan hita. Hann mældist 1968, daginn áður 10.september 1968 var hámarkið einnig 18,5 stig. Muna sumir þá góðu daga enn í dag. Til að finna hærri hita þarf að fara aftur til 3.september, 20,1 stig sem mældust 1939. Um þá hitabylgju var fjallað hér á hungurdiskum snemma í þessum mánuði. Dægurmet féll líka í Reykjavík í dag (föstudag), þegar þetta er skrifað hafði hitinn farið í 16,3 stig, bætir gamla metið frá 1958 um 1,9 stig. Í mikilli hlýindasyrpu í september 1958 mældist hámarkshiti þann 30. 16,9 stig. 

Meðalhiti fellur mjög í september. Sú spurning vaknar því hvort 18,5 stig þann 26. sé „betri árangur“ heldur en 20,1 stig þann 3. Við getum velt vöngum yfir því með því að líta á vik frá meðallagi. Við skulum þó ekki miða við hámarkshitann í þeim samanburði, heldur sólarhringsmeðalhitann. Sólarhringsmeðalhitinn í Reykjavík í gær var 15,0 stig. Það er auðvitað einstakt á þessum tíma árs og er þriðjihæsti sólarhringshiti nokkru sinni í september öllum. Dagarnir 3. og 2. september 1939 voru lítillega hlýrri, og 1.september sama ár jafnhlýr.  

Hér verður ekki miðað við síðustu 10 ár heldur meðaltal 80 ára (1931-2010). Það meðaltal er ekki eins órólegt frá degi til dags eins og þau sem miða við styttri tíma, t.d. 10 ár. Hitavik dagsins í gær er 8,0 stig í Reykjavík á þeim kvarða. Það er mun meira en við vitum um aðra daga í september, næstmest var það þann 28. árið 1958, 7,0 stig. 

En breytileiki hitans fer vaxandi þegar líður á september. Almennar líkur á stórum vikum eru því heldur meiri í síðari hluta mánaðarins heldur en í fyrri hlutanum. Við getum því einnig litið á staðalvik sólarhringsmeðalhitans sem samkeppnisviðmið. Þá lendir dagurinn í gær (fimmtudagur 26.) í öðru sæti, staðalvik hans er 3,1 stig. Það er 3.september 1939 sem er í fyrsta sætinu, 3,2 staðalvik ofan meðallags. Munurinn er sannarlega ómarktækur. 

Líkurnar á hita sem þessum eru auðvitað ekki miklar. Sama var sagt um hitana í apríllok í vor. Þá mældist hiti hærri í Reykjavík heldur en nokkru sinni í þeim mánuði - hafði sum sé aldrei mælst hærri svo snemma vors. Það er merkilegt að fá met af þessu tagi í báðu megin sumars sama árið - og þar að auki á sama sumri hæsta mánaðarmeðalhita nokkru sinni hér í Reykjavík (það var í júlí eins og flestir ættu að muna). 

Lengi framan af var þessi mánuður í hópi þeirra köldustu á öldinni (ekki þó eins kaldur væri miðað við lengri tíma). Hann hefur síðustu vikuna hækkað mjög á samanburðarlistum og er nú á landsvísu kominn upp fyrir meðallag. Í Reykjavík er hann í sjöttahlýjasta sæti á öldinni - og gæti enn lent ofar, meðalhiti það sem af er er 9,8 stig - mánaðarmet er þó algjörlega utan seilingar úr því sem komið er. Rétt hugsanlegt er að meðalhiti mánaðarins nái 10 stigum - það hefur aðeins gerst 6 sinnum áður í Reykjavík, síðast 2010. Líklega verða næstu nætur þó talsvert kaldari en þær síðustu átta, þannig að ekki er útséð með lokatöluna.

Ellefustigasumar virðist hins vegar vera staðreynd - þau eru ekki mörg í gegnum tíðina í Reykjavík. Sólskinsstundafjöldi í september í Reykjavík hangir í meðallagi - en þó er ljóst að sumarið verður í hópi þeirra sólríkustu.

September hefur verið sérlega úrkomusamur um landið vestanvert, í Reykjavik er úrkoman í 6.sæti frá upphafi mælinga og á allmörgum stöðvum hefur hún mælst sú mesta sem vitað er um í september. 

Líður að því

Nú finnst ritstjóranum aðeins fáeinir dagar síðan hann og fleiri starfsmenn veðurfarsdeildar Veðurstofunnar sátu og reiknuðu út meðaltöl fyrir árabilið 1961 til 1990, en þau hafa lengst af síðan verið notuð sem viðmið þess sem telst hlýtt eða kalt hér á landi. Nú styttist í að þeir fáeinu liðnu dagar verði orðnir að 30 árum og að þessu „nýja“ viðmiði verði burt kastað fyrir annað sem þá nær til áranna 1991 til 2020. Er ritstjórinn þá í sporum fyrirrennara síns, Öddu Báru Sigfúsdóttur sem talaði um það 1991 að hún væri rétt nýbúin að reikna meðaltal áranna 1961 til 1990 - og bætti því reyndar við að það fyrsta sem hún gerði á Veðurstofunni, þá sem nemi, hefði verið að taka þátt í reikningi meðaltala áranna 1901 til 1930. [Ískyggilega er annars orðið stutt frá landnámi Íslands].  

Í tilefni væntanlegra tímamóta ætlar ritsjórinn nú lauslega að rifja upp eldri hitameðaltöl. Svo lengi sem hann man hefur um þau staðið ákveðið þras. Svo hittist nefnilega gróflega á að það skipti um veðurfar ekki löngu eftir að meðaltalið 1931 til 1960 tók gildi - það kólnaði mikið, á landsvísu voru 25 ár tímabilsins 1961 til 1990 kaldari heldur en „meðaltal“ - kannski ekki mjög heppilegt. Svipað hefur átt við síðan meðaltal áranna 1961 til 1990 tók völdin. Af 28 árum sem liðin eru síðan þá eru 27 ofan meðallags. Sama var á árunum 1931 til 1960, 29 þeirra ára voru ofan meðallags áranna 1901 til 1930. Reynslan sýnir að sú hugmynd að 30 ár nægi til að „festa“ meðaltal er röng. Framtíðin hefur alltaf verið frjálsari til athafna en menn hafa viljað vera láta. Hvort hið nýja meðaltal, 1991 til 2020, verður eitthvað þægara heldur en þau fyrri skal því ósagt látið. 

Landfræðiáhugi 19.aldar krafðist meðalhita og þegar leið á öldina fóru að sjást tölur um meðalhita á Íslandi. Mikið var vitnað í 14 ára ársmeðaltal úr Reykjavík (1823 til 1836), 4,1°C, byggt á mælingum Jóns Þorsteinssonar landlæknis sem danska Vísindafélagið tók saman og gaf út á bók 1839. Þess má geta að með núverandi reikniaðferðum fáum við út að meðalhiti þessara ára í Reykjavík hafi verið 3,8 stig, en meðalhiti alls mælitíma Jóns (fram til 1854) reiknast 4,1 stig - rétt eins og menn voru að vitna í um þær mundir. 

Á nokkrum stöðum er tíundað á þessum árum að ársmeðalhiti á Akureyri sé 0,0 stig. Ekki alveg ljóst hvaðan sú tala er fengin - hugsanlega einhverjar niðurstöður strandmælingaflokksins sem mældi á Akureyri 1807 til 1814 - við fáum vissulega lága tölu út úr þeim mælingum, +0,9 stig, reiknað með okkar aðferðum. Mælingar sem Bókmenntafélagið og danska vísindafélagið stóðu fyrir þar á árunum 1846 til 1854 sýndu hins vegar 2,8 stig (reiknað með okkar aðferðum), langt ofan við núllið sem oftast var vitnað í. 

Á árunum 1874 til 1881 birti danska veðurstofan hitavik í Stykkishólmi í ársriti sínu Meteorologisk Aarbog (aðgengilegt á timarit.is). Gefa þau til kynna að ársmeðalhiti þar hafi talist 2,7 stig. Ekki kemur beinlínis fram hvert viðmiðunartímabilið var. Ritstjóri hungurdiska heldur að það hafi byrjað 1852 og e.t.v. náð til 1873 (handskrifuð úrvinnslugögn virðast benda til þess). Síðari tíma reikningar segja meðalhita í Stykkishólmi árin 1852 til 1873 hafa verið 2,9 stig - litlu munar.

Eftir 1881 er vik ekki að finna í árbókinni. Í þeim dönsku gögnum sem Veðurstofa Íslands varðveitir eru tvær handskrifaðar töflur um meðalhita á íslenskum stöðvum. Sú eldri nær til áranna 1874 til 1892. Kannski er þetta elsta formlega meðaltalið. 

Myndin skýrist nokkuð sé hún stækkuð. Fyrst er nafn stöðvar, síðan árafjöldi sem liggur að baki meðaltalsins. Næstu 12 dálkar sýna meðalhita almanaksmánaðanna, síðan koma árstíðirnar fjórar, vetur, vor, sumar og haust og loks er dálkur sem sýnir ársmeðalhitann. Ekki er vitað hvenær þessir reikningar voru gerðir. Meðalhiti í Stykkishólmi er hér talinn 2,7 stig, við fáum nú út 2,8 stig fyrir sama tímabil. Hér eru engar tölur frá Reykjavík, en ársmeðalhiti í Hafnarfirði talinn 3,7 stig. Við fáum nú út 3,6 stig í Reykjavík á þessu tímabili(miðað við Veðurstofutún). 

Næsta heimild nær yfir meðalhita áranna 1874 til 1901. Taflan - og síðari töflur má finna í viðhengi þessa pistils. Þeir sem opna skjalið og leita að Reykjavík finna hana alveg neðst á fyrstu síðu, meðalhiti reiknast 4,2 stig, 0,5 stigum hærri en við nú segjum hann hafa verið á þessu tímabili, en við miðum við Veðurstofutún, taflan segir að meðalhiti í Hafnarfirði sé 3,9 stig. Í töflunni má einnig sjá landsmeðalhita og hita á landinu norðan- og sunnanverðu. Landsmeðalhiti reiknast 2,5 stig - reyndar sá sami og ritstjóri hungurdiska fær nú út fyrir sama tímabil. 

Taflan birtist síðan prentuð í 2.bindi Lýsingar Íslands eftir Þorvald Thoroddsen. Hann birti einnig ársmeðalhitakortið hér að neðan. Tölur í sviga byggja á mælingum fárra ára (yfirstrikaðar í töflunni).  

Næstu hitameðaltalatíðindi voru nokkuð falin. Strax og útgáfa Veðráttunnar hófst 1924 mátti lesa vik hitans frá meðallagi í hverjum mánuði og gat þá hver sem er fundið meðaltölin. Taflan sem lá til grundvallar birtist þó ekki á prenti fyrr en í ársyfirlitinu 1939 og í ljós kom að hún náði til 50 ára, frá 1873 til 1922. Í haus töflunnar sagði: „Hitalag (normalhiti, meðallag) 1873 til 1922“. Þar sagði einnig:

Hitalagið hefir verið reynt að lagfæra með samanburði á hitamælingum stöðvanna, svo að það væri sem næst meðallagi áranna 1873 — 1922, jafnvel þótt lofthitinn á mörgum stöðvanna hafi eigi verið mældur þessi árin, og meðalhitinn á síðari árum hafi oftast nær verið hærri.

Árið 1939 voru hin nýju hlýindi búin að standa í meir en áratug og greinilegt að hitafar hafði eitthvað breyst, flestir mánuðir voru ofan meðallags. Afsökunartóns gætir í tilvitnuninni hér að ofan. Í töflunni (í viðhengi) má sjá að að meðalhiti í Reykjavík er talinn 3,9 stig, 0,1 stigi hærri en í þeirri töflu sem nú er notuð fyrir sama tímabil, ársmeðaltal áratugarins 1929 til 1938 í Reykjavík reiknuðu menn sem 5,3 stig. 

Í ársyfirliti Veðráttunnar 1945 segir svo:

Á þingi alþjóðaveðurfræðistofnunarinnar í Varsjá 1935 var lagt til, að meðaltöl loftvægis, lofthita, úrkomu, raka o.fl. fyrir veðurathugunarstöðvar víðsvegar um heim, skyldu reiknuð eins fljótt og unnt væri fyrir tímabilið 1901—'30 og notuð til samanburðar við athugun á loftslagssveiflum. Meðaltöl hafa verið reiknuð á veðurstofunni fyrir þær stöðvar, sem fært þótti, með hliðsjón af þeim fáu stöðvum, sem hafa haft samfelldar athuganir allt tímabilið. Þar sem telja má þessi meðaltöl áreiðanlegri en þau eldri, sem miðuð eru við eldra tímabil (1873—1922), hafa þau jafnframt verið tekin í notkun til samanburðar við mánaðarmeðaltöl í „Veðráttunni“, “

Vik sem birtust í Veðráttunni frá 1945 til 1961 miðuðust því við 1901 til 1930, en á árunum 1924 til 1944 var miðað við 1873 til 1922. Næst fréttist svo af nýjum meðaltölum 1962, en þá voru þau birt í ársyfirliti Veðráttunnar og náðu til 1931 til 1960. Sömuleiðis höfðu verið teknar upp nýjar aðferðir við reikning mánaðarmeðalhita og hafa þær verið notaðar síðan. Um meðaltöl fyrir Reykjavík var sagt sérstaklega: 

Hitamælingar í Reykjavík voru gerðar i Landssímahúsinu 1931—1945, i Sjómannaskólanum 1946—1949 og á Reykjavíkurflugvelli frá 1950. Gerðar voru samtíma athuganir á Reykjavíkurflugvelli og í Sjómannaskólanum í eitt ár og þær mælingar notaðar til að áætla hita á flugvellinum þau ár sem athugað var í Sjómannaskólanum. Við samanburð á athugunum á flugvelli og í Landssímahúsi voru notaðar mælingar við Elliðaárstöð og á Víðistöðum, og hiti á Reykjavíkurflugvelli árin 1931—1945 áætlaður samkvæmt þeim samanburði. Hitameðaltalið fyrir Reykjavík er þannig miðað við Reykjavíkurflugvöll öll árin. 

Þegar á leið kom upp nokkur óþreyja með tölurnar frá 1931 til 1960, þóttu eiga illa við veðurfarið og þótti beinlínis niðurdrepandi að hlusta sífellt á yfirlýsingar um að hiti væri undir meðallagi. Þó alþjóðaveðurfræðistofnunin hafi haldið sig við 1931 til 1960 þar til 1991 fóru ýmis önnur tímabil að sjást á alþjóðavísu. Margar þjóðir fóru að miða við 1951 1980 og sást það meðaltal í ýmsu samhengi hér á landi. Svipað er nú á síðustu árum. Ekki fyrir löngu kom beiðni frá alþjóðaveðurfræðistofnuninni um að Veðurstofan reiknaði út meðaltöl áranna 1981 til 2010. Var það gert en ekki hefur þótt taka því að nota það - svo stutt er í hið nýja tímabil 1991 til 2010. 

Eins og áður er sagt er framtíðin frjáls, en „erfiðara“ verður þó fyrir ársmeðalhitann í Reykjavík að vera jafnoft ofan við 5,1 stig nýja meðaltalsins heldur en ofan við 4,3 stig meðaltalsins 1961 til 1990. Meðalhiti áranna 1931 til 1960 reiknast 4,9 stig - miðað við Veðurstofutún. Meðalhiti síðustu tíu ára er hins vegar 5,4 stig. 

Eins og þeir sem fylgst hafa grannt með loftslagsumræðunni vita er sjaldan skýrt hvers konar meðaltöl eða viðmið eru notuð. Fáum (eða engum) virðist ljóst hver grunnviðmið eru - og einnig er misjafnt hvað átt er við þegar rætt er um heimshitameðaltöl. Þeir sem hafa haft þolinmæði til að lesa textann hér að ofan ættu e.t.v að átta sig á vandanum. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• hitameðaltöl - nokkur tímabil

Hlýindi

Undanfarna daga hefur verið mjög hlýtt á landinu. Ógrynni stöðvardægurhámarksmeta hefur fallið, meira að segja á stöðvum sem athugað hafa mjög lengi. Mánaðarmeta er þó varla að vænta því haustið sækir að og langflest hitamet septembermánaðar eru sett fyrir miðjan mánuð, síðari hluti mánaðarins á litla möguleika á að gera betur. 

Það sem er einna óvenjulegast hér í Reykjavík eru næturhlýindin, sólarhringslágmarkshitinn hefur ekki farið niður fyrir 10 stig í 6 sólarhringa í röð. Slíkt hefur aðeins einu sinni gerst áður svo seint í mánuðinum, það var 1941. Sú syrpa endaði þann 25. og stóð í sjö daga. Við eigum nú möguleika á að jafna það met - eða jafnvel gera enn betur.  

Sólarhringsmeðalhiti á landinu hefur nú þegar verið ofan 10 stiga í 6 daga í röð - kannski bætist sá sjöundi við þegar þeim núlíðandi (miðvikudegi) er lokið. Meðalhámarkshiti landsins hefur verið ofan 13 stiga í fimm daga í röð - við vitum ekki um slíkt úthald svo seint í september (að vísu nær gagnaröðin sú aðeins aftur til 1949). 

Allmörg úrkomumet hafa nú fallið

Allmörg úrkomumet hafa fallið í rigningunum undanfarna tvo daga (18. til 20. september). Það er nokkuð seinlegt að gera upp slík met, allmikið er af villum í mælingum - sérstaklega á sjálfvirku stöðvunum og á þeim mönnuðu þarf að ganga úr skugga um að réttar upplýsingar hafi komist í gegnum kerfið. Það sem hér fer að neðan er því allt óstaðfest - trúlegast er þó að rétt sé með farið - í flestum tilvikum að minnsta kosti.

Svo virðist sem sólarhringsúrkomumet fyrir árið hafi verið sett á einni mannaðri stöð, Hjarðarfelli á Snæfellsnesi. Þar mældist sólarhringsúrkoman í morgun 140,7 mm, eldra met 120,7 mm er frá því 28.mars 2000, en þá urðu miklar skemmdir vegna vatnavaxta og skriðufalla víða um landið vestanvert. Sólarhringsúrkomumet fyrir septembermánuð voru sett á 7 stöðvum til viðbótar, Kirkjubóli innan við Akranes, Neðra-Skarði í Svínadal, í Hítardal, á Bláfeldi í Staðarsveit, í Ásgarði í Dölum, Dalsmynni í Hjaltadal og í Vogsósum í Selvogi. 

Ekki hefur verið mælt lengi á flestum sjálfvirku stöðvanna. Sólarhringsúrkomumet fyrir árið var sett í Grindavík, Fíflholti á Mýrum, í Stykkishólmi, í Súðavík, á Gjögri og á Blönduósi. Hærri sólarhringstölur eru til á mönnuðum stöðvum í Stykkishólmi og Súðavík, en ekki á Blönduósi. Septembersólarhringsmet voru að auki sett á Korpu og á Tálknafirði.

Á Hjarðarfelli er úrkoma tveggja sólarhringa orðin 233,1 mm og 216,0 mm á Bláfeldi. 

Í gær og fram eftir nóttu varð mjög hlýtt víða austanlands. Komst hiti hæst í 21,2 stig á Bakkagerði á Borgarfriði eystra. Þegar þetta er skrifað (rétt eftir miðjan dag þann 20.) er hiti kominn yfir 20 stig á stöðvum á Austfjörðum og ekki útséð um það hvert hámark dagsins verður. 

Nokkur úrkoma mun enn vera „í kortunum“ og sömuleiðis hlýindi.  

Úrkoma í meira lagi

Eins og venjulega látum við Veðurstofuna og aðra „til þess bæra aðila“ sjá um veðurspárnar, en lítum samt á tvær spámyndir tengdar úrkomunni. Sú fyrri sýnir „uppsafnaða úrkomu“ úr harmonie-spálíkaninu næsta sólarhringinn (frá kl.12 í dag, miðvikudag 18.september til sama tíma á morgun, fimmtudag).

Litir og tölur sýna úrkomumagnið. Fjólubláu blettirnir benda á svæði þar sem sólarhringsúrkoman á að vera meiri en 100 mm, þeir eru nokkrir. Snæfellsnes áberandi, sunnanverður Reykjanesfjallgarður og hálendi kringum Borgarfjörð. Svo vekur athygli langur blettur í austanverðum Skagafirði - eiginlega uppi í fjallinu fyrir ofan Austurdal. Þar segir líkanið að úrkoma eigi að verða yfir 100 mm næsta sólarhringinn. Hvort það svo rætist er annað mál - en merkilegt ef svo fer því ekki er líklegt að mannleg hönd færi að setja háar tölur einmitt á þennan stað - nærri þeim slóðum þar sem úrkoma er hvað minnst á landinu. Að úrkoma sé mikil í hlýrri sunnanátt vestanlands er hins vegar nærri því sjálfsagt mál. 

Þessi mynd er öllu framandlegri (systur hennar hafa þó sést á hungurdiskum nokkrum sinnum áður). Hér er um að ræða þversnið í gegnum veðrahvolfið frá sjávarmáli allt upp í um 10 km hæð. Þversniðið sníður Vesturland frá suðri (til vinstri) til norðurs (til hægri) eins og hvíta línan á smáa kortinu í horninu efst til hægri sýnir. Snæfellsnes og Vestfirðir sjást sem gráar kryppur neðst á myndinni.

Litirnir (eða liturinn) sýnir rakastig í sniðinu. Það er 90 til 100 prósent uppúr og niðrúr, nema rétt í niðurstreymi við norðanvert Snæfellsnes (þar er það 80 til 90 prósent) og á tveimur smáblettum öðrum hátt í lofti. Segja má í grófum dráttum að allt veðrahvolfið sé rakamettað. 

Sé rýnt frekar í myndina (hún verður skýrari við stækkun) má sjá örþunnar fjólubláar strikalínur, af legu þeirra má lesa vatnsmagn í lofti - einingin er grömm vatns í kílói lofts. Á allstóru bili neðarlega til vinstri á myndinni (sunnan við Snæfellsnes og suður úr) er magnið meira en 8 grömm í kílói. Þetta er óvenjuhá tala - mikið vatn á ferð.

Svörtu, heildregnu línurnar sýna svonefndan jafngildismættishita (heldur erfitt orð). Þetta er sá hiti sem mælir sýndi væri loftið dregið niður í 1000 hPa þrýsting (það hlýnar við það) og að auki losnaði allur dulvarmi sem í því býr (allur raki væri þéttur). Að jafnaði vex jafngildismættishiti upp á við - og loft er því stöðugra eftir því sem hann vex örar með hæð. Þar sem langt er á milli jafnmættishitalína (eða að hann fellur með hæð) þar er loft mögulega óstöðugt - losni sá raki sem í því býr. 

Við sjáum að þannig er málum háttað á nokkru bili vinstra megin á myndinni (ofan við 850 til 800 hPa. Þetta loft er mjög úrkomugæft sé því bara lyft lítillega. Meira þarf að lyfta loftinu sem er hægra megin á myndinni - þar eru línurnar þéttar. 

Almennt má segja að þessi mynd sýni að úrkomunni verði mjög misskipt, hún verður langmest þar sem vindur þvingar loftið yfir fjöll (og rétt handan fjallshryggja), en minni hlémegin. En það loft sem óstöðugt gæti orðið (vinstra megin á myndinni) gæti samt af tilefnislitlu oltið um og skilað miklum dembum nærri því hvar sem er. 

Svo virðist sem úrkomubletturinn austan Skagafjarðar tengist mikilli bylgju sem þar á að vera meira og minna föst klukkustundum saman - hún býr til eins konar sýndarfjall og uppstreymi sem kreistir raka úr lofti á breiðu hæðarbili. Hvort líkanið hefur rétt fyrir sér um þessa bylgju vitum við ekki - og vitum sjálfsagt seint því úrkomumælingar eru af skornum skammti á þessu svæði. Vatnavextir í ám og lækjum eru einu merkin sem sjást og valdi þeir hvorki tjóni né öðrum vandræðum fáum við aldrei neitt að vita um hæfni líkansins. 

Væri vindur mjög hægur í lofti myndi allur þessi raki ekki eiga möguleika á að þéttast. Úrkomumagnið fer því mjög eftir vindraða. Algengur vindur í fjallahæð verður á bilinu 15 til 22 m/s. Það er ekki sérlega mikið (nóg samt). Við komum því til með að sleppa betur frá þessu himnasturtubaði heldur en ef vindur væri meiri. 

En við þetta bætist að áköf úrkoma á að halda áfram næstu daga, að vísu mun eitthvað snúast fram og til baka á áttinni og þar með verður misjafnt hvar nákvæmlega mesta úrkoman fellur á hverjum tíma (sem er svosem ágætt). 

Verði vindur meiri eða minni heldur en spáð er geta úrkomutölurnar orðið allt aðrar - einnig skiptir miklu máli hvort líkanið hefur rétt fyrir sér um hæðardreifingu jafngildismættishitans - það er að segja hvort rakamagnið sem berst að sunnan í líkaninu (komið úr líkani evrópureiknimiðstöðvarinnar) er rétt eða rangt. Ekki vitum við um það fyrr en á reynir. 

En rétt er fyrir þá sem eitthvað eiga undir að fylgjast vel með spám Veðurstofunnar, aðvörunum og einnig fréttum frá Vegagerðinni um ástand vega. Hungurdiskar gefa hvorki út spár né viðvaranir - munið það.

Staða sólskinsstundafjölda sumarsins

Dagurinn í dag (18.september) er heldur dökkur hér syðra og ágætt að nota hann til að taka stöðu sólskinsstundafjölda sumarsins í Reykjavík. Sem kunnugt er lýkur veðurstofusumrinu ekki fyrr en í lok mánaðarins. Sólskinsstundafjöldi frá og með 1.júní til gærdagsins telst 804,9 stundir. Miðað við almanakið, önnur sumur frá 1.júní til 17.september, er núlíðandi sumar í þriðjasólríkasta sæti. Það eru aðeins sumrin 1928 (826,8 stundir) og 1929 (858,0 stundir) sem státa af hærri tölum. 

En mánuðurinn er ekki búinn og skýjuðu veðri er spáð næstu daga. Fáein sumur önnur eiga því möguleika á að sigla fram úr þessu, en ekki mörg því sá fjöldi sem þegar hefur mælst tryggir sjöunda sætið. Að meðaltali mælast um það bil 3,4 sólskinsstundir á dag í Reykjavík eftir 17.september. Yrðu sólskinsstundir í meðallagi til loka mánaðar yrði lokatalan 854,3 - og myndi merja 3.sæti - sjónarmun á undan sumrinu 1927 (853,6 stundir) og ekki langt neðan við 2.sætið (1928 með 861,9 stundir). Varla er nokkur von til þess að ná 1.sætinu af sumrinu 1929 (894,0 stundir). 

Það eru sum sé þrjú sumur í röð sem hafa helgað sér þrjú efstu sætin í 90 ár, 1929, 1928 og 1927, þar rétt fyrir neðan eru tvö nýleg sólarsumrin 2012 og 2011, í sjötta sætinu er svo sumarið 1924. 

Árið í heild (til þessa) stendur líka vel, heildarsólskinsstundafjöldinn er um það bil búinn að jafna ársmeðaltal síðustu tíu ára þó þrír mánuðir séu eftir af árinu (en venjulega eru þeir sólarlitlir) - og summan er nú þegar komin 100 stundir fram úr ársmeðaltalinu 1961 til 1990. 

Sumarhitinn í Reykjavík situr nú í 9. til 11.hlýjasta sæti. Meðalhiti þess það sem af er er 11,0 stig. Ekki er líklegt að sú röðun breytist mikið. Ársmeðalhitinn í Reykjavík er sem stendur í 8. til 9. hlýjasta sæti - það breytist trúlega eitthvað á annan hvorn veginn því þrír mánuðir rúmir eru enn til áramóta. 

Hálfur september

Fyrri helmingur september er liðinn. Hvort menn telja hann svalan eða hlýjan fer eftir viðmiði. Í Reykjavík er meðalhiti hans 8,7 stig, +0,6 stigum ofan meðallags 1961-1990, en -0,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn liggur fremur neðarlega miðað við það sem verið hefur á öldinni, í 15.hlýjasta sæti (af 19). Hlýjastir voru dagarnir 15 árið 2010, meðalhiti 12,2 stig, en kaldastir voru þeir 2012, meðalhiti 7,7 stig (1 stigi kaldari en nú). Á langa listanum (143 ár) í 65.sæti. Á honum er 2010 líka í fyrsta sæti, en sömu dagar 1992 í því neðsta, meðalhiti þá var aðeins 5,6 stig.

Á Akureyri er meðalhiti dagana 15 8,0 stig, +1,0 stigi ofan meðallags 1961-1990, en -1,5 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

Hiti er neðan meðallags síðustu tíu ára á öllum veðurstöðvum landsins. Minnst er vikið -0,2 stig við Hvalnes, en mest -1,9 á nokkrum stöðvum norðaustanlands, þar á meðal á Húsavík. Lítill munur er á vikum milli spásvæða og hiti í ýmist 15. eða 16.hlýjasta sæti á öldinni.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 59,5 mm og er það nærri tvöfalt meðallag - hefur þó 18 sinnum verið meiri sömu daga eftir því best er vitað. Á Akureyri hafa mælst 25 mm og er það ekki fjarri meðallagi (heldur ríflega sé miðað við 1961-1990, en undir meðallagi síðustu tíu ára.

