19.1.2018 | 22:57
Af landafræði lofthjúpsins
Ritstjóri hungurdiska ræðir stöku sinnum um landafræði lofthjúpsins og hafa um hana birst allmargir pistlar í áranna rás hér á þessum vettvangi. Ætli þessi teljist ekki til þeirra - heldur langur og þungur fyrir flesta en einhverjir kunna að hafa gaman af (gagn? - þar er annað mál).
Grunnmynd dagsins er spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um legu 500 hPa-flatarins yfir norðurhveli jarðar síðdegis á sunnudag 21. janúar. Við ræðum þó ekkert um veðurstöðuna sem slíka - en þeir sem vanir eru geta þó væntanlega lesið í hana.
Þess í stað einbeitum við okkur að almennara viðfangsefni. Þetta er venjulegt norðurhvelskort, Ísland er rétt neðan við miðja mynd - sést aldrei þessu vant nokkuð vel vegna þess að háloftavindar eru hægir við landið. Því þéttari sem jafnhæðarlínurnar eru því meiri er vindurinn. Litir sýna að venju þykktina en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið - gulu og brúnu svæðin eru hlý, en þau bláu og fjólubláu köld. Milli þeirra er mjór borði grænna lita - sums staðar mjög aðþrengdur - svosem sunnan við Nýfundnaland.
Við sjáum að jafnhæðarlínur eru ekki þéttar inni í hlýja loftinu - og víðast hvar ekki heldur í því kalda (þó með undantekningum). Hægt er að fylgja þéttum línum mestallan hringinn í kringum hvelið - ekki fjarri fertugasta breiddarstigi. Þar hefur verið settur breiður hringur - hann á (táknrænt) að sýna heimskautaröstina (strangt tekið hes hennar, því kjarninn er ofar og aðeins sunnar en í 500 hPa). Vestanátt er ríkjandi í röstinni - snúningur jarðar veldur því.
Á myndinni eru einnig aðrir hringir - þeir tákna mismunandi fyrirbrigði. Tveir eru stærstir - hér merktir með gráum lit. Það eru kuldapollarnir miklu sem ritstjórinn kýs að kalla Stóra-Bola og Síberíu-Blesa. Þessir kuldapollar stækka og minnka á víxl - hreyfast nokkuð úr stað til austurs og vesturs og sömuleiðis til norðurs og suðurs. En samt eiga þeir sér einskonar jafnvægisbæli - þar sem kaldast er á hvelinu og á þeim stöðum líður þeim hvað best. Stöku sinnum skiptast þeir á lofti - og eins verpