Vindáttir - nærri jörð - og í háloftunum

Rétt að taka fram í upphafi að þessi pistill er í erfiða flokknum - kannski best fyrir flesta að sleppa honum, en þeir sem á annað borð átta sig á málinu ættu að vera einhvers vísari að loknum lestrinum. 

Við byrjum á því að líta á spákort sem gildir á morgun, þriðjudaginn 23. janúar.

Jafnþrýstilínur við sjávarmál eru heildregnar. Lægð er fyrir sunnan land, en hæð norðurundan. Austanátt er ríkjandi á svæðinu, þrýstivindur rétt norðan við austur. Vegna núnings við jörð blæs vindur í raun dálítið skásett á jafnþrýstilínurnar, oft í kringum 30 gráður frá hærri þrýstingi til þess lægri.

Litirnir sýna hæð 500 hPa-flatarins - því dekkri sem blái liturinn er því lægra stendur flöturinn. Háloftalægð er sunnan við land, en hæðarhryggur fyrir norðan það. Vindátt í 500 hPa er af austsuðaustri. Vindur er því ekki alveg af sömu stefnu „uppi“ og „niðri“ - en ekki munar miklu,

Ef við tölum um vindstefnurnar í gráðum er þrýstivindstefnan um 80 gráður, en um 100 gráður uppi í 500 hPa. Hér er stefnubreytingin þannig að hún gefur til kynna vægt hlýtt aðstreymi. 

Hér á eftir könnum við hvernig málum er háttað efra við mismunandi þrýstivindstefnu neðra. Við horfum á meðalstefnur á öllu því svæði sem myndin sýnir, en það er ekki fjarri því að vera 1000 til 1200 km á hvorn veg. Eins og við er að búast jafnast stefnur nokkuð út á svo stórum kvarða - en við höfum engar áhyggjur af því. 

Fyrst horfum við á myndina án þess að skýringartextar séu að marki inni á henni. Lárétti ásinn sýnir þrýstivindáttina - þó þannig að við sleppum núllinu í gráðutölunni, 180 gráður (sunnanátt) er þannig rituð sem 18, vestanáttin, 270 gráður sem 27 og svo framvegis. Lóðrétti ásinn sýnir vindátt í 500 hPa-fletinum á sama hátt. Litirnir sýna hvernig vindáttirnar para sig - kvarðinn til vinstri sýnir að rauðir litir tákna mikla tíðni, þau áttapör eru algengust. Mjóa punktalínan sem liggur skáhalt upp frá vinstri til hægri markar þau pör þar sem vindátt er sú sama neðra og efra - og greinilegt er að þannig er málum yfirleitt varið að ekki víkur mjög mikið frá.

En lítum nú á sömu mynd með nokkrum skýringartexta.

Tíðnihámörkin tvö eru annars vegar í vestsuðvestanáttinni, sem er algengasta áttin í háloftunum - og svo í austanáttinni - stjarnan sýnir hvar vindáttir á spákortinu að ofan lenda - nokkuð algeng staða greinilega. Rétt er þó að veita því athygli að hér segir ekkert af vindhraða - hann getur í þessum tilvikum verið ýmist hvass eða hægur. 

Stór auð svæði eru á myndinni - sýna pörun sem ekki á sér stað - eða er svo sjaldséð að hún markast ekki sem sérstakur litur. Værum við með minna svæði undir myndu einhver pör trúlega sýna sig laumulega. Hér má t.d. sjá að sé vestanátt við jörð er aldrei austanátt í 500 hPa-fletinum. Aftur á móti er töluvert algengt að sjá austlægar - og sérstaklega norðaustlægar áttir við jörð á sama tíma og vestlægar eru í háloftum. Það kýs ritstjóri hungurdiska að nefna öfugsniða. Rauð stjarna er sett í það mitt. 

Aðstreymi lofts er kalt í pörum sem liggja neðan við skálínuna - en hlýtt næst henni ofan við. Þegar lengra dregur í þá átt þurfum við að rýna betur í myndina til að átta okkur með fullri vissu hvar aðstreymið er kalt og hvar hlýtt - þar ættum við að setja aðra skálinu til að greina betur á milli. 

Það er hitamunur á milli meginlands Norður-Ameríku annars vegar og svo hlýsjávar í austanverðu Norður-Atlantshafi sem býr til suðvestanáttina í háloftunum - Grænland sér um að fínstilla hana við vestsuðvestur (það er stefnan frá Íslandi til Hvarfs) - og að sjá til þess að vindur blási sjaldan úr norðvestri við sjávarmál - en oft leita þungir og kaldir loftstraumar úr Íshafi suður með Grænlandi austanverðu og stinga sér undir vestanáttina úr norðri og norðaustri - og búa þar með til öfugsniðann algenga. 

Austanáttarhámarkið er að vissu leyti líka í boði Grænlands - kalda loftið sem leitar til landsins úr vestri verður að fara sunnan við Grænland - kuldanum fylgir lágur 500 hPa-flötur sem streymir til austurs fyrir sunnan land - og honum fylgir þá austanátt í háloftum og við jörð. Oftast er þó henni varið eins og í dag - hún er talsvert sterkari í lægri lögum heldur en ofar (mætir mótstöðu kuldalekans við Norðaustur-Grænland). Jafnþrýstilínurnar á spákortinu sem við horfðum á hér að ofan eru þéttar, en jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins fáar (litirnir fáir). 

Mynd þessi sýnir því á einfaldan hátt mikilvæga meginþætti í veðurfari á Íslandi - þó ekki sé hún léttmelt. En þeir sem áhuga hafa ættu samt að gefa henni gaum. 

Skemmtileg hitasveifla

Stundum sjást í mælingum hitasveiflur sem má klóra sér í kollinum yfir. Ein þeirra gekk yfir Sauðárkróksflugvöll nú í kvöld (21. janúar).

Ritið byrjar kl. 9 í morgun (þann 21.), en endar kl. 01:30 (þann 22.). Mikið frost var í allan dag, mældist -19,6 stig um hádegið og síðan á milli -16 og -18 stig lengst af. En milli kl.22 og 23 dró til tíðinda og upp úr kl. 22 þaut hitinn á skammri stund upp - og toppaði í -1,2 stigum - en féll síðan snögglega aftur niður í -12. Hitasveifla innan klukkustundarinnar varð 11,9 stig. 

Þannig hagar til að yfir landinu liggja víða grunnir kuldapollar og sjást þeir margir hverjir vel á kortinu hér að neðan.

Það sýnir mun á hita í 2 m hæð og 100 metra hæð í iga-harmonielíkaninu kl. 22 í kvöld. Við Sauðárkróki var þessi munur -10,4 stig. Líklega hefur loft loft að ofan fengið tækifæri til að slá niður - hitahvörfin sullast til í firðinum - efra borð þeirra getur lyfst og sigið á víxl - rétt eins og vatn í baðkari. Frostið í kvöld var ekki nema -2 til -3 stig á Nautabúi - væntanlega ofan hitahvarfanna. 

Við sjáum fleiri svona snarpa bletti austar á Norðurlandi þar sem munurinn er jafnvel enn meiri en í Skagafirði. Stórar skyndilegar hitasveiflur sáust líka á fleiri stöðvum í dag, Þingvöllum (10,2 stig innan klukkustundar), í Svartárkoti (8,2 stig), við Mývatn (8,1 stig), á Grímsstöðum á Fjöllum (10,8 stig), í Möðrudal (10,0 stig) og í Básum (8,4 stig). Á Þingvöllum og í Básum fór hitinn þó ekki niður aftur á sama hátt og á hinum stöðvunum (enda er loft þar orðið betur blandað - að sjá - á kortinu hér að ofan).

Rétt er að taka fram að líkanið sér ekki alla polla - og býr sjálfsagt til einhverja líka sem ekki eru raunverulegir. 

Af meðalvindhraða, illviðrum og fleiru

Meðalvindhraði reyndist í tæpu meðallagi á landinu á árinu 2017 og illviðri voru færri en oftast áður. Hér verður litið á tölurnar í lengra samhengi. Fyrsti hluti textans ætti að vera flestum aðengilegur en síðan harðnar undir tönn og fáir munu naga sig í gegnum hann allan. 

Hér má sjá meðalvindhraða á veðurskeytastöðvum landsins aftur til 1949. Lóðrétti ásinn sýnir vindhraða í metrum á sekúndu, en sá lárétti árin. Súlurnar sýna meðalvindhraða hvers árs, græna línan er 10-árakeðja. Rauða strikalínan sýnir meðalvindhraða sjálfvirku stöðvanna. Framan af sýnist hann ívið meiri en þeirra mönnuðu. Um þennan mun hefur verið fjallað á hungurdiskum og reynt að skýra hann. 

En alltént má vel sjá að árið 2017 var með þeim hægviðrasamari á síðari árum, svipað og 2016. Eru það mikil viðbrigði frá árinu 2015 sem var með illviðrasamara móti.

Á öllu tímbilinu sem hér er undir var meðalvindhraði hvað mestur í kringum 1990, eins og margir muna. Aftur á móti virðist meðalvindhraði hafa verið minni en síðar fyrstu tvo áratugi þess tímabils sem hér er fjallað um. Vafamál er hvort það er rétt - logn var kerfisbundið talið of oft áður en vindhraðamælar komu almennt til sögunnar og gæti valdið þessu lágmarki, en þó gæti þetta að einhverju leyti verið satt samt - meir um það síðar. 

En ritstjóri hungurdiska fylgist líka með illviðrum og telur illviðradaga á nokkra vegu. Hér er tveggja getið. Annars vegar er á hverjum degi athugað hlutfall þeirra stöðva þar sem vindhraði hefur náð 20 m/s (af heildarfjölda).

Slíkir dagar voru aðeins 6 á árinu 2017 - fjórum færri en að meðaltali það sem af er öldinni. Flestir voru illviðradagarinir að þessu tali 1975, 26 talsins, en fæstir 1960, aðeins tveir. Rauða línan á myndinni sýnir 10-ára keðjumeðaltal og má sjá að tölurverðar sveiflur eru í illviðratíðni frá einum áratug til annars. 

Nota má aðra flokkun, - reiknaður eru meðalvindhraði allra athugana sólarhringsins. Sé sá meðalvindhraði 10,5 m/s eða meira er dagurinn talinn sem illviðradagur. Mörkin eru valin þessi til þess að í þessum flokki verði heildartala illviðradaga svipuð og sé flokkað á þann veg sem fyrr var nefndur. Við skulum kalla fyrri háttinn o1, en þann síðari o2.

Séu dagalistar lesnir kemur í ljós að þetta eru oft sömu dagarnir, en alls ekki alltaf. Nánari greining leiðir í ljós að fyrri hátturinn (o1) mælir frekar „snerpu“ veðranna - veður sem gengur snöggt hjá skilar e.t.v. ekki háum sólarhringsmeðalvindhraða. Langvinn veður eru hins vegar e.t.v. ekki endilega mjög snörp - en geta samt átt hátt sólarhringsmeðaltal og með þrautsegju komist inn á lista (o2).

Myndin sýnir fjölda daga á ári hverju þar sem meðalvindhraði hefur verið 10,5 m/s eða meiri (o2). Árið 2017 skilaði 8 slíkum dögum og er það 2 færri en meðaltal aldarinnar fram að því. Árin 2014 og 2015 skera sig nokkuð úr á öldinni, það gera líka árin upp úr 1990 - rétt eins og á fyrri myndinni, en hér er það árið 1981 sem skilar flestum dögunum, 25 talsins. Árið 2005 er hins vegar neðst á blaði með 5 daga. 

Síðan finnum við þá daga sem ná máli í báðum flokkum. Þeir eru að meðaltali 6 á ári - voru 4 á árinu 2017. Áratugasveiflan kemur vel fram á myndinni - ekki fjarri 20 árum á milli toppa - en það er vísast tilviljun. 

Þá harðnar undir tönn - en best að koma þessu frá svo það þvælist ekki fyrir síðar. 

Breytileiki loftþrýstings frá degi til dags (þrýstióróavísir) er athyglisverð breyta og sýnir myndin meðaltal hans frá ári til árs á tímabilinu 1949 til 2017. Árið 2015 sker sig nokkuð úr - enda illviðraár eins og áður sagði. Árið 2017 var hins vegar nærri meðallagi aldarinnar. Mikið óróahámark var í kringum 1990 - en lágmark í kringum 1960 - rétt eins og í illviðratíðninni og meðalvindhraðanum. Það er skemmtileg tilviljun að nákvæmlega 25 ár eru á milli lágmarkanna í tímaröðinni, 1960, 1985 og 2010. Öll þessi ár var veðurlag mjög sérstakt. - Nei, 1935 var ekki næst á undan - enga reglu þar að hafa. 

Hér sjáum við 10-árakeðjur vindhraða og þrýstióróa saman og sjá má að allar helstu sveiflur koma fram í báðum ferlum - skemmtilegt og varla tilviljun. Hér er hætt við að ýmsir gætu fallið í þá slæmu freistni að reikna leitni - og því næst kenna hnattrænum umhverfisbreytingum af mannavöldum um hana. - En athugum vel að þó við eigum ekki sæmilega áreiðanlegar vindhraðatölur nema fáeina áratugi aftur í tímann eigum við upplýsingar um þrýstióróann í nærri 200 ár. Förum því varlega í tengingu þessara þátta við veðurfarsbreytingarnar. Vel má hins vegar vera að einhver tengsl séu í raun og veru á milli - en sé svo er dýpra á þeim en svo að mynd af þessu tagi sé nothæf til ályktana. 

Á næstu mynd (og þeim sem á eftir fylgja) sjáum við enn meðalvindhraðann á landinu (blái ferillinn). Sá rauði sýnir hins vegar meðalþrýstivind í 1000 hPa-fletinum í kringum landið - eins og hann reiknast í bandarísku endurgreingingunni. Ferlarnir eru ekki ósvipaðir - en samt munar talsverðu í upphafi tímabilsins. Ekki gott að segja hvað veldur - var vindhraði e.t.v. vanmetinn? 

Næsta mynd sýnir hið sama - nema hvað við erum komin upp í mitt veðrahvolf, í 500 hPa flötinn. Þar var „fjörið“ mest á 8. áratugnum - og svo aftur um 1990. Mikið lágmark hins vegar um og upp úr 1960. Athyglisvert er að ferlarnir eiga ýmsar vendingar sameiginlegar. 

Síðasta mynd dagsins sýnir enn meðalvindhraðann (blár ferill) en sá rauði er meðalþykktarvindur á svæðinu kringum Ísland. Hámarkið um 1970 vekur sérstaka athygli. Það er líklega alveg raunverulegt - þetta eru hafísárin. Þykktarbratti mælir hitamun í neðri hluta veðrahvolfs yfir Íslandi. Hann var meiri á þessum árum heldur en fyrr og síðar á síðari hluta aldarinnar. Þá raskaðist líka innbyrðis tíðni illviðraátta, sunnan- og vestanveðrum fækkaði að tiltölu - en norðanveður urðu hlutfallslega tíðari. 

Árið 2003 setti ritstjóri hungurdiska saman langa ritgerð um illviðri og illviðratíðni á Íslandi - er hún aðgengileg á vef Veðurstofunnar. Hann hefur ekki fundið þrek til að endurnýja hana - en svo langur tími er liðinn - og svo margt hefur gerst í veðri síðan að sennilega er ástæða til að gera það. 

Miður vetur - hvernig stendur hitinn?

Á bóndadaginn - fyrsta dag þorra - er miður vetur samkvæmt gamla íslenska tímatalinu. Til gamans lítum við á hvernig hita hefur verið háttað í höfuðborginni fyrstu þrjá vetrarmánuðina. Þeir eru - eins og allir vita - gormánuður, ýlir og mörsugur. 

Hér höfum við reiknað út meðalhita þessara mánaða þriggja saman í Reykjavík aftur til 1872. Því miður vantar meðaltöl fáeinna daga inn í á árunum 1904 til 1907 og 1917 til 1920 - og sleppum við þeim því hér. 

Lóðrétti ásinn vísar á meðalhitann, en sá lárétti sýnir tíma. Súlurnar svo einstök ár og rauða línan 10-árakeðju. Ártölin eru sett við síðara ártal hvers vetrar, þannig að 2018 á við tímann frá fyrsta vetrardegi haustið 2017 og nær til fimmtudags fyrir bóndadag. Ártalið 1982 á á sama hátt við fyrri hluta vetrar 1981 til 1982 og svo framvegis. 

Meðalhiti þessa tíma nú reiknast 0,6 stig, heldur kaldara en algengast hefur verið undanfarin ár, en sama og 2010/11. Við þurfum að fara aftur til 2004/05 til að finna lægri tölu en nú, 0,2 stig.

Fyrri hluti vetrar var áberandi kaldur á árunum 1973/74 til 1983/84 en rétti mjög úr kútnum frá og með 1987/88. Langhlýjastur var fyrri hluti vetrar 1945/46, en kaldastur 1880/81. Athuga þó að hér vantar 1917/18 sem einnig var mjög kaldur. 

Af þessari mynd sést greinilega að þó nú sé nokkuð talað um að kalt hafi verið, hefur ekki verið um neina alvörukulda að ræða í lengra samhengi. Þeir koma kannski síðar. 

Leitni er ákveðin upp á við, 1,0 stig á öld að jafnaði.  

Síberíuhæðin er öflug þessa dagana

Hæðin yfir Síberíu er öflug þessa dagana - þrýstingur rétt tæplega 1070 hPa í hæðarmiðju. Nokkuð frá metinu að vísu - 1083 hPa er nokkuð óumdeild tala - en 1085 hPa sem skráð er í flestar heimsmetabækur er það hins vegar ekki. 

Hér má sjá spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um sjávarmálsþrýsting og hita í 850 hPa-fletinum sem gildir á hádegi sunnudag 21. janúar. Þá á hæðin að vera um 1069 hPa í miðju yfir sléttlendinu austan Úralfjalla. Austan við hana situr kuldapollurinn Síberíu-Blesi þar sem frost er -40 stig í 850 hPa fletinum - og væntanlega enn meira neðar. Hlý fyrirstöðuhæð er hins vegar í háloftunum norðvestan hæðarmiðjunnar sem við sjáum. Miðja hennar er ekki fjarri litla græna blettinum við Novaya Zemlya. 

Sjávarmálsþrýstingurinn nýtur návistar háloftahæðar og svo kulda úr austri í neðri lögum þannig að sjávarmálsþrýstingur verður sérlega hár. - Í kuldapollinum miðjum eru veðrahvörf (og háloftafletir) hins vegar mjög lágir - og sjávarmálsþrýstingur ekki jafnhár og vestar.

Þessi hái þrýstingur er stundarfyrirbrigði og fellur fljótlega niður í hefðbundnari tölur, 1035 til 1050 hPa. 

Síberíuhæðin er á seinni árum farin að flækjast dálítið fyrir í veðursagnfræðitextum - stundum ískyggilega greinilegt að höfundar þeirra vita ekkert um hvað þeir eru að tala. Það er auðvitað ekkert við hæðina að sakast - en en eitthvað mætti samt skilgreina betur nákvæmlega hvaða fyrirbrigði er átt við í þeirri umræðu - kannski væri rétt að kalla það eitthvað annað. 

En tískan getur verið varasöm. Síberíuhæðartal nútímans hófst á að giska fyrir um 20 árum - sérstaklega eftir birtingu mjög merkilegra greina um ryk og salt í grænlandsískjörnum eftir að ísöld lauk. Þeir sem vilja fræðast meira um það - og hvernig Síberíuhæðin laumaði sér inn mættu líta á (nokkuð holótta) bók Paul Mayewski og Frank White, „The Ice Chronicles“ (2002). En sé á hæðina minnst í veðursögutextum er rétt að ganga varlega um. 

Af landafræði lofthjúpsins

Ritstjóri hungurdiska ræðir stöku sinnum um landafræði lofthjúpsins og hafa um hana birst allmargir pistlar í áranna rás hér á þessum vettvangi. Ætli þessi teljist ekki til þeirra - heldur langur og þungur fyrir flesta en einhverjir kunna að hafa gaman af (gagn? - þar er annað mál).

Grunnmynd dagsins er spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um legu 500 hPa-flatarins yfir norðurhveli jarðar síðdegis á sunnudag 21. janúar. Við ræðum þó ekkert um veðurstöðuna sem slíka - en þeir sem vanir eru geta þó væntanlega lesið í hana.

Þess í stað einbeitum við okkur að almennara viðfangsefni. Þetta er venjulegt norðurhvelskort, Ísland er rétt neðan við miðja mynd - sést aldrei þessu vant nokkuð vel vegna þess að háloftavindar eru hægir við landið. Því þéttari sem jafnhæðarlínurnar eru því meiri er vindurinn. Litir sýna að venju þykktina en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið - gulu og brúnu svæðin eru hlý, en þau bláu og fjólubláu köld. Milli þeirra er mjór borði grænna lita - sums staðar mjög aðþrengdur - svosem sunnan við Nýfundnaland. 

Við sjáum að jafnhæðarlínur eru ekki þéttar inni í hlýja loftinu - og víðast hvar ekki heldur í því kalda (þó með undantekningum). Hægt er að fylgja þéttum línum mestallan hringinn í kringum hvelið - ekki fjarri fertugasta breiddarstigi. Þar hefur verið settur breiður hringur - hann á (táknrænt) að sýna heimskautaröstina (strangt tekið hes hennar, því kjarninn er ofar og aðeins sunnar en í 500 hPa). Vestanátt er ríkjandi í röstinni - snúningur jarðar veldur því. 

Á myndinni eru einnig aðrir hringir - þeir tákna mismunandi fyrirbrigði. Tveir eru stærstir - hér merktir með gráum lit. Það eru kuldapollarnir miklu sem ritstjórinn kýs að kalla Stóra-Bola og Síberíu-Blesa. Þessir kuldapollar stækka og minnka á víxl - hreyfast nokkuð úr stað til austurs og vesturs og sömuleiðis til norðurs og suðurs. En samt eiga þeir sér einskonar jafnvægisbæli - þar sem kaldast er á hvelinu og á þeim stöðum líður þeim hvað best. Stöku sinnum skiptast þeir á lofti - og eins verpa þeir alloft minni kuldapollum. 

Vindur blæs alltaf andsólarsinnis kringum alla kuldapolla - rétt eins og eftir stóra hringnum sem sýnir heimskautaröstina. 

Á næstu mynd hefur kortið verið tekið undan hringjunum - þeir standa einir eftir. Þá sjáum við þá betur.

Jú - við sjáum þetta betur. Rauðu hringirnir tákna svokallaðar fyrirstöðuhæðir. - Þar er loft að jafnaði hlýrra en annars staðar - enda komið úr suðri frá slóðum þar sem snúnings jarðar gætir minna en á norðurslóðum - já, það man það. Snúningur í kringum hæðirnar er því sólarsinnis. Sterkastar eru þær hæðir sem eitthvað loft er í sem borist hefur að frá svæðum handan rastar, en oftar er það bara loft úr norðurjaðri hennar sem bylgjugangur vestanáttarinnar hefur „skafið út“ og fært til norðurs. 

Það sem lendir svo sunnan við röstina - komið að norðan á einhvern hátt heldur á sama hátt sínum snúningi - og fer í lægðarbeygju. Kalt norðanloftið lokast þar af og myndar það sem kallast afskorin lægð - við sjáum tvær slíkar á kortinu - aðra yfir Bandaríkjunum - en hina yfir Íran. - Ekki er trúlegt að þær fái að vera lengi í friði þar sem þær eru. 

Daufu gráu hringirnir tákna litla kuldapolla. Uppruni þeirra getur verið af ýmsu tagi - annað hvort hafa þeir stóru verpt þeim - það vill gerast sé sparkað í þá stóru - eða þá að þeir fara að bylta sér á einhvern hátt. Annar möguleiki - er að þetta séu leifar djúpra lægða - sem hafa snúið hlýju lofti í kringum sig. 

Og nú sama mynd aftur með merkingum - til að festa þetta í minninu.

