Leifar fellibylsins Flóru 1963

Ritstjóranum er minnisstætt þegar von var á leifum fellibylsins Flóru hér til lands í október 1963. Í fyrsta lagi var sérlega óvenjulegt að minnst væri á veður meira en einn eða tvo daga fram í tímann, í öðru lagi hlaut koma fellibyls hingað til lands að vera meiriháttar mál - ekki síst þar sem sami fellibylur hafði valdið dauða þúsunda manna í Karíbahafi. Það var um þetta rætt og í veðurspám var var þessa daga alltaf talað um „stormsveipinn“ eða „stormsveipinn Flóru“ - en ekki lægð.   

Jú, það hvessti nokkuð um stund, en í reynd olli veðrið hinum unga veðuráhugamanni miklum vonbrigðum - til þess að gera tíðindalítið landsunnanhvassviðri. 

Fellibylurinn Flóra olli gríðarlegu tjóni á eyjum Karíbahafs, fyrst á Tobago (var þar að ná sér á strik) - síðan á Haiti og á Kúbu. Sagt var að hann hefði náð fjórða stigs styrk - en sannleikurinn er sá að ekki var fylgst nærri því eins vel með vindstyrk í fellibyljum á höfum úti eins og nú er gert. Að lenda á stórum eyjum eins og Hispanjólu og Kúbu laskar mjög hringrás fellibylja og þótti mesta furða á sínum tíma hve Flóra hélt styrk sínum við að fara yfir eyjarnar. Það var heldur engin hraðferð því kerfið fór þar í þrönga slaufu (ekki ósvipað og Dorian gerði við Bahamaeyjar nú nýlega) og var við eyjarnar í fjóra daga áður en það tók síðan á strik til norðnorðausturs austan við Bahamaeyjar og allt til okkar. Vindur olli miklu tjóni á Haiti og reyndar líka á Kúbu, en úrhelli þó meira. Í kerfinu mældist úrkoman mest 1470 mm á Haiti (sennilega á meira en einum sólarhring) og talið er að sums staðar hafi hún verið enn meiri. Þetta var langlíft kerfi - myndaðist 26.september og var síðan afskrifað sem hitabeltisfyrirbrigði þann 12.október, tveimur dögum áður en það kom hingað til lands. 

Kortið birtist í Morgunblaðinu 15.október 1963 - sýnist Jón Eyþórsson hafa teiknað það. Miðja lægðarinnar er hér rétt norðan við veðurskipið Alfa. 

Japanska endurgreiningin nær þessu nokkuð vel - kortið hér að neðan gildir á sama tíma og það að ofan, mánudaginn 14.október kl.12.

Snarpur landsynningur gengur yfir vesturhluta landsins. Vindhraði mældist mestur á Stórhöfða - fór í fárviðrisstyrk, en tiltölulega hvasst varð einnig á Keflavíkurflugvelli. Hviður fóru yfir 35 m/s á Reykjavíkurflugvelli, en meðalvindhraði var mun minni. Mjög hvasst varð einnig uppi á Hólmi ofan Reykjavíkur, en sem kunnugt er var byggð á þessum tíma ekki farin að teygja sig neitt uppeftir, uppbygging í Breiðholti vart hafin og sömuleiðis lítið í Árbæjarhverfi.

Íslandskortið á hádegi sýnir vel vindstrenginn yfir landinu suðvestanverðu - einnig varð hvasst í Æðey. 

Tjón varð ekki mikið - minna en óttast hafði verið - trúlega má þakka veðurspám - því menn virðast hafa fylgst betur en venjulega með bátum í höfnum en hafnatjón var mjög algengt á þessum árum. 

Við setjum hér með til gamans tvær fréttir úr blöðum. Sú fyrri er úr Þjóðviljanum:

Þjóðviljinn 15.október: Gerir lítinn usla hér á landi. Suðaustan stormur og rigning geisaði á Suðvesturlandi og Vestfjörðum í gær og eru það eftirhreytur af hinum mikla fellibyl, sem nefnist Flóra og hefur !átið að sér kveða við Karabísku eyjarnar undanfarna daga. Hefur þessi fellibylur breyst í djúpa lægð á Grænlandshafi og var hún á hægri hreyfingu norður í gærdag og hægir þó á sér. Hér í Reykjavík náði veðurofsinn hápunkti sínum klukkan 13 í gærdag og mældist í verstu hryðjunum 13 vindstig [37 m/s]. Þannig brotnaði átta metra hátt barrtré við Hofteig og nokkur brögð voru á skemmdum við byggingar í bænum í gær. Í verstöðvum á Suðurnesjum, Vesturlandi og Vestfjörðum höfðu menn nokkurn viðbúnað og hugðu að bátum sínum, en ekki höfðum við spurnir af teljandi skaða á þessum stöðum.

Hin er úr Alþýðublaðinu og segir af miklu sandfoki á Akranesi - ekki var nægilega vel gengið frá sandbirgðum sementsverksmiðjunnar:

Alþýðublaðið 15.október: Akranesi 14.október: Miklar skemmdir urðu á Akranesi í rokinu í dag. Skeljasandur frá Sementsverksmiðjunni fauk inn í bæinn og safnaðist i stóra hauga í görðum. Sandurinn hreinsaði málningu af gluggalistum, eyðilagði og rispaði gler í gluggum og lakk á bifreið, sem stóð óvarin, hreinsaðist af þeirri hlið, sem sneri upp í vindinn. Hjá Sementsverksmiðjunni eru nú miklir haugar af skeljasandi, birgðir til 3—4 ára. Hefur áður komið fyrir, að sandurinn hefur fokið inn í bæ, og valdið nokkrum skemmdum. Hafa íbúar á Akranesi krafist bóta, og hefur verksmiðjustjórnin nú hafið að girða kringum hrúgurnar. Hefur því verki enn ekki verið lokið. Í dag, þegar byrjaði að hvessa, fór sandurinn að berast inn í bæinn, og þegar mest var rokið, dundi hann á gluggum eins og haglél. Safnaðist hann víða í skafla, sem í dag mældust allt að 2 cm. þykkir [grunsamlega lág tala]. Mest var af sandinum í görðum og götum við Jaðarsbraut, Suðurgötu og Skagabraut. — Lögreglan kannaði skemmdirnar, sem af þessu hlutust, og voru þær miklar. Munu skýrslur hafa verið gerðar yfir skemmdirnar, ef skaðabótakröfur kynnu að koma fram og málarekstur yrði. Víða hefur sandurinn borist inn í hús, troðist niður í teppi, rispað gólf og valdið margvíslegri skemmdum. Bifreið, sem stóð út á götu, þegar sandbylurinn var verstur, skemmdist verulega þar sem allt lakk hreinsaðist af þeirri hlið, sem upp í vindinn sneri.

Hungurdiskar hafa áður fjallað um veður í október 1963, m.a. lágþrýstimet sem sett var þann 19. og vindhraðamet þann 23. (sjá einnig Íslandskort síðarnefnda daginn á vef Veðurstofunnar). 

Myndin sýnir þrýstispönn (munur á hæsta og lægsta þrýstingi á landinu á öllum athugunartímum mánaðarins) - grátt, og lægsta þrýsting hvers athugunartíma (rauður ferill). Snarpt þrýstifall fylgdi Flóru - en lægðarmiðjan sjálf komst aldrei að landinu heldur grynntist vesturundan. Önnur lægð fylgdi strax í kjölfarið - sú fór þó framhjá fyrir suðaustan og austan land - en náði að valda því að þrýstingurinn rétti sig ekki af. Mestu lægðirnar fóru síðan yfir landið þann 19. Þá var sett lágþrýstimet fyrir október í Vestmannaeyjum eins og áður sagði. Lægðin sem gekk yfir landið þann 23. var enn snarpari og nærri því eins djúp. Vindhraðamet var þá sett í Vestmannaeyjum og víða varð talsvert eða mikið foktjón auk þess sem skip á sjó og ferðamenn á landi lentu í voða. Við gætum sagt nánar af þessum merku veðrum síðar. 

Síðan tók við allt annað veðurlag - nóvember heldur kaldur og leiðinlegur, en desember mestallur afburðagóður - og veturinn 1964 lifir enn í minningunni sem nánast samfellt kraftaverk - var þó ekki alveg tilbreytingarlaus. 

Níustigasumarið

Svo vill til að sólarhringshiti í Reykjavík hefur á þessari öld náð 9 stigum að vori að meðaltali 1.júní - og fallið niður fyrir þau aftur 14 september. Níustigasumarið hefur því að meðaltali verið 105 dagar það sem af er öldinni. Við athugum nú hversu langt það var á þremur öðrum tímabilum.

Myndin á að sýna þetta. Bláu, lóðréttu línurnar marka árabilið 2001 til 2018, en aðrir litir þau tímabil önnur sem tilgreind eru á myndinni. Við sjáum að á árunum 1961 til 2000 var níustigatíminn að meðaltali 82 daga langur - hefur því verið ríflega þrem vikum lengri það sem af er öldinni heldur en við eldri kynslóðin þurftum að sætta okkur við lengst af. Sé farið enn lengra aftur - til áranna 1921 til 1960 sýnist níustigasumarið hafa verið örlítið lengra - 89 dagar að meðaltali - en samt meir en hálfum mánuði styttra en verið hefur upp á síðkastið. Á tímabilinu 1881 til 1920 var það hins vegar enn styttra, aðeins 72 dagar. Síðan þá hefur meir en mánuður bæst við. 

Ef við lítum á upphaf og endi níustigatímans kemur í ljós að þessi öld sker sig nokkuð úr - á hinum tímabilunum þremur byrjaði níustigatíminn í öllum tilvikum um miðjan júní, meiri breytileiki er í hinn endann. Á árunum 1921 til 1960 lauk níustigatímanum nærri því sama dag og nú (11. september í stað 14.), en 1961 til 1990 lauk honum 2. september og 1881 til 1920 að meðaltali 27.ágúst. 

Hvort öldin okkar hefur úthald í svona langt níustigasumar skal algjörlega ósagt látið. 

Veljum við hærri viðmiðunartölur vex munurinn á tímabilunum, en hann minnkar veljum við lægri viðmið. Reiknum við t.d. lengd sjöstigasumarsins fáum við út 134 daga á þessari öld, 128 á árunum 1961 til 2000, 131 á tímabilinu 1921 til 1960 og 120 á tímabilinu 1881 til 1920. Ellefustigasumarið hefur verið 57 dagar á lengd á þessari öld, var aðeins 4 dagar á tímabilinu 1961 til 2000, 28 dagar 1921 til 1960 - en núll dagar 1881 til 1920. Athugið að hér erum við ekki að telja einstaka daga (þá fengjum við aðrar tölur) - heldur erum við aðeins að reikna meðalhita. 

Við spyrjum okkur líka annarrar spurningar. Hvenær síðsumars fer meðalhiti á tímabilunum fjórum niður fyrir hitann 1.júní? Við höfum þegar svarað spurningunni fyrir þessa öld. Það er 14.september. Á árunum 1961 til 1990 var það 13.september, sama dag 1921 til 1960 og 16.september á árunum 1881 til 1920. Af þessu getum við kannski séð að ákveðum við að sumarið byrji 1.júní lýkur því (hvað hita varðar) rétt fyrir miðjan september. 

En auðvitað er þetta allt til gamans gert. 

Haustlægðin Celia - 1962

Orðið „haustlægð“ komst seint á prent í blöðunum sé að marka flettingar á timarit.is, fyrst 1983 og síðan ekki fyrr en 1990. Það hefur þó verið á róli nokkuð lengur manna á meðal - minnir ritstjóra hungurdiska. Enginn veit þó nákvæmlega hvað það er sem greinir haustlægðir frá öðrum, né heldur hvort þeim bregður fyrir á öllum árstímum - eða þær skilgreina haustkomu á einhvern óræðan máta. Við veðurfræðingar ættum sennilega að fara varlega í notkun þessa orðs - en ráðum auðvitað engu um það hvað aðrir gera.

Þrátt fyrir allan efa er það nú samt svo að stundum birtist haustveðrið nokkuð snögglega og fer ekki aftur - jafnvel þótt stöku síðari dagar sama árs sýni sig í gervi sumars. 

Ritstjóri hungurdiska hefur lengi fylgst með veðri, kannski allt frá hausti 1961 - sumt man hann enn eldra - [en margt síðan man hann auðvitað alls ekki] og man fáeinar raunverulegar haustlægðir. Hvað um það, haustkoman 1961 er ekki alveg negld niður á dag eða lægð í huganum  (kom samt) - en er það aftur á móti 1962. 

Óvenju rólegt var á fellibyljaslóðum haustið 1962 og fengu aðeins 5 hitabeltislægðir nafn. Þar af voru þrír fellibyljir. Lægðin Celia náði aldrei styrk fellibyls (svo vitað sé), veðrið snerti Nýfundnaland, en olli engu tjóni fyrr en hér á landi. Þann 22. september var hún austan Nýfundnalands – fremur sakleysisleg að öðru leyti en því að hún virtist bera vel í háloftabylgju sem að vestan kom. Á þessum tíma var ekki mikið um veðurathuganir á þeim slóðum sem hún er stödd. Þetta tilvik er gott dæmi um það að ekkert beint samband er á milli styrks hitabeltislægða og fellibylja og áhrifa afkvæma þeirra hér á norðurslóðum.

Kortið hér að ofan er af síðum Morgunblaðsins - þori ekki að fullyrða um höfund þess - líklega Knútur Knudsen - hann var á vakt þennan morgun. Það gildir kl.6 að morgni 22.september. Þessi kort voru ungum veðuráhugamönnum mikils virði og smám saman töluvert á þeim að græða.

Endurgreining japönsku veðurstofunnar og morgunblaðskortinu ber allvel saman. Vaxandi lægð austur af Nýfundnalandi á leið norðaustur, en hæð yfir Bretlandi. Á handteiknaða kortinu má einnig sjá veðurathuganir veðurskipanna Bravó, Alfa og Charlie, hið síðarnefnda á kortinu í hlýja geiranum austan lægðarmiðjunnar og sérlega mikilvægt í þessu tilviki. Veðurskipið Bravó fylgist með á norðurjaðri úrkomusvæðis sem sýnt er á japanska kortinu. Veðurfræðingar bíða spenntir eftir því hvað gerist á Alfa sem var á Grænlandshafi miðju - og því hvort lægðin tæki austlægari braut - sem hér var alveg hugsanlegt - skipið Indía, beint suður af Íslandi gæti gefið það til kynna. - Engar tölvuspár var að hafa - og engin von til þess að segja mætti af neinni nákvæmni um dýpkun lægðarinnar - og enn síður hvað síðan gerðist. 

Þrátt fyrir þetta má segja að allvel hafi tekist til með spána - nema hvað norðanáttinni hvössu yfir Vestfjörðum var alls ekki spáð - fyrr en hún var komin. 

Veðurspár voru handskrifaðar í bók sem þessa. Spá sem lesin var í útvarp kl.10:10 þann 22.september hljóðaði svo (yfirlit og upphaf):

Um 1400 km suðvestur í hafi er lægð sem dýpkar ört og hreyfist norðaustur. [Veðurhorfur næsta sólarhring] Suðvesturland til Vestfjarða, Suðvesturmið til Vestfjarðamiða: Suðvestankaldi og skúrir í dag. Vaxandi sunnan- og síðan suðaustanátt í kvöld. Hvasst og rigning í nótt. 

Takið eftir því að ekkert segir um veður morgundagsins. - Þess var fyrst getið kl.16:30 - allir biðu spenntir eftir þeirri spá. [Hvass suðvestan og skúrir síðdegis].  

Lægðin hrökk nú í ofurvöxt, dýpkaði um rúmlega 40 hPa á sólarhring, þrýstingur fór líklega niður undir 950 hPa þegar best lét að morgni þess 23. Kortið hér að ofan gildir kl.18 þann dag - sunnudag. Þá var lægðin yfir Breiðafirði og hafði grynnst lítillega. Endurgreiningin nær henni allvel. 

Sá sem þetta skrifar minnist vel veðurhörkunnar þennan dag - betur en veðrið í gær, fyrst í suðaustanáttinni og ekki síður í suðvestanáttinni í svokölluðum snúð lægðarinnar. Þetta tók fljótt af, en síðan skall haustið á með öllum sínum þunga og snjókomu um norðvestanvert landið. Þrýstingur mældist lægstur á landi 956 hPa. Það var í Stykkishólmi. Veðrið varð langverst suðvestanlands, en gætti minna í öðrum landshlutum - nema hvað mjög hvasst varð af norðri um tíma á hluta Vestfjarða. Dægurlagið sem hékk á heilanum þessa daga var „Walk right in“ með hópnum Rooftop Singers (undarlegt að muna það líka).  

Kortið sýnir veðurathuganir á skeytastöðvum kl.18 síðdegis. Kröpp lægðarmiðjan yfir Breiðafirði - en aðeins farin að fletjast í botninn. Takið eftir norðanáttinni á Hvallátrum. Um nóttina skilaði hún snjókomu suður á vestanvert Snæfellsnes og það snjóaði niður í miðjar hlíðar í Hafnarfjalli - haustið var komið þó hlýja og hvassa austanátt drifi yfir nokkrum dögum síðar. Illviðrið hafði rifið lauf af trjám í stórum stíl og lyktin gjörbreyttist. Allt var breytt.   

Í veðrinu urðu skemmdir á bátum í Reykjavíkurhöfn, sex trillur sukku. Bátur sökk í Þorlákshöfn og stórskemmdir urðu á mannvirkjum í smíðum í Keflavík, tveim síldarþróm og fiskhúsi. Fokskemmdir urðu einnig nokkrar í Sandgerði. Járnplötur tók af nokkrum húsum í Reykjavík, þar skemmdust líka girðingar og tré brotnuðu. Stór mótauppsláttur fauk í Vestmannaeyjum og þar fauk steingirðing um koll. Menn voru hætt komnir er bát rak upp í kletta við Drangsnes. Járnplötur fuku af húsum í Höfn í Hornafirði og á Akranesi. Bíll með knattspyrnuliði ÍA fauk út af vegi í Hvalfirði, slys urðu ekki á fólki. Sjór gekk yfir grjótgarðinn við höfnina í Bolungarvík (í norðanátt) og ljósker brotnuðu, brimið sagt 30 metra hátt. Brimstrókar við Arnarstapa þóttu óvenju tignarlegir. Mikið af korni fauk á Rangárvöllum og eins á ökrum á Héraði. 

Á þessum árum voru stöðug vandræði í höfnum landsins hvessti mikið. Gríðarmikið hefur verið bætt úr síðan. Þó var smástreymt í þessu tilviki, mikill áhlaðandi hefur samt borist inn til Reykjavíkur. 

Myndin sýnir þrýstispönn (munur á hæsta og lægsta þrýstingi á landinu á öllum athugunartímum mánaðarins) - grátt, og lægsta þrýsting hvers athugunartíma (rauður ferill). Mikil sveifla fylgdi Celíu og mikil þrýstispönn - og mikill vindur. Næsta spannarhámark á undan (þann 15.) fylgdi allmiklu norðanveðri - en ekki fylgdi hausttilfinning því á sama hátt og Celíu. Eins var allmikill vindur þann 1. - kannski tengdur leifum fellibylsins Ölmu - kannski einhverju öðru suðlægu kerfi). Djúp lægð var langt suður í hafi og vindur af austri hér á landi. Hætt við að einhver hefði misst út úr sér haustlægðarmerkilappann þegar í upphafi mánaðarins - þó ekki væri ástæða til. Drjúghvasst varð einnig síðasta dag mánaðarins - þá af austri enda mjög djúp lægð fyrir sunnan land. Austanáttin sú var þó mild um landið vestanvert - en náði ekki að skapa tilfinningu fyrir endurkomu sumars. 

Þetta veður sýnir að til þess að gera sakleysisleg hitabeltiskerfi geta verið mjög varasöm - reyndar virðist meira máli skipta að rekja sú og hlýindi sem þau draga með sér langt sunnan úr höfum „hitti rétt í“ vestanvindabeltið heldur en það vindafl sem þau bjuggu yfir í sinni fyrri tilveru. Ekkert virðist ameríska fellibyljamiðstöðin vita af tjóni því sem kerfið olli hér á landi (og er sjálfsagt alveg sama). 

Fyrsta haustlægðin árið eftir var líka minnisstæð - hún kom enn fyrr, 10.september. Ekki varð þá aftur snúið. - En förum sparlega með þetta hugtak - haustlægð - á meðan við vitum ekki almennilega hvað það er. 

Af háloftastöðunni í ágúst

Við lítum nú á hæð 500 hPa-flatarins í ágústmánuði síðastliðnum og vik hennar frá meðaltalinu 1981 til 2010. Kortið gerði Bolli Pálmason eftir gögnum frá evrópureiknimiðstöðinni.

Jafnhæðarlínur eru heildregnar, en vik eru sýnd í lit, neikvæðu vikin eru bláleit, en þau jákvæðu rauðbrún. Þó lægðarmiðja sé yfir Íslandi á kortinu var hæð flatarins ekki svo mjög undir meðallagi. Vikin voru mun meiri fyrir sunnan land heldur en við lægðarmiðjuna sjálfa. Lögun vikanna segir okkur að norðaustlægar áttir hafi verið mun algengari í veðrahvolfinu heldur en venjulegt er - afleiðingar munum við enn. Þungbúið veður norðaustanlands, en bjartara um landið suðvestanvert. 

Við sjáum líka að suðvestanáttin yfir Bretlandseyjum hefur verið talsvert öflugri en venjulegt er og sömuleiðis má sjá óvenjulega stöðu við Grænland norðvestanvert - þar ríktu óvenjuleg hlýindi í neðanverðu veðrahvolfi - við fréttum af óvenjulegum hitum á Ellesmereeyju - en því miður eru mælingar gisnar á þeim slóðum og nær engar inni í „sveitum“ - ástandið í mælimálum svipað og hér var fyrir 1880. Hvernig skyldu sumur hafa verið þar þá? Veðurstöðin Alert er nefnd eftir skipi sem bar sama nafn og kannaði þessar slóðir á árunum 1875 til 1876, en leiðangursmenn héldu sig við sjávarsíðuna. Tala mikið um kulda, m.a. var kvikasilfurshitamælirinn beinfrosinn mestallan marsmánuð 1876. En lægsti hiti sem leiðangurinn mældi var -74°F eða -53°C (mælt á vínandamæli), það var 4.mars. 

Hlýinda- og kuldaskot

Eins og minnst var á hér á hungurdiskum fyrir fáeinum dögum hlýnaði snögglega í veðri hér á landi rétt eftir aldamótin - langt fram úr væntingum vegna hnattrænnar hlýnunar. Meðalhiti í Stykkishólmi 12-mánuðina frá september 2002 til ágúst 2003 var 2,07 stigum hærri en ársmeðalhiti næstu tíu ára á undan. 

Sú spurning kemur upp hvort við finnum eitthvað ámóta í mæligögnum. Við þekkjum meðalhita í Stykkishólmi allvel aftur til 1820 eða þar um bil, og vitum nokkuð um hann enn lengra aftur, en leitin nú hefst 1830 og við búum til lista tilvika þar sem meðalhiti 12-mánaða er 1,7 stigum (eða meira) hærri heldur en meðalhiti næstu tíu ára á undan. Tilvikin reynast aðeins fimm. Hið fyrsta 1847, þá fór 12-mánaða meðaltalið 1,92 stig yfir meðalhita áranna tíu á undan, árið 1880 þegar hitinn fór 2,05 stig framúr, 1890 er hiti fór 1,78 stig framúr og árið 1929, en þá var hiti í apríl 1928 til mars 1929 2,16 stigum hærri en meðalhiti næstu tíu ára á undan. 

Tilvikin 1880 og 1890 voru öðru vísi en hin að því leyti að þeim fylgdu ámóta stórar niðursveiflur (kuldaskot), 1881 var það -3,13 stig, en -1,71 stig árið 1892. Önnur ámóta kuldaskot komu 1836 þegar 12-mánaða meðalhiti var -1,79 stigum neðan meðalhita næstu tíu ára á undan, 1859 var hitinn -2,46 stig neðan 10-ára meðalhitans, 1866 var vikið -1,93 og 1918 var það -2,21 stig. Ekkert ámóta kuldaskot hefur komið síðan - mest finnum við -1,57 stig árið 1968 og -1,39 stig 1949. 

Meðalhiti síðustu 10 ára í Stykkishólmi er 4,83 stig. Kæmi stórt hlýindaskot [+1,7 stig eða meira] ofan í hann færi ársmeðalhitinn í 6,5 stig. Það er um 0,6 stigum hærra heldur en hæsti 12-mánaða meðalhiti í Hólminum til þessa [5,93 stig, í mars 2016 til febrúar 2017] - hversu líklegt er slíkt? Stórt kuldakast drægi 12-mánaða hitann niður í 3,1 stig - svo kalt var síðast árið 1995. Snöggt kuldakast eins og 1881 myndi draga hitann niður í 1,7 stig. Svo kalt var síðast árið 1918 [12-mánuðirnir nóvember 1917 til október 1918]. Það er þó 1,6 stigum hærra heldur en lægstu 12-mánuðirnir 1881 [september 1880 til ágúst 1881]. - Munurinn er rífleg sú hnattræna hlýnun sem átt hefur sér stað. 

Hlýindasveiflurnar 1929 og 2003 reyndust að nokkru leyti „varanlegar“ - næstu tíu ár í kjölfar þeirra voru mun hlýrri en tíu árin á undan (munaði 1,0 stigi 2003, en 0,8 stigum 1929). Nítjándualdarhlýindaskotin voru það ekki - þau komu og fóru. Stærstu kuldaskotin voru ekki „varanleg“ heldur - svakaleg á skelfilega köldum tímum. 

Ekkert mælir því mót að skyndilegar sveiflur eins og þær sem hér hafa verið gerðar að umfjöllunarefni geti átt sér stað hvenær sem er - þær eru bara ólíklegar. Sömuleiðis er næsta víst að þær geta orðið ennþá stærri - ólíklegt er að þær allra stærstu sem hafa átt sér stað séu inni á mælitímabilinu.  

