Kuldapollurinn

Fyrir nokkrum dögum var hér fjallað um kuldapoll sem átti að koma til landsins úr norðri í dag. Segja má að spá evrópureiknimiðstöðvarinnar hafi gengið eftir að mestu. 

Pollurinn er einmitt að fara suður yfir landið í dag. Heildregnar línur sýna hæð 500 hPa-flatarins eins og reiknimiðstöðin gerir ráð fyrir að hún verði í dag kl.18. Litir sýna hita í sama fleti. Meir en -42 stiga frost er í um 5 km hæð rétt fyrir norðan land. Hlýr sjórinn hitar loftið að neðan og veldur uppstreymi og síðan úrkomumyndun. Mikið hefur snjóað sumstaðar á Norðurlandi í nótt og í dag. Vindörvar sýna vindátt og vindstyrk á hefðbundinn hátt.

Þessi kuldapollur fellur í þann flokk sem ritstjóri hungurdiska (en enginn annar) kallar þverskorinn.

Þetta val á nafni má vel sjá á kortinu hér að ofan. Þar er hæð 500 hPa-flatarins táknuð í lit. Dekksti, blái liturinn er á því svæði þar sem flöturinn liggur lægst. Kortið gildir á sama tíma og kortið á ofan. Heildregnu línurnar sýna sjávarmálsþrýsting - jafnþrýstilínur. Þrýstilínurnar liggja þvert í gegnum kuldapollinn - sjá hann varla. Reynslan sýnir að þverskornir kuldapollar eru ætíð varasamir - á vetrum tengjast þeir hríðarveðrum og jafnvel snjóflóðum og margs konar leiðindum í veðri. Alla vega allaf rétt að fylgjast vel með þeim. 

Snjókoman á Norðurlandi undanfarinn sólarhring kemur því ekki á óvart og ekki heldur að varað skuli vera við snjóflóðum á Tröllaskaga - þó þetta ákveðna kerfi sé ekki mjög öflugt þannig séð. Svo vill einnig til að það lifir ekki mjög lengi - og getur (vegna annarra atburða) varla náð fullum þroska eða illindum.

En rétt er samt að hafa augun opin - það gæti t.d. snjóað víðar áður en kerfið er úr sögunni. 

Kuldapollur?

Þó veðurspár hafi í aðalatriðum verið mjög skýrar fyrir þessi jól - og það eiginlega fyrir löngu - er samt ákveðið atriði að flækjast fyrir í spám fyrir dagana milli jóla og nýárs. Reiknimiðstöðvar hafa verið sammála um að dálítill kuldapollur - eða kalt háloftalægðardrag sé væntanlegt frá Norður-Grænlandi á mánudag/þriðjudag. Hins vegar hefur verið verulegt ósamkomulag um hversu öflugt kerfi verður um að ræða - spárnar hafa hringlast til - frá runu til runu - og veruleg óvissa í safnspám líka. Allt frá því að nærri því ekkert gerist yfir í umskipti til umhleypingatíðar - og alls konar leiðinda.

Ekkert er því enn fast í hendi. Spá evrópureiknimiðstöðvarinnar í morgun (aðfangadag) kom nokkuð á óvart. Eftir nokkrar runur með spá um að lítið yrði úr kuldapollinum - og hann rynni til suðurs vel fyrir vestan land - kom aftur spá um að hann færi beint yfir okkur - þá á aðfaranótt miðvikudags. Kortin hér að neðan sýna þetta.

Hér má sjá reiknaða stöðu síðdegis á þriðjudag, 28.desember. Heildregnar línur sýna hæð 500 hPa-flatarins, af þeim ráðum við vindátt og styrk í miðju veðrahvolfi. Litirnir sýna þykktina en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Því minni sem hún er því kaldara er loftið. Í kalda blettinum miðjum er hún ekki nema 5000 metrar, loftið þar er meir en tíu stigum kaldara en í meðallagi. Þetta kaldasta loft er hér á suðurleið, en sjórinn hitar það baki brotnu áður en það nær til landsins undir morgun á miðvikudag - standist spáin. 

Það er margt uppi á borðinu þegar svona kalt loft fer hjá - jafnvel þó kerfið sé ekki fyrirferðarmikið. Vonandi verður ekkert úr - eins og hefur reyndar verið tískan í haust. Nýjasta spá bandarísku veðurstofunnar gerir t.d. ráð fyrir því að kuldapollurinn taki austlægari stefnu og fari meira eða minna framhjá okkur. Alveg jafn líklegt að evrópureiknimiðstöðin detti í það sama far strax í kvöld. 

En ritstjóri hungurdiska óskar lesendum og landsmönnum öllum gleðilegra jóla. 

Af snjó

Svo virðist sem óvenjulítill snjór verði á landinu næstu daga. Sú spurning kom því upp hversu oft allar byggðir landsins séu nánast snjólausar um jólin. Það er nú reyndar ekki alveg alautt um land allt í dag (Þorláksmessu) - en þó ljóst að snjóhula er með allra rýrasta móti. 

Ritstjóri hungurdiska sló lauslega á snjóhulu 24. og 25. desember aftur til ársins 1966. Sú athugun leiðir í ljós að afskaplega lítill snjór (nærri því enginn) var í byggðum landsins um jólin 2002 og sömuleiðis var sömuleiðis lítið um snjó þessa daga 1997. Ekki má þó taka þessa reikninga allt of hátíðlega.

Svo mátti heita að alautt væri um land allt á jólum 1933. Það snjóaði sums staðar og gerði alhvítt á Þorláksmessu, en þann snjó tók alls staðar upp daginn eftir, flekkótt var þó talið á Hornbjargsvita. 

Fyrstu 20 dagar desembermánaðar

Meðalhiti fyrstu 20 daga desembermánaðar er +2,5 stig í Reykjavík. Það er +1,5 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020 og +1,9 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 7. hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2016, meðalhiti þá +5,6 stig. Kaldastir voru þeir 2011, meðalhiti -2,8 stig. Á langa listanum raðast hiti nú í 20. hlýjasta sæti (af 146). Hlýjast var 2016, en kaldast 1886, meðalhiti þá var -5,6 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti dagana 20 nú +0,9 stig, +1,3 stigum ofan meðallags 1991 til 2020 og 2,1 stigi ofan meðallags síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið hlýjast við Breiðafjörð og á Vestfjörðum, hiti þar raðast í 5. hlýjasta sæti aldarinnar, en kaldast hefur verið á Austurlandi að Glettingi og Suðausturlandi, þar raðast hiti í 10. hlýjasta sætið.

 

Á einstökum stöðvum hefur verið hlýjast að tiltölu í Húsafelli. Þar er hiti +3,0 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Kaldast hefur verið á Fáskrúðsfirði, hiti +0,1 stigi ofan meðallags.

 

Úrkoma hefur mælst 91,4 mm í Reykjavík og er það hátt í 60 prósent ofan meðallags, en langt frá meti. Á Akureyri hefur verið mjög þurrt. Úrkoman hefur aðeins mælst 5,8 mm, en hefur mælst minni sömu daga.

 

Sólskinsstundir í Reykjavík það sem af er mánuði eru 4,5, um 4 stundum færri en í meðalári, hafa þó alloft mælst færri sömu daga.

 

Aðfaranótt 17. desember fór hiti í 16,1 stig á Dalatanga og 16,0 stig á Eskifirði. Er það nýtt landsdægurhámarkshitamet. Það er ekki algengt að svo hár hiti mælist í desember, en þó nægilega oft til þess að landshámarkshitamet 15 desemberdaga er 16,0 stig eða meira. Mánaðarhitamet desember er hins vegar 19,7 stig og mældist 2. desember 2019. Um það - og önnur desemberhitamet var ítarlega ritað í pistli á hungurdiskum 3. desember það ár - þar eru einnig vísanir í fleiri desemberhitamet.

Fyrri hluti desembermánaðar

Meðalhiti í Reykjavík fyrri hluta desember er +1,2 stig, +0,1 stigi ofan meðallags 1991 til 2020 og +0,8 stigum ofan meðallags sömu daga síðustu tíu ár og raðast í 12.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Hlýjastur var fyrri hluti desember árið 2016, meðalhiti þá var +6,3 stig. Kaldastur var hann árið 2011, meðalhiti -3,4 stig. Á langa listanum er hitinn í 55.hlýjasta sæti (af 146). Fyrri hluti desember 2016 er einnig á toppnum þar, en kaldastur var fyrri hluti desember árið 1893, meðalhiti þá -5,9 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú -0,5 stig, -0,3 stigum neðan meðallags 1991-2020, en +1,1 stigum ofan meðallags sömu daga síðustu tíu árin.

 

Að tiltölu hefur verið hlýjast við Breiðafjörð og á Vestfjörðum. Þar er hitinn í 7.hlýjasta sæti aldarinnar, en kaldast hefur verið á Austurlandi að Glettingi þar sem hitinn raðast í 15.hlýjasta sæti.

 

Miðað við síðustu tíu ár hefur verið hlýjast á Húsafelli, hiti þar +2,0 stigum ofan meðallags. Kaldast hefur hins vegar verið á Brú á Jökuldal þar sem hiti er -0,8 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Úrkoma hefur mælst 79,7 mm í Reykjavík og er það meir en 70 prósent umfram meðallag. Úrkoma á Akureyri hefur aðeins mælst 3,5 mm og er það tíundihluti meðalúrkomu.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 4,5 í Reykjavík, rétt undir meðallagi.

Ákveðnar breytingar

Svo virðist sem nokkrar breytingar verði á veðurlagi næstu daga. Það sem af er þessum mánuði hefur hiti verið í tæpu meðallagi víðast hvar á landinu og loftþrýstingur fremur lágur (langt frá metum þó). Flestar spár eru nú sammála um að nú taki við tímabil með hærri þrýstingi og að það byrji alla vega með ákveðinni sunnanátt og hlýindum á fimmtudaginn. Framhaldið er hins vegar ekki ráðið hvað sunnanátt og hlýindi varðar. Annar möguleiki eru dagar með hægum vindi og hita nærri frostmarki (og hálkuhættu). Lengri spár en til fjögurra eða 5 daga eru að vanda ómarktækar en þó má geta þess að þær eru flestar sammála um áframhald háþrýstings - en ekki hvort hæðarmiðja verði yfir landinu, austan við það eða vestan. 

Til að átta okkur betur á stöðunni lítum við á spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir síðdegis á fimmtudaginn. 

Þetta er hefðbundið norðurhvelskort. Ísland er rétt neðan við miðja mynd. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar. Af þeim ráðum við vindátt og vindstyrk í miðju veðrahvolfi. Línurnar eru mjög þéttar við Ísland - og vindhraði eftir því mikill - um 55 m/s í 5,5 km hæð yfir Snæfellsnesi og Vestfjörðum og enn meiri ofar. Lægð er á hraðri ferð til norðausturs við strönd Grænlands. Þegar hún fer hjá slaknar heldur á vindi. 

Þykkt er sýnd í lit. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Litirnir liggja mjög þétt yfir Íslandi - það veldur því að talsvert slaknar á vindi eftir því sem neðar dregur. Líklega nær hann þó stormstyrk á víð og dreif um landið norðvestanvert. Hiti getur hæglega komist yfir 10 stig sums staðar fyrir norðan og austan. 

Það sem annars vekur sérstaka athygli á þessu korti er gríðarmikil hæð yfir sunnanverðum Bretlandseyjum, um 5840 metrar í hæðarmiðju. Þetta er með því hæsta sem sést á þessum slóðum í desember - og sömuleiðis er þar óvenjuhlýtt. Þykktin meiri en 5520 metrar. 

Aðalspurningin á næstunni er hvað um þessa hæð verður. Í sumum spám (ekki öllum) á hún að veltast um í 1 til 2 vikur - jafnvel lengur. Í dag er aðalhugmyndin sú að hún nálgist okkur (en slakni aðeins) - en hörfi síðan aftur til austurs eða suðausturs. Önnur hugmynd er sú að hún endi vestan við - yfir Grænlandi. Varla er nokkur leið að ákveða hvort verður - og jafnlíklegt að það verði eitthvað allt annað. 

Á norðurslóðum eru kuldapollar vetrarins smám saman að koma sér fyrir. Þeir hafa þó langt í frá náð fullum styrk. Þegar rýnt er í smáatriði má sjá að ekki eru margar jafnhæðarlínur í kringum köldustu svæðin. Þessir pollar eru því í sjálfu sér ekki mjög ógnandi fyrir okkur sem stendur. Það þarf þó ekki marga daga til að breyta því. 