Meðan stóru pollarnir eiga sér greinilega uppáhaldsstaði geta minni kuldapollarnir verið á sveimi hvar sem er - jafnvel innan í þeim stóru. Svipað á við um fyrirstöðuhæðirnar - nema hvað þær eru sjaldséðar í bælum stóru kuldapollanna - ber þó við - og þá er hart í heimi. Fari stóru kuldapollarnir af stað - stækki þeir (nú eða minnki) verður veðurlag mjög óvenjulegt - jafnvel á stórum svæðum. Minni kuldapollar og fyrirstöðuhæðir valda líka óvenjulegu veðurfari - sérstaklega stærstu fyrirstöðurnar - þær sem eiga uppruna sinn í nágrenni við röstina - jafnvel með þátttöku lofts af enn suðlægari breiddarstigum. 

En kíkjum aftur á spákortið - og bætum fleiri táknum við.

Gráir hringir kuldapollanna eru þarna enn - en fáeinum strikum hefur verið bætt við. Horfið vel á hvar þau liggja á kortinu.

Nú, þetta minnir á einhvern listnaívisma - ekki vitlaust málverk á vegg - væri meira skap í línudrættinum. Við þekkjum kuldapollana alla vega vel. 

En hvað er nú hvað?

Þarna eru Golfstraumurinn, hlýi straumurinn í Alaskabuktinni, Klettafjöll og Tíbet. Allt saman fyrirbrigði sem eru föst fyrir. Bæði Klettafjöll og Tíbet standa sína plikt árið um kring - en áhrif hlýju hafstraumanna eru minni að sumarlagi en á vetrum - og á sumrin hrekjast stóru kuldapollarnir til Norðuríshafsins þar sem þeir sameinast og reyna að þreyja sumarið í hálfgerðu híði. 

Heimskautaröstin liggur þvert um Klettafjöll - sem eru svo öflug að þau koma nær fastri sveigju á röstina. Hún neyðist til að beygja til norðurs við þau - en síðan skarpt til suðurs handan þeirra og á góðum degi getur hún þar með dregið Stóra-Bola til suðurs þar sem hann liggur í bæli sínu við heimskautaeyjar Kanada. 

Tíbet hefur svipuð áhrif - er reyndar mun hærri en Klettafjöll, en nær ekki yfir jafnmörg breiddarstig - og hefur ekki heldur hlýindin vestan við. Það er langt frá Golfstraumnum austur til Tíbet.

Golfstraumurinn - og hlýtt Atlantshafið almennt - belgir út veðrahvolfið og sveigir röstina þar með til norðurs - á þeim slóðum er eitt helsti fæðingarstaður fyrirstöðuhæða - ásamt norðurenda Klettafjalla. - Því fleiri breiddarstig sem röstin þverar í norðurátt því líklegra er að fyrirstöðuhæð myndist - og öfugt - þveri hún tugi breiddarstiga á suðurleið er líklegt að til verði kuldapollur (norðan rastar) - eða afskorin lægð (sunnan hennar). 

Tilurð Stóra-Bola og Síberíu-Blesa helgast af útgeislun yfir meginlöndunum af vetrarlagi. Reynum að skýra það.

Í fljótu bragði virðist nær ekkert vera á þessari mynd. Upp á myndinni táknar upp í lofthjúpnum. Svarta strikið neðst er yfirborð jarðar. Rauða strikið ofarlega á að tákna veðrahvörfin. Svo skulum við ímynda okkur að loftið á miðri mynd kólni meira en það sem til hliðanna er. Miðjan er langt inni í Norður-Kanada, til hliðanna er styttra til sjávar. Við gefum þessu frið í nokkra daga. Við ákveðum líka að mest kólni neðst - en minna ofar (af ástæðum sem ræða mætti síðar). 

Loftið sem kólnar mest dregst meira saman en það sem minna kólnar. Eftir nokkra daga verður staðan orðin eins og næsta mynd sýnir.

Veðrahvörfin hafa nú sigið mest þar sem loftið hefur kólnað mest. Það er orðið styttra upp í þau þar heldur en umhverfis - það sama á við um 500 hPa-flötinn sem er í veðrahvolfinu miðju. Kuldapollur er orðinn til og þar með brekka - loft fer að streyma niður hana - en svigkraftur jarðar sveigir það til hægri - háloftalægðarhringrás er líka orðin til. - En ekki sér mikið til þeirrar hringrásar niður við jörð. 

Þannig endurnýjast kuldapollarnir sífellt - fari þeir á flakk - eins og Stóri-Boli gerði t.d. um síðustu helgi sér útgeislun um að búa til nýjan í hans stað (eða öllu heldur styrkja að nýju það sem eftir var). „Frjáls“ útgeislun (hvað sem það er nú) kælir veðrahvolfið um 1 til 2 stig á dag. Það vitum við að eru um 20 til 40 þykktarmetrar. Á þessum tíma árs er þykktin í Stóra-Bola miðjum gjarnan um 4850 metrar. Lendi hann í slysi og sitji eftir í 5000 metrum tekur það hann um 4 til 7 daga að ná aftur fyrri styrk - fái hann frið til þess fyrir atlögu rastar og fyrirstöðuhæða. 

Það er langt í frá ljóst hvernig hnattrænar veðurfarsbreytingar sem fylgja auknum gróðurhúsaáhrifum muni hafa áhrif á búskap rastar, stóru kuldapollanna, fyrirstöðuhæðanna, litlu pollanna og afskornu lægðanna. En þessi fyrirbrigði eru öll í sama pakkanum - mjög mikilvæg hvert um sig. 

Umræðan er gjarnan þannig að megináhersla er á röstina - hvernig bregst hún við? Jú, hlýni heimskautasvæðin meir en hitabeltið er líklegt að eitthvað slakni á röstinni - það er þrátt fyrir allt hitamunurinn sem heldur henni við. En svo vill gleymast að árstíðasveifla hennar er gríðarmikil - hún er sterkust um þetta leyti árs (í janúar) en veikari annars - sjáum við þá ekki hina veikari gerð framtíðar á hverju einasta ári nú þegar - og höfum gert það um alla tíð? 