Hitavik síðustu 40 ára - samanburður Íslands og Evrópu

Copernicus-verkefnið svokallaða fylgist náið með hitabreytingum á jörðinni - eins og þær koma fram í greiningum Evrópureiknimiðstöðvarinnar. Munur á greiningu þessari og raunveruleikanum er sáralítill á þessu tímabili (ein einhver samt - staðbundið). Auðvelt er að komast í hluta þessara gagna. Við skulum nú líta lauslega á hitaþróun í Evrópu síðustu 40 árin og bera saman við það sem gerst hefur á Íslandi.

Fyrsta myndin er endurberð línurits sem birtist mánaðarlega á vettvangi Copernicusar og synir 12-mánaða keðjumeðaltal hita í Evrópu frá 1979 til loka síðasta mánaðar (ágúst 2019 í þessu tilviki).

Lárétti ásinn sýnir árin - en sá lóðrétti hitavik miðað við 1981-2010. Það er auðvitað óheppilegt að greiningin hefjist einmitt þegar kaldara var en verið hafði lengi. Hefur það umtalsverð áhrif á leitnireikninga. Allítarlega var fjallað um slíkt á hungurdiskum þann 26.janúar 2017. Þar var rýnt í íslenskar tökur og niðurstaðan sú að þó hlýnunarleitni síðustu áratuga sé mikil (meir en 4°C á öld) hefur hún verið enn meiri álíkalengi áður, á fyrri hluta 20. aldar og á fyrri hluta þeirrar 19. litlu minni en nú hefur verið. Lesendur eru hvattir til þess að lesa (eða rifja upp þennan pistil). 

Hlýnunin er engu að síður gríðarleg í Evrópu síðustu 40 árin [um 4,6 stig á öld] - en samt hafa töluverðar sveiflur verið í vikunum. Varla er hægt að segja að hiti hafi farið niður fyrir meðaltalið allt frá 1996. 

Svipað má segja um Ísland - við notum Reykjavíkurhitann sem dæmi.

Reiknum við leitnina fáum við út risatölu, 4,9 stig á öld, en hún er þó ójafnari heldur en á meginlandinu - kannski tvö þrep, hið fyrra 1996, en hið síðara 2002 til 2004 - síðan hefur hiti ekki hækkað að ráði. 

Það er athyglisvert að sjá Evrópu- og Reykjavíkurtölurnar á sama línuriti (þó það sé pínulítið erfitt fyrir augun).

Grái ferillinn sýnir evrópuvikin, en sá græni þau í Reykjavík. Hlýnunin er svipuð - örlítið meiri í Reykjavík - en ómarktækt. Þegar við horfum á smáatriði ferlanna kemur í ljós að mjög oft standast jákvæð vik í Evrópu á við neikvæð í Reykjavík og einnig öfugt. Að baki því liggur aflfræðilegt eðli veðrakerfisins. - En ef við reynum að reikna slíkt samband út beint úr þessum gögnum drekkir hin gríðarlega sameiginlega hlýnun því - hún er annars eðlis. Til að reikna þyrftum við að nema leitnina á brott áður (það er auðvelt, en við sleppum því hér).

Leitni hefur einnig verið mikil á heimsvísu á þessum tíma, um 1,8°C á öld. Fyrst hún er svona mikið meiri í Evrópu hlýtur hún að hafa verið minni annars staðar - sem er raunin. Þó trúlegt sé að heimshlýnun haldi áfram, annað hvort af svipuðum eða auknum þunga, næstu 40 árin væri með miklum ólíkindum ef hlýnunin í Evrópu og hér á landi héldi áfram eins og verið hefur á sama tíma. En ritstjóri hungurdiska hefur svosem sagt eitthvað ámóta áður - og hlýnunin mikla bara haldið sínu striki þrátt fyrir það. Það er líka hugsanlegt að við fáum að sjá fleiri og stærri skammvinn „umframskot“ þá með alllöngum tímabilum á milli þegar hiti virðist standa í stað eða jafnvel lækka lítillega. Skemmtilegt gamalt dæmi um slíkt skot var árið 1880 þegar hiti fór 1,7 stig fram úr meðalhita næstu tíu ára á undan í Reykjavík, samsvarandi því að 12-mánaða hiti nú færi í 7,1 stig, 0,5 stigum hærra heldur en hlýindaskotið 2003 - en það var 1,9 stig umfram meðalhita síðustu 10-ára. Hitaskot sem þessi eru sum sé hluti af íslensku veðurfari - við þekkjum fáein. 

Lítum að lokum á 12-mánaða vikamun Evrópu og Reykjavíkur á mynd.

Hér er engin regla (eða lítil). Neðri hluti myndarinnar sýnir skeið þegar kaldara var í Reykjavík (að tiltölu) heldur en á meginlandinu, en efri hlutinn hið öfuga. Leitnin er nánast engin. 

Áttatíu ára gamalt septembermet

Í dag rifjaði Sigurður Þór Guðjónsson upp septemberhitamet Reykjavíkur sem sett var fyrir nákvæmlega 80 árum, þann 3. árið 1939. Hámarkshiti dagsins fór þá í 20,1 stig í Reykjavík og er það í eina skipti sem hiti þar hefur náð 20 stigum í september. Þann 31.ágúst hafði hitinn í Reykjavík farið í 21,4 stig og einnig var allgóður hiti næstu tvo daga þar á undan. Hámarkshitinn í Reykjavík 2.september 1939 (19,9 stig) er einnig hærri heldur en annars hefur mælst svo seint á sumri í Reykjavík. Í þriðja sæti eru 18,5 stig sem mældust þann 10. 1968. Þetta er því mjög óvenjuleg hitasyrpa í langtímasamhengi (verður samt slegin um síðir). [Við skulum til gamans láta þess getið að Rasmus Lievog færir 15,5°R = 19,4°C til bókar þann 2.september 1789]. 

Mjög víða var hlýtt þessa daga - þó misjafnt frá degi til dags í hvaða landshluta var hlýjast. Hæstur mældist hitinn vestur á Lambavatni, 25,0 stig. Hámarksmælingar þar þykja þó grunsamlegar þessi árin - svo grunsamlegar að við getum varla tekið þær trúanlegar. Ef til vill munar þó ekki nema 2 til 3 stigum frá réttu lagi. Norður á Sandi í Aðaldal hafði hiti farið í 24,6 stig þann 1. Hámarkshiti þess 3. á Hvanneyri í Borgarfirði (22,7 stig) mun enn standa sem hæsti hiti þar á bæ og í Síðumúla fór hiti í 22,3 stig, hærra en nokkru sinni annars í september.  

Myndin hér að neðan sýnir hitamælingar í Reykjavík fyrstu fjóra daga septembermánaðar 1939. 

Lesið var af sírita á 2 klukkustunda bili allan sólarhringinn. Til að rétta hann af var notast við hefðbundnar hitamælingar - þær eru merktar með litlum rauðum krossum á myndinni. Ef við rýnum í mismuninn sjáum við að blaðið hefur verið aðeins skakkt í ritanum, tölur hans eru aðeins of lágar þann 1., réttast síðan af og eru orðnar aðeins of háar þann 4. Þetta er ekki mikill munur og við erum ekkert að leiðrétta hann hér. Svo vill til að þann 3. ber sírita og mælingum mjög vel saman. 

Rauðu punktarnir sýna hámarkshitamælingu hvers dags. Á þessum tíma var hámark ekki mælt nema síðdegis - við sleppum því við svokallað tvöfalt hámark sem með núverandi lesháttum hefði lent á þeim 4. - hámarkshiti talinn 19,0 stig - en var í raun ekki nema 14,9 stig - eins og rauði bletturinn sýnir. Bláu ferhyrningarnir sýna lágmarkshitann, aðfaranótt þess 3. var mjög hlý, næturlágmarkið 14,4 stig. Það er líka septembermet og lágmarkið þann 2. er í öðru sæti allra tíma (rétt eins og hámarkið þann dag) - þar á eftir koma svo 13,4 stig þann 3.september 2010. 

En hvernig var veðurstaðan?

Við notum bandarísku endurgreininguna til að segja okkur frá henni- nægilega nákvæm er hún. Ekki er hægt að segja að hún komi á óvart. Hlý austanátt yfir landinu - dæmigerð fyrir hinar mestu hlýindavæntingar um landið vestanvert. Lægð fyrir suðvestan land, en hæð norðausturundan. Kerfin ekki nægilega sterk til þess að vindur valdi leiðindum en þó nægilega til að halda sjávarlofti í skefjum. Við sjáum að ekki er eins mikilla hlýinda að vænta á Austfjörðum og Suðausturlandi. 

Við eigum líka Íslandskort frá þessum degi, reyndar aðeins eitt, og sýnir það veðrið kl.8 um morguninn (sem við segjum sé kl.9). 

Sé myndin stækkuð skýrist hún nokkuð - en einnig má finna skýrara eintak í viðhenginu. Hiti var þá þegar 16 stig í Reykjavík og 18 stig í Borgarfirði og á Akureyri, en ekki nema 8 á Blönduósi. Þar átti hins vegar eftir að hlýna talsvert og fór hiti þar í 19 stig síðdegis. Allhvass austsuðaustanátt (7 vindstig) var á Stórhöfða í Vestmannaeyjum kl.8. 

Við látum síðdegisathuganir á nokkrum stöðvum einnig fylgja hér með - verða læsilegri við stækkun:

En þetta voru miklir örlagadagar. Þjóðverjar (og rússar) höfðu ráðist inn í Pólland þann 1. og frakkar og bretar voru um það bil að segja þjóðverjum stríð á hendur - að sögn til að bjarga Pólverjum (sem mikið álitamál er svo hvort þeir gerðu þegar upp var staðið - verkar á okkar tíma eins og hver annar fyrirsláttur). En hér á landi er sumarið 1939 mjög í minnum haft fyrir einstök veðurgæði. Júlímánuður fær toppeinkunn á sumarkvarða ritstjóra hungurdiska - ágúst kemur ekki eins vel út (sökum úrkomu), en september gerði útslagið - kannski ætti ritstjórinn að herða sig upp í að gefa þeim mánuði einkunnir líka? 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Íslandskort 3.sept. 1939 kl.8

Sumareinkunn Akureyrar 2019 (og fleira)

Í síðasta pistli litum við á „sumareinkunn“ Reykjavíkur. Nú lítum við til Akureyrar en að því loknu teljum við „sumardaga“ á báðum stöðum.