Hæð sem þessi er ákveðin ógnun fyrir Evrópu. Austan hennar getur mjög kalt loft ruðst fram úr norðri og valdið kuldum - íbúar Austurevrópu eru að vísu vanir slíku - en ef slíkir kuldar ráðast til vesturs er illt í efni fyrir vesturevrópumenn. Mikill lægðagangur er um Bandaríkin - hlýtt um suður- og austurhluta þeirra, en fremur svalt í norðvesturríkjunum. Ekki kæmu fréttir af allskonar vandræðum mjög á óvart.

Í gær (ekki í dag) var því spáð að 5700 metra jafnhæðarlínan næði að austan til landsins með hæðinni. Það gaf ritstjóra hungurdiska ástæðu til þess að líta á 500 hPa hæðarmet desembermánaðar hér við land. Það er 5750 metrar, yfir Keflavíkurflugvelli - nokkru lægra en talan í miðju hæðarinnar miklu yfir Bretlandi. Þetta met var sett þann 12. og 13. desember 1995. Ef við tökum endurgreiningar trúanlegar var hæðin yfir Suðausturlandi um 5770 metrar. Þessi hæð stóð ekki lengi við - slaknaði, en fór vestur fyrir og kalt loft og hörkufrost fylgdi í kjölfarið. En samt var hlýtt hæðarloft einhvern veginn að flækjast fyrir eftir þetta allan veturinn og tíðarfar talið mjög hagstætt - jafnvel einmunagott. 

Auðvelt er að leita að tilvikum þegar hæð 500 hPa-flatarins hefur farið yfir 5700 metra yfir landinu í desember. Gróflega má skipta slíkum atburðum í tvennt. Annars vegar er um langvinn háþrýstisvæði að ræða - vikulöng eða jafnvel enn þaulsetnari, en hins vegar skarpa hæðarhryggi sem fara fljótt yfir, á einum eða tveimur dögum. 

Sum þessi fortíðartilvik eru minnisstæð. Gæðaveturnir 1963 og 1964 byrjuðu báðir með miklum háloftahæðum í desember. Sama má segja um þurrkaveturinn mikla 1977. Á síðari árum minnist ritsjórinn einkum desember 2009 sem var upphaf hins óvenjulega veðurlags ársins 2010 og oft hefur verið fjallað um hér á hungurdiskum. Mikil háþrýstisyrpa kom einnig í desember 1961, 1970 og 1978 - höfðu á einhvern hátt afleiðingar fyrir það sem á eftir kom. 

En þrátt fyrir þá greinilegu tilhneigingu að stórir háþrýstiatburðir í desember hafi afleiðingar fyrir vetrarhringrásina í heild er eiginlegt spágildi slíkra atburða heldur rýrt. Veðrið endurtekur sig sjaldan eða aldrei. Þó þannig atburður verði e.t.v. nú segir hann lítið eða ekkert um afgang vetrarins. 

Fyrstu 10 dagar desembermánaðar

Meðalhiti í Reykjavík fyrstu 10 daga desember er -0,1 stig, -1,0 stigi neðan meðallags áranna 1991-2020 og -0,2 stigum neðan meðallags sömu daga síðustu tíu árin. Hitinn er í 14.hlýjasta sæti (af 21) sömu daga á öldinni. Hlýjastir voru þessir dagar árið 2016, meðalhiti þá var +7,1 stig, en kaldastir voru þeir árið 2011, meðalhiti -4,8 stig. Á langa listanum er hitinn nú í 92. hlýjasta sæti (af 146). Kaldastir voru þessir sömu dagar árið 1887, meðalhiti þá -7,2 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrstu 10 desemberdagana -1,9 stig, -1,5 stigum neðan meðallags áranna 1991-2020, en í meðallagi síðustu 10 ára.

 

Að tiltölu hefur verið kaldast á Austurlandi að Glettingi. Þar raðast hitinn í 18.hlýjasta sæti aldarinnar (4.kaldasta), en hlýjast hefur verið við Faxaflóa þar sem hiti raðast í 11.hlýjasta sætið.