Ritstjóri hungurdiska er þeirrar skoðunar að breytingar á röstinni að sumarlagi (þegar hún er veikust) geti haft mun róttækari afleiðingar heldur en breytingar að vetrarlagi (þegar hún er sterkust). Um þetta hefur verið fjallað í fyrri pistlum. 

Hann er líka þeirrar skoðunar að miklar breytingar geti einnig orðið að vetrarlagi - en þá ekki beinlínis vegna breytinga á röstinni sjálfri heldur fremur breytinga á hegðan kuldapollanna - hætt er við að mikil hlýnun í norðurhöfum breyti samskiptum þeirra meira heldur en röstinni sjálfri. Breytingar kunna líka að verða hegðan norðlægustu fyrirstöðuhæðanna og litlu kuldapollanna - slíkar breytingar sem flestir myndu telja minniháttar á heimsvísu eru alls ekki minniháttar hér á landi og á öðrum þeim stöðum jarðkringlunnar sem liggja að jafnaði norðan rastar - en ekki undir henni þar sem flestir búa. Snúningur jarðar lætur ekki að sér hæða - heimtar alltaf uppgjör. 

Hér mætti halda fimbulfambi áfram - en látum staðar numið að sinni. 

Ekki svo kalt - en samt

Þeir sem nenna fara nú á minniháttar spákortafyllerí með ritstjóra hungurdiska. „Drykkjarföng“ eru fáeinar afurðir harmonie-líkansins (þess afbrigðis sem kallað er iga - eftir Íslandi og Grænlandi og tölva dönsku veðurstofunnar í kjallaranum á Bústaðavegi 7 reiknar). Öll kortin gilda um hádegi á morgun, föstudaginn 19. janúar.

Hér má sjá spá um hita á landinu og yfir sjónum umhverfis það og gildir eins og áður sagði um hádegi föstudag 19. janúar. Litir sýna hitann, þeir gulu og brúnu ofan frostmarks, en þeir bláu frost. Við -11 stiga frost er skipt yfir í fjólublátt og við -22 stig í grænt. 

Eini græni bletturinn er ekki fjarri Veiðivötnum. Hér er margt sem má smjatta á. Sjáið til dæmis bláa hringinn í kringum fjólubláa bungu Hofsjökuls - og aftur fjólubláan kraga þar utan við. Þarna streymir loft niður eftir jöklinum og hlýnar um 1°C á hverja 100 metra í fallinu. Ámóta „hlý“ rönd liggur meðfram vesturjaðri Vatnajökuls - þetta loft leitar á kalda loftið sem liggur yfir flatara hálendinu - en vindurinn sem því fylgir er ekki nægilega sterkur til að hreinsa það burt. Sama sjáum við í kringum Öræfajökul - þar nær hiti meira að segja upp í frostmark í röndinni. 

Annað atriði sem vert er að taka eftir er hvernig kuldinn frá landinu streymir út frá Suðurlandsundirlendinu, köld tunga nær talsvert út á Selvogsbanka - sama á sér stað út af Mýrum og Borgarfirði - þar er spáð frosti talsvert út á Faxaflóa - en svo tekst sjónum loks að blanda upp. Enn er svipuð staða undan Mýrdalssandi og Meðallandi. 

Fyrir norðan er hins vegar engan landvind að sjá - þrýstivindur stendur þar á land og sér um að halda landloftinu í skefjum. 

Hér má sjá vindaspá fyrir Suðvesturland. Borgarfjarðarstrengurinn er greinilegur á Faxaflóa - hann er ekki alltaf sama eðlis - stundum er hann áberandi knúinn af þrýstivindi og nær þá norðan af heiðum, niður láglendið og á haf út. Var hann áður fyrr nefndur eftir veðurstöðinni í Síðumúla í Hvítársíðu - vindhraði þar var vísir á vind í flóanum. Hér má ef vel er að gáð sjá vind falla niður Síðufjallið (þar er örmjó blá ræma) - en í miðju Borgarfjarðarhéraði er hægur vindur - trúlega liggur þar kalt loft.

Það kalda loft sáum við reyndar á fyrsta kortinu - ef við reynum að rýna í það sýnist vera spáð -14 til -16 stiga frosti í námunda við Stafholtsey - en ekki nema -4 stigum uppi við hálsana - þar sem loftið er á niðurleið. 

Á Suðurlandi liggur strengur niður Landsveit - sennilega herðir landslag eitthvað á honum - auk áhrifa þyngdaraflsins. Á leið þessa strengs til sjávar hægir hann aðeins á sér þar sem hann breiðir úr sér en herðir á aftur yfir sjónum þar sem viðnám er minna. 

Á Suðausturlandi fellur vindur niður af Vatnajökli. Það er ekki oft sem þyngdaraflið fær að njóta sín sem aflgjafi vinds - enda eins gott - ekki þarf nema andartaksyfirsjón flotkrafta til að ná upp feykilegum vindstyrk. - Hér skal sérstaklega bent á að vindörvarnar beinast út frá Öræfajökli - vindur er austanstæður í hlíðum hans að vestan, en á verulegan vestanþátt í austurhlíðinni. Það sem kemur niður austurhlíðina sameinast vindi ofan af Breiðamerkurjökli og nær nokkuð á haf út. Það sem fer niður vesturhlíðina virðist lenda ofan á köldu lofti yfir Skeiðarársandi - flýtur yfir.

En loftið hreyfist ekki aðeins lárétt heldur líka lóðrétt. Þetta kort sýnir lóðréttan vindhraða í 925 hPa hæð yfir landinu - það er í um 600 metra hæð.Gulir og rauðir litir sýna niðurstreymi, en grænir og bláir uppstreymi. Lóðréttur vindur er að jafnaði miklu, miklu minni en sá lárétti - nema þar sem annað hvort fjallabylgjur, fallvindar eða skúraklakkar af einhverju tagi koma við sögu. 

Brúnir litir einkenna fallvinda þá sem leka niður af jöklunum. Víðast hvar er fallhraði þeirra 0,2 til 1,0 m/s. Þeir sem best sjá (og stækka kortið) munu finna töluna 2,6 m/s í vesturhlíð Öræfajökuls. Það er sterkur fallvindur - sérstaklega þegar lárétti vindurinn er ekki nema 10 til 12 m/s. Sums staðar fylgjast brúnir og grænir borðar að - þannig er því t.d. varið við Hafnarfjall og Skarðsheiði. Velta má vöngum yfir ástæðunni - trúlega er um fjallabylgju að ræða (sem ritstjórinn vill reyndar líka kalla flotbylgju) - en við látum það vera hér að fimbulfamba um hana.

Næsta kort sýnir skynvarmaflæði við yfirborð. Þegar kalt loft snertir hlýrra yfirborð hitnar það og svo öfugt sé loftið hlýrra en yfirborðið. Hér sýna rauðir og brúnir litir jákvætt flæði - yfirborðið hitar loftið. Mælt er í wöttum á fermetra. Á Selvogsbanka er orkuflæðið undan ströndinni milli 100 og 200 W. Tvær (gamaldags) 100 kerta perur á hvern fermetra - það vill til að varmarýmd hafsins er mikil og af töluverðu að taka. Veturinn í heild tekur þó í. Á Faxaflóa má líka sjá áhrif kuldans sem streymir úr Borgarfirði. 

Stærstu jákvæðu gildin á kortinu eru þó úti af Vestfjörðum þar sem við sjáum hvað gerist þegar heimskautaloft að norðan kemst út á hlýjan sjó. Skynvarmaflæðið ræðst ekki aðeins af hitamun heldur líka vindhraða. 

Grænu litirnir sýna hvar landið er kaldara heldur en loftið - það á við um mestallt land - þegar líður á febrúar förum við að sjá blett og blett þar sem sólin hefur náð að hita land svo síðdegis að það nær aftur að hita loftið - það eru fyrstu merki komandi vors - „vermisteinninn kemur í jörðina“ - eins og sagt var hér áður fyrr. 

En er kalt eða ekki svo kalt? Jú, það er verið að spá meir en -10 stiga frosti víða um land. Vissulega er það kalt - en er það staðbundinn útgeislunarvandi eða er það loft sem um landið leikur kalt? 

 

Til að fræðast um það lítum við á tvö kort. Það fyrra er þykktarkort evrópureiknimiðstöðvarinnar (heildregnar línur) - en litirnir sýna hita í 850 hPa-fletinum. Þykktin yfir landinu er í kringum 5160 metrar. Meðaltal janúarmánaðar er ekki fjarri 5240 metrum. Við erum því um 80 metrum undir meðaltali. Neðri hluti veðrahvolfs er því um fjórum stigum kaldari en meðallag. Þessi sáraeinfalda reikniregla (20 metrar = 1 stig) á vel við þegar hiti í öllum neðri hluta veðrahvolfs er metinn - en síður ef við reynum að teygja okkur til jarðar. Þá er hentugra að margfalda með 0,4. Gerum við það fáum við út mínus þriggja stiga vik. 

Hitinn „ætti“ því að vera í kringum -3 stig við strendur landsins. Hitakortið sýndi okkur að það er hlýrra en það yfir sjónum (hann kyndir vel) - en víðast hvar kaldara inn til landsins. Harmonie-líkanið getur sagt okkur hver hitinn í sýndarheimi þess er í 100 metra hæð yfir yfirborði. Með því að reikna mismun þess hita og hitans í 2 metra hæð getum við séð öll hitahvörf sem eru grynnri en það - en síður þau sem þykkari eru.

Síðasta kort á þessu fylleríi sýnir þennan mun. 

Guli liturinn sýnir svæði þar sem 2 metra hitinn er hærri en sá í 100 metra hæð - en á bláu svæðunum er kaldara niður við jörð. Þar er hitahvörf að finna. Yfir Vestfjörðum, Norðaustur- og Austurlandi virðist loft vera sæmilega blandað - en víða um landið sunnan- og vestanvert munar miklu á hita í hæðunum tveimur. 

„Bakvið fjöll“ un landið suðvestanvert er munurinn allt upp í -15 stig, t.d. í grennd við Þingvelli þar sem finna mátti töluna -20 stig á fyrra korti. Á Sandskeiði ofan Reykjavíkur og þar í grennd má sjá töluna -12 stig. Áberandi dökkbláir blettir eru líka í Borgarfirði, en austanfjalls er eitthvað betri blöndun - hitahvörfin gætu þar verið eitthvað „útsmurðari“ á þeim svæðum þar sem munurinn er mestur - enda er vindur heldur meiri. 

Allt saman mjög fróðleg kort - hönnuð af Bolla Pálmasyni sem við að sjálfsögðu þökkum. 

Að jafna sig

Veðrið er nú að jafna sig eftir stórátök helgarinnar (sem við sluppum reyndar furðuvel frá). Lægðin stóra grynnist og þokast jafnframt til austurs og suðausturs (eins og algengast er).

Kortið sýnir spá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir um hádegi á fimmtudag. Lægðin er enn mjög stór - en hefur grynnst verulega og þrýstilínum umhverfis hana hefur fækkað að mun. Við sjáum að stórt svæði fyrir sunnan land er nánast þrýstilínulaust. Strekkingur er í Grænlandssundi - eins og oft er - þar liggja leiðir heimskautalofts langt úr norðri - einhvers staðar verður það að fá að renna fram. 

Illskeytt lægð er yfir Norður-Þýskalandi á hraðri leið austur. Hún hefur dýpkað og slaknað á víxl í spám undanfarna daga - í augnablikinu virðist ætla að verða minna úr henni heldur en útlit var fyrir um tíma - en samt er varla rétt að afskrifa hana - það borgar sig ekki að hringla mikið með veðurspár sagði einn af lærimeisturum ritstjóra hungurdiska í gamla daga. En það voru að vísu aðrir tímar - aldrei spáð lengra en tvo sólarhringa fram og ekki sama rými til hringls og nú er - þegar í raun og veru hringlar mikið í (svo hávaði verður af). 

Rauð ör hefur verið sett inn á kortið - bendir hún á skemmtilegt úrkomuband undan Vestur-Noregi þar sem mætast landloft að austan og sjávarloft að vestan. Band þetta er kyrrstætt langtímum saman, allt fram á laugardag - sé að marka reikningana - þjónustuþyrlur olíuiðnaðarins þurfa trúlega að fljúga í gegnum það (og fara væntanlega létt með). 

Svo má benda á að -5 stiga jafnhitalína 850 hPa-flatarins kemur úr vestri inn yfir Írland - þetta er varla mjög venjulegt - línan sú kemur oftast úr norðri eða austri þar um slóðir. Enda er írska veðurstofan með bæði snjókomu- og vindaðvaranir í gildi - spáð er snjókomu á öllum svæðum nema Munster (suðvesturland þeirra). 

Ný lægð handa okkur er svo á sveimi við Nýfundnaland - en allt of langt er í að eitthvað handfast verði um hana sagt - enda ekki til ennþá - svipað og ofurhæðin sem verið er að spá yfir Síberíu um helgina - yfir 1070 hPa (ekki víst að slíkt rætist). 

Af stöðu á norðurslóðum þessa dagana

Við lítum til gamans á kort sem sýnir stöðuna á norðurslóðum þessa dagana. Ísland er alveg neðst á myndinni.

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar - því þéttari sem þær eru því meiri er vindurinn. - Við erum svo norðarlega að ekki sér til heimskautarastarinnar - vindur er meira að segja austlægur víða. Þykktin er sýnd með litum. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Blár litur er ríkjandi - eins og vera ber á þessum árstíma. 

Við sjáum báða stóru kuldapollana, sá sem er yfir Kanada og við köllum venjulega Stóra-Bola er í slappara lagi - það er afleiðing af árásinni miklu sem hann gerði á Grænland um helgina og olli illviðri hér á landi. Kuldabirgðirnar fóru langt með að klárast - tíma tekur að byggja þær upp aftur. Svo er sjórinn baki brotnu að hita loftið sem tók þátt í áhlaupinu. 

Eystri pollurinn, Síberíu-Blesi er hins vegar við bestu heilsu, sýnir okkur meira að segja fjóra fjólubláa liti og er það sérstakt heilbrigðismerki meðal kuldapolla. Ritstjórinn hefur gjarnan kallað þykkt sem er minni en 4740 metrar ísaldarþykktina - en á ísöld hefur sú þykkt hvað eftir annað leikið um Evrópu allstóran hluta vetrar - en kemur þar nú aldrei. Kannski hann verði aflögufær - og geti sent bróður sínum í vestri pakka yfir pólinn (eins og alloft gerist). 

En vestanvindabeltið heldur kuldanum eystra yfirleitt í skefjum - það er mun sjaldnar að Síberíu-Blesi geri árásir vestur um Evrópu heldur en að Stóri-Boli ráðist á Bandaríkin. En þó það sé ekki algengt ber það samt við og þá er illt í efni - jafnvel þótt ekki sé um ísaldarkalt loft að ræða. 

Norðanskot eru algengari ástæða kulda í Evrópu - þó þau geti verið slæm hafa þau þó oft mildast eitthvað yfir Barentshafi á leið sinni til suðurs - Síberíukuldinn hins vegar ekki. 

Miklar vangaveltur eru á sveimi í fjölmiðlum - og líka hjá ýmsum fræðimönnum - um að hlýnun norðurslóða valdi röskun á heimskautaröstinni - auki bylgjugang hennar. Ritstjóri hungurdiska hefur tæplega kunnáttu til þess að kasta slíkum hugmyndum út af borðinu í heild sinni - en samt er hann ekki alveg sáttur við allar ályktanir sem dregnar eru. Of langt er að rekja það mál að sinni (hefur að vísu verið reifað nokkuð í gömlum pistlum - en hver nennir að leita að slíku). - En sammála er hann þeim sem tala um að hringrásartruflanir að sumarlagi séu mun líklegri en þær sem að sögn trufla veturinn. - Eða að þær hringrásartruflanir sem hlýnunin veldur á norðurslóðum á vetrum séu töluvert annars eðlis heldur en þær sem koma í kerfið að sumarlagi. - Ekki sé rétt að rugla þeim saman.

Háloftastrengurinn mikli

Sterkir vindar eru sunnan við lægðina stóru sem nú er við landið. Þeir eru öflugastir fyrir sunnan land, bæði niður við sjávarmál sem og uppi í háloftunum. Það er ekki oft á ári sem við sjáum jafnöfluga háloftavinda á norðuratlantshafskortinu og eru þar í dag.

Hér má sjá spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um hæð 300 hPa-flatarins og vind í honum á miðnætti í kvöld (sunnudag). Jafnhæðarlínur eru heildregnar, vindátt og vindhraði sýndur með hefðbundnum vindörvum, en vindhraði jafnframt í lit - þar sem hann er meiri en 40 m/s. 

Á hvíta svæðinu í miðju rastarinnar er vindhraði meiri en 220 hnútar (222 hnútar = 114 m/s = 411 km/klst). Þetta er ekki fjarri millilandaflughæð og ljóst að flug til austurs tekur styttri tíma í nótt heldur en venjulega - en flugi á vesturleið er best að taka krók framhjá mesta vindinum. Þrátt fyrir þennan mikla vind er ekki gert ráð fyrir sérlega mikilli ókyrrð - hún er þó alltaf einhver - þetta er allt tiltölulega beint og hryggurinn sem ber vindhámarkið er mjög vægur - en jafnframt stöðugur (hreyfist þó austur). 

Sé litið á ókyrrðarspár á svæðinu - og í þessari flughæð - sést að ókyrrð er talin mest í beygjunni kröppu við háloftalægðina sjálfa, þar sem loftið streymir yfir háfjöll Norðaustur-Grænlands,

Lægðarmiðjan er auðvitað óvenjudjúp - rétt eins og í 500 hPa og niðri við sjávarmál og ekki oft sem 300 hPa-flöturinn kemst niður undir 8 km í nágrenni Íslands. Keflavíkurmetið er 8070 metrar (sett í janúarsyrpunni 1983). Hér er það 8220 metra jafnhæðarlínan sem er rétt norður af Keflavík. - Vonandi tekst að mæla í kvöld til að fá slíkt staðfest.