Sólskinsstundir hafa mælst 74,2 í Reykjavík - nálægt meðallagi.

September sem sumarmánuður

Í marslok birtist hér á hungurdiskum pistill sem nefndist „apríl sem vetrarmánuður“. Þar var leitað að aprílmánuðum sem voru svo kaldir að þeir mega teljast fullgildir vetrarmánuðir. Fáeinir fundust. Nú gerum við svipað fyrir september og sumarið. September telst reyndar til sumarsins í árstíðaskiptingu Veðurstofunnar. En meðalhiti hríðfellur á þessum tíma árs og það er því sjaldan sem september er svo hlýr að hiti hans nái meðalhita hinna sumarmánaðanna þriggja - en það hefur komið fyrir. 

Til leitarinnar notum við landsmeðalhita í byggð. Reyndar er sú gagnaröð ekki sérlega áreiðanleg framan af - og stenst varla alvarlega rýni - en við látum sem ekkert sé í þessum leik. Við gætum leitað á sama hátt fyrir einstakar stöðvar - og gerum það e.t.v. einhvern tíma í framtíðinni (eða kannski gera lesendur það bara sjálfir). 

Það háði leitinni nokkuð fyrir aprílmánuð að hann hefur hlýnað umtalsvert á síðustu 150 árum - og veturinn líka. Þetta er heldur minna vandamál fyrir september - að meðaltali hefur leitni hita hans aðeins verið um 0,4 stig á öld - varla marktæk, hitinn hefur sveiflast mikið, líka á langtímavísu. Sumarið hefur hlýnað lítillega meira. Þrátt fyrir þetta notum við sömu aðferð við að leita sumarseptembermánuði uppi og við notuðum í vetraraprílleitinni á sínum tíma. 

Það sem við sjáum á myndinni er þetta: Lárétti ásinn vísar til síðustu 200 ára (tæpra), en sá lóðrétti er hitakvarði. Græna feita línan sýnir 30-árakeðjumeðalhita (alþjóða-) sumarsins, til þess teljast mánuðirnir júní til ágúst. Sumur áranna 1989 til 2018 eru því lengst til vinstri - en línan hefst við árabilið 1824 til 1853. Græni ferillinn hefur í heildina þokast upp á við, en þó er sveiflan sem við sjáum í 30-ára hitanum enn meiri en hlýnunin er.

Rauða þykka línan sýnir það sama - en á við september. Þessi lína hefur þokast upp á við líka - fjöláratugasveiflurnar enn meira áberandi en sumarhitasveiflurnar - en fylgist að mestu að í tíma.

Þreparitið sýnir hins vegar landsmeðalhita einstakra septembermánaða - mjög breytilegur greinilega. Allt frá hinum illræmda september 1979 (og fáeinna ámóta eldri til hlýindanna miklu 1939 og 1941.

Við merkjum sérstaklega þá septembermánuði þegar meðalhiti er hærri en meðalhiti næstu þrjátíu sumra á undan. Sannir sumarmánuðir. Við megum líka taka eftir því að hinir fjölmörgu hlýju septembermánuðir þessarar aldar hefðu sumir hverjir komist inn í sumarflokkinn fyrir hundrað árum - það munar um hlýnunina þó ekki sé hún mjög mikil.

Þetta eru alls 8 mánuðir sem við merkjum. Langsumarlegastir voru septembermánuðir áranna 1939 og 1941, september 1958 líka ekta sumarmánuður - sem og 1996 (þó heldur hafi hann verið drungalegur sunnanlands - en það er kannski dæmigert sumareinkenni). 

Við getum líka spurt hvor það öfuga hafi gerst - hefur sumarið í heild (það er að segja júní til ágúst) nokkru sinni verið kaldara heldur en 30-ára meðalhiti septembermánaðar? Nei, það hefur ekki átt sér stað á þessu tímabili. Að vísu munaði nær engu árið 1882 (0,1 stigi).

September hefur einu sinni verið hlýjasti mánuður ársins á landsvísu. Það var 1958 (kalt var í ágúst og kuldi norðanlands í júlí dró þann mánuð niður). Í Reykjavík hefur september aðeins einu sinni verið hlýjasti mánuður ársins, það var 1877. Á Akureyri gerðist það aðeins 1958. Að september sé hlýjastur gerist oftar við sjávarsíðuna, sérstaklega austanlands. Það hefur t.d. gerst 7 sinnum á Dalatanga þó ekki hafi verið mælt þar nema í 80 ár. Síðast gerðist það þar bæði 2014 og 2015. 

Við sjáum af ofansögðu að september keppir sjaldan í hlýindum við aðra sumarmánuði - en hann er samt sem áður langoftast einn af fjórum hlýjustu mánuðum ársins. Ef við teljum í 145 ár, aftur til ársins 1874 er það í 128 skipti af 145. Maí hefur aðeins 15 sinnum lent í hópi fjögurra hlýjustu mánaða ársins, júní 144 sinnum og október þrisvar. Eigi sumarið að vera fjórir mánuðir að lengd (til samræmis við veturinn) er september tvímælalaust sumarmánuður - miklu frekar en maí. 

En eins og margoft hefur verið fjallað um hér á hungurdiskum áður er um fjölda haustmerkja að velja í náttúrunni. Það fer algjörlega eftir því hver tilgangur árstíðaskiptingar er hvaða merki eða vísi við veljum - allt frá sólstöðum á sumri og fram til upphafs skammdegis. 

September sem haustmánuður? Hefur einhver september verið kaldari en 30-ára meðalhiti haustsins (október og nóvember). Svarið er nei - og má sjá það á myndinni hér að neðan.

Það vantar mikið á að september hafi nokkru sinni verið svo kaldur að hann hafi keppt við haustmeðalhitann. Hann liggur því mun nær því að vera sumarmánuður heldur en haust - þrátt fyrir mun fleiri hausteinkenni heldur en hinir sumarmánuðirnir. Hausthitinn hefur heldur aldrei verið hærri en 30-ára meðaltal septemberhita. Það hefur heldur aldrei gerst að septemberhiti hafi verið lægri heldur en meðalhiti október og nóvember sama ár - en hins vegar hefur það komið fyrir að september hefur verið kaldari en október (um það höfum við fjallað hér áður), en aldrei kaldari en nóvember. 

Leifar fellibylsins Flóru 1963

Ritstjóranum er minnisstætt þegar von var á leifum fellibylsins Flóru hér til lands í október 1963. Í fyrsta lagi var sérlega óvenjulegt að minnst væri á veður meira en einn eða tvo daga fram í tímann, í öðru lagi hlaut koma fellibyls hingað til lands að vera meiriháttar mál - ekki síst þar sem sami fellibylur hafði valdið dauða þúsunda manna í Karíbahafi. Það var um þetta rætt og í veðurspám var var þessa daga alltaf talað um „stormsveipinn“ eða „stormsveipinn Flóru“ - en ekki lægð.   

Jú, það hvessti nokkuð um stund, en í reynd olli veðrið hinum unga veðuráhugamanni miklum vonbrigðum - til þess að gera tíðindalítið landsunnanhvassviðri. 

Fellibylurinn Flóra olli gríðarlegu tjóni á eyjum Karíbahafs, fyrst á Tobago (var þar að ná sér á strik) - síðan á Haiti og á Kúbu. Sagt var að hann hefði náð fjórða stigs styrk - en sannleikurinn er sá að ekki var fylgst nærri því eins vel með vindstyrk í fellibyljum á höfum úti eins og nú er gert. Að lenda á stórum eyjum eins og Hispanjólu og Kúbu laskar mjög hringrás fellibylja og þótti mesta furða á sínum tíma hve Flóra hélt styrk sínum við að fara yfir eyjarnar. Það var heldur engin hraðferð því kerfið fór þar í þrönga slaufu (ekki ósvipað og Dorian gerði við Bahamaeyjar nú nýlega) og var við eyjarnar í fjóra daga áður en það tók síðan á strik til norðnorðausturs austan við Bahamaeyjar og allt til okkar. Vindur olli miklu tjóni á Haiti og reyndar líka á Kúbu, en úrhelli þó meira. Í kerfinu mældist úrkoman mest 1470 mm á Haiti (sennilega á meira en einum sólarhring) og talið er að sums staðar hafi hún verið enn meiri. Þetta var langlíft kerfi - myndaðist 26.september og var síðan afskrifað sem hitabeltisfyrirbrigði þann 12.október, tveimur dögum áður en það kom hingað til lands. 

Kortið birtist í Morgunblaðinu 15.október 1963 - sýnist Jón Eyþórsson hafa teiknað það. Miðja lægðarinnar er hér rétt norðan við veðurskipið Alfa. 

Japanska endurgreiningin nær þessu nokkuð vel - kortið hér að neðan gildir á sama tíma og það að ofan, mánudaginn 14.október kl.12.

Snarpur landsynningur gengur yfir vesturhluta landsins. Vindhraði mældist mestur á Stórhöfða - fór í fárviðrisstyrk, en tiltölulega hvasst varð einnig á Keflavíkurflugvelli. Hviður fóru yfir 35 m/s á Reykjavíkurflugvelli, en meðalvindhraði var mun minni. Mjög hvasst varð einnig uppi á Hólmi ofan Reykjavíkur, en sem kunnugt er var byggð á þessum tíma ekki farin að teygja sig neitt uppeftir, uppbygging í Breiðholti vart hafin og sömuleiðis lítið í Árbæjarhverfi.

Íslandskortið á hádegi sýnir vel vindstrenginn yfir landinu suðvestanverðu - einnig varð hvasst í Æðey. 

Tjón varð ekki mikið - minna en óttast hafði verið - trúlega má þakka veðurspám - því menn virðast hafa fylgst betur en venjulega með bátum í höfnum en hafnatjón var mjög algengt á þessum árum. 

Við setjum hér með til gamans tvær fréttir úr blöðum. Sú fyrri er úr Þjóðviljanum:

Þjóðviljinn 15.október: Gerir lítinn usla hér á landi. Suðaustan stormur og rigning geisaði á Suðvesturlandi og Vestfjörðum í gær og eru það eftirhreytur af hinum mikla fellibyl, sem nefnist Flóra og hefur !átið að sér kveða við Karabísku eyjarnar undanfarna daga. Hefur þessi fellibylur breyst í djúpa lægð á Grænlandshafi og var hún á hægri hreyfingu norður í gærdag og hægir þó á sér. Hér í Reykjavík náði veðurofsinn hápunkti sínum klukkan 13 í gærdag og mældist í verstu hryðjunum 13 vindstig [37 m/s]. Þannig brotnaði átta metra hátt barrtré við Hofteig og nokkur brögð voru á skemmdum við byggingar í bænum í gær. Í verstöðvum á Suðurnesjum, Vesturlandi og Vestfjörðum höfðu menn nokkurn viðbúnað og hugðu að bátum sínum, en ekki höfðum við spurnir af teljandi skaða á þessum stöðum.