Hér má sjá að sumarið 2019 kemur heldur laklega út á Akureyri - eins og reyndar öll sumur frá 2015 að telja. Ástæðan er trúlega sú að úrkoma hefur af einhverjum ástæðum verið meiri á Akureyri hin síðari ár heldur en áður - hugsanlega er það raunverulegt, en hugsanlega hafa mæliaðstæður eitthvað breyst. Úrkoman vegur mjög þungt í einkunnagjöfinni. 

Ritstjóri hungurdiska hefur einnig talið „sumardaga“. Sumarið er reyndar ekki búið og í september er að meðaltali einn sumardagur í Reykjavík, en 4 til 5 á Akureyri - hafa verið flestir 12 í Reykjavík eftir 1. september, en 16 á Akureyri. Talningin nær aftur til 1949.

Í Reykjavík er heildarmyndin svipuð og sumareinkunnin sýndi, sumardagar hafa verið mun fleiri á þessari öld en venjan var á kalda tímabilinu næst á undan, hálfgerð eyðimörk frá og með 1961 til og með 1986, en frá og með 2003. Síðan hafa aðeins komið tvö sumur í gömlum stíl, 2013 og 2018. 

Ekki er alveg jafn gott samræmi á milli sumardagafjölda og sumareinkunnar á Akureyri og eru síðustu sumur í góðu meðallagi hvað dagafjöldann varðar - nema þá 2015. Sumarið 2019 hefur alls ekki verið glórulaust við Eyjafjörð á sama hátt og þau hraksumur sem merkt eru sérstaklega á myndinni. Flestir voru sumardagarnir á Akureyri sumrin 1955 og 1976. Sumardagar eru fleiri á Akureyri á þessari öld en var að jafnaði áður - munurinn er bara ekki eins mikill og í Reykjavík. 

Þetta sést vel á næstu mynd.

Hér má sjá 10-árakeðjur sumardagafjölda á stöðunum tveimur. Fjöldi þeirra hefur nánast tvöfaldast í Reykjavík frá því sem áður var venjulegt, en aukningin á Akureyri er „aðeins“ í kringum 30 prósent. Hlýindin sem ríkt hafa frá og með 2003 ráða hér mestu. Sumardagafjöldi hefur á þessari öld verið svipaður og var að meðaltali á Akureyri áður fyrr - en fjöldinn á Akureyri hefur aukist nægilega þannig að enn er marktækur munur á meðalfjöldanum. 

Það gerist ekki oft að sumardagar árs eru fleiri í Reykjavík heldur en á Akureyri, við getum talið þau tilvik upp: 1950, 1958, 2011 og 2015. Sumardagar eru það sem af er þessu ári tveimur fleiri á Akureyri heldur en í Reykjavík, mestu munar um stöðuna í vor. Í apríl og maí voru 12 sumardagar á Akureyri, en aðeins 1 í Reykjavík, sá raunar í apríl, í eina skipti sem slíkt hefur gerst á því tímabili sem hér er til skoðunar. 

Hvort þetta gæðaástand varir er svo allt annað mál og rétt að reikna ekki með að svo verði, en þakka bara fyrir góða tíð svo lengi sem hún endist. 

Sumareinkunn Reykjavíkur 2019

Flestir eru sammála um að sumarið hafi verið harla gott í Reykjavík. Ritstjóri hungurdiska hefur frá 2013 reiknað út það sem hann kallar einkunn sumarsins. Um hugsunina að baki einkunnagjafarinnar má lesa í eldri pistlum, en þess þó getið hér að miðað er við hita, úrkomumagn, úrkomudagafjölda og sólskinsstundafjölda. Þetta er samkeppniskerfi sem reiknað er upp á nýtt á hverju ári. Hvert viðbótarár getur því haft áhrif á einkunn þeirra fyrri og raskað matsröð frá því sem var árið áður. 

Lárétti ásinn sýnir tíma, en sá lárétti er einkunnarstigi, súlurnar einkunn einstakra sumra. Hæsta mögulega einkunn er 48, lægsta er núll. Fjögur sumur eru nú efst og jöfn með 38 stig hvert, 1928, 1931, 2009 og 2012. Einkunn sumarsins 2019 er 36, það er því í hópi þeirra bestu samkvæmt þessum kvarða - mjög ólíkt 2018 sem aðeins fékk 12 stig. Sumarið nú er því svipað og gæðum og var orðin eins konar „regla“ á árunum 2007 til 2012  Sumrin 2013 og 2014 ollu ákveðnum vonbrigðum (það síðarnefnda þó yfir meðaltali áranna 1961-1990), en 2015, 2016 og 2017 voru öll með svipaða einkunn og best gerðist árunum 1961 fram til 2007. Rigninga- og kuldasumarið 1983 er á botninum með 1 stig (ótrúlega vont). 

Þó sólskinsstundasumma ágústmánaðar hafi enn ekki verið staðfest virðist ljóst að sumarið 2019 er það þriðjasólríkasta frá upphafi mælinga, sólskinsstundirnar voru lítillega fleiri en nú sumrin 1928 og 1929. - En við bíðum samt með staðfestingu á því þar til mælingarnar hafa verið yfirfarnar. 

Þegar þetta er skrifað hafa endanlegar tölur frá Akureyri ekki verið reiknaðar - en ættu að verða til á morgun, mánudag, eða þá á þriðjudaginn. Sömuleiðis víkjum við að sumardagafjöldanum síðar. 

Munum svo að hér er um leik að ræða - aðrir meta málin á annan hátt.