 

Á einstökum veðurstöðvum er jákvætt vik (miðað við síðustu 10 ár) mest í Mikladal í Patreksfirði, +1,4 stig, en neikvætt mest í Möðrudal, -2,2 stig.

Meira af nóvember

Þó vestanátt háloftanna hafi lengst af verið í slakara lagi yfir Íslandi á þessari öld hefur hún rokið upp mánuð og mánuð. Það gerðist t.d. í sumar og nú aftur í nóvember. Tæp fimm ár eru síðan vestanáttin var jafnöflug eða öflugri í einum mánuði og nú. Það var í janúar 2017.

Heildregnu línurnar á kortinu sýna meðalhæð 500 hPa-flatarins, en litirnir vik hæðarinnar frá meðallaginu 1981 til 2010. Mikil, jákvæð hæðarvik voru fyrir sunnan land, en vægt neikvæð norðurundan. Þó veðurfar hafi ekki verið óhagstætt var lægðagangur stríður og stutt á milli lægða - en einhvern veginn fór vel með. 

Hiti var nærri meðallagi áranna 1991 til 2021, en lítillega ofan meðallags 1981 til 2010. Svo var einnig í neðri hluta veðrahvolfs eins og sjá má á kortinu hér að neðan.

Hér sýna litirnir þykktarvikin, en þykktin greinir frá hita í neðri hluta veðrahvolfs. Á kortinu má sjá að kalt hefur verið á Svalbarða og suður á Miðjarðarhafi vestanverðu, en mikil hlýindi yfir svæðinu suðaustan Grænlands.

Næsti nóvemberættingi þessa mánaðar er 2008. Þá var veðurfar líka talið hagstætt (eftir heldur erfiðan nóvember - með hruni og allt það). 

Þar sem veðrið er ekki afgreitt til okkar í neinni ákveðinni röð er harla ólíklegt að ættarsvipur verði með desember nú og desember 2008 - en aldrei að vita. 

Eldri ættingja má einnig finna - t.d. nóvember 1943. Í stuttri umsögn um þann mánuð segir: „Óstöðugt, þó ekki illviðrasamt. Snjólétt. Hiti í rúmu meðallagi“. - Kannski ekki svo ólíkt nýliðnum nóvembermánuði. Og nóvember 1922: „Góð tíð. Úrkomusamt á S- og V-landi, en þurrara fyrir norðan og austan. Hiti í meðallagi“.

Að vanda þökkum við BP fyrir kortagerð.

 

Tuttugustiga frost - hvenær fyrst að meðaltali?

Frost fór í -20,6 stig í Möðrudal þann 1. desember - fyrsta -20 stiga frost haustsins á landinu í ár (2021). Í framhaldi af því var spurt um það hvenær (að meðaltali) frost færi í fyrsta sinn í -20 stig á haustin hér á landi. Í byggðum landsins (sleppum hálendinu) er gerist það að meðaltali (2001 til 2020) 3. desember. Á þessu tímabili gerðist það fyrst 28. október (2002), en síðast ekki fyrr en eftir áramót 2016 til 2017 (13.janúar). Frost hefur fyrst að hausti farið í -20 stig í byggðum þann 19. október - það var í Möðrudal 1957. Litlu munaði 27. september 1954, þá fór frost í -19,6 stig í Möðrudal. Þann 5. október 2018 fór frostið í -20,8 stig á Dyngjujökli (1689 m yfir sjávarmáli) - ekki er staðaluppsetning á stöðinni.

Fróðleiksmoli um frost

Rétt fyrir hádegi fór frostið í Þykkvabæ niður í -19,6 stig - það er lægsti hiti á landinu síðari hluta ársins til þessa. Á þessari öld hefur -20 stigum verið náð fyrir 1.desember 14 sinnum (af 21). Ef við teljum aðeins stöðvar í byggð hefur frost 8 sinnum á öldinni náð -20 stigum fyrir 1.desember.

 

Það er aðeins einu sinni á öldinni að frost náði ekki -20 stigum allan síðari hluta ársins (2016) - þá náði frost mest -18,6 stigum á landinu, en -15,9 stig í byggð.

 

Í vor fór frost síðast í -20 stig þann 18. maí - en það var á Dyngjujökli (þar sem ekki eru staðalaðstæður). Þann 10.apríl mældist frostið -21,7 stig við Hágöngur.