Hin er úr Alþýðublaðinu og segir af miklu sandfoki á Akranesi - ekki var nægilega vel gengið frá sandbirgðum sementsverksmiðjunnar:

Alþýðublaðið 15.október: Akranesi 14.október: Miklar skemmdir urðu á Akranesi í rokinu í dag. Skeljasandur frá Sementsverksmiðjunni fauk inn í bæinn og safnaðist i stóra hauga í görðum. Sandurinn hreinsaði málningu af gluggalistum, eyðilagði og rispaði gler í gluggum og lakk á bifreið, sem stóð óvarin, hreinsaðist af þeirri hlið, sem sneri upp í vindinn. Hjá Sementsverksmiðjunni eru nú miklir haugar af skeljasandi, birgðir til 3—4 ára. Hefur áður komið fyrir, að sandurinn hefur fokið inn í bæ, og valdið nokkrum skemmdum. Hafa íbúar á Akranesi krafist bóta, og hefur verksmiðjustjórnin nú hafið að girða kringum hrúgurnar. Hefur því verki enn ekki verið lokið. Í dag, þegar byrjaði að hvessa, fór sandurinn að berast inn í bæinn, og þegar mest var rokið, dundi hann á gluggum eins og haglél. Safnaðist hann víða í skafla, sem í dag mældust allt að 2 cm. þykkir [grunsamlega lág tala]. Mest var af sandinum í görðum og götum við Jaðarsbraut, Suðurgötu og Skagabraut. — Lögreglan kannaði skemmdirnar, sem af þessu hlutust, og voru þær miklar. Munu skýrslur hafa verið gerðar yfir skemmdirnar, ef skaðabótakröfur kynnu að koma fram og málarekstur yrði. Víða hefur sandurinn borist inn í hús, troðist niður í teppi, rispað gólf og valdið margvíslegri skemmdum. Bifreið, sem stóð út á götu, þegar sandbylurinn var verstur, skemmdist verulega þar sem allt lakk hreinsaðist af þeirri hlið, sem upp í vindinn sneri.

Hungurdiskar hafa áður fjallað um veður í október 1963, m.a. lágþrýstimet sem sett var þann 19. og vindhraðamet þann 23. (sjá einnig Íslandskort síðarnefnda daginn á vef Veðurstofunnar). 

Myndin sýnir þrýstispönn (munur á hæsta og lægsta þrýstingi á landinu á öllum athugunartímum mánaðarins) - grátt, og lægsta þrýsting hvers athugunartíma (rauður ferill). Snarpt þrýstifall fylgdi Flóru - en lægðarmiðjan sjálf komst aldrei að landinu heldur grynntist vesturundan. Önnur lægð fylgdi strax í kjölfarið - sú fór þó framhjá fyrir suðaustan og austan land - en náði að valda því að þrýstingurinn rétti sig ekki af. Mestu lægðirnar fóru síðan yfir landið þann 19. Þá var sett lágþrýstimet fyrir október í Vestmannaeyjum eins og áður sagði. Lægðin sem gekk yfir landið þann 23. var enn snarpari og nærri því eins djúp. Vindhraðamet var þá sett í Vestmannaeyjum og víða varð talsvert eða mikið foktjón auk þess sem skip á sjó og ferðamenn á landi lentu í voða. Við gætum sagt nánar af þessum merku veðrum síðar. 

Síðan tók við allt annað veðurlag - nóvember heldur kaldur og leiðinlegur, en desember mestallur afburðagóður - og veturinn 1964 lifir enn í minningunni sem nánast samfellt kraftaverk - var þó ekki alveg tilbreytingarlaus. 

Níustigasumarið

Svo vill til að sólarhringshiti í Reykjavík hefur á þessari öld náð 9 stigum að vori að meðaltali 1.júní - og fallið niður fyrir þau aftur 14 september. Níustigasumarið hefur því að meðaltali verið 105 dagar það sem af er öldinni. Við athugum nú hversu langt það var á þremur öðrum tímabilum.

Myndin á að sýna þetta. Bláu, lóðréttu línurnar marka árabilið 2001 til 2018, en aðrir litir þau tímabil önnur sem tilgreind eru á myndinni. Við sjáum að á árunum 1961 til 2000 var níustigatíminn að meðaltali 82 daga langur - hefur því verið ríflega þrem vikum lengri það sem af er öldinni heldur en við eldri kynslóðin þurftum að sætta okkur við lengst af. Sé farið enn lengra aftur - til áranna 1921 til 1960 sýnist níustigasumarið hafa verið örlítið lengra - 89 dagar að meðaltali - en samt meir en hálfum mánuði styttra en verið hefur upp á síðkastið. Á tímabilinu 1881 til 1920 var það hins vegar enn styttra, aðeins 72 dagar. Síðan þá hefur meir en mánuður bæst við. 

Ef við lítum á upphaf og endi níustigatímans kemur í ljós að þessi öld sker sig nokkuð úr - á hinum tímabilunum þremur byrjaði níustigatíminn í öllum tilvikum um miðjan júní, meiri breytileiki er í hinn endann. Á árunum 1921 til 1960 lauk níustigatímanum nærri því sama dag og nú (11. september í stað 14.), en 1961 til 1990 lauk honum 2. september og 1881 til 1920 að meðaltali 27.ágúst. 

Hvort öldin okkar hefur úthald í svona langt níustigasumar skal algjörlega ósagt látið. 

Veljum við hærri viðmiðunartölur vex munurinn á tímabilunum, en hann minnkar veljum við lægri viðmið. Reiknum við t.d. lengd sjöstigasumarsins fáum við út 134 daga á þessari öld, 128 á árunum 1961 til 2000, 131 á tímabilinu 1921 til 1960 og 120 á tímabilinu 1881 til 1920. Ellefustigasumarið hefur verið 57 dagar á lengd á þessari öld, var aðeins 4 dagar á tímabilinu 1961 til 2000, 28 dagar 1921 til 1960 - en núll dagar 1881 til 1920. Athugið að hér erum við ekki að telja einstaka daga (þá fengjum við aðrar tölur) - heldur erum við aðeins að reikna meðalhita. 

Við spyrjum okkur líka annarrar spurningar. Hvenær síðsumars fer meðalhiti á tímabilunum fjórum niður fyrir hitann 1.júní? Við höfum þegar svarað spurningunni fyrir þessa öld. Það er 14.september. Á árunum 1961 til 1990 var það 13.september, sama dag 1921 til 1960 og 16.september á árunum 1881 til 1920. Af þessu getum við kannski séð að ákveðum við að sumarið byrji 1.júní lýkur því (hvað hita varðar) rétt fyrir miðjan september. 

En auðvitað er þetta allt til gamans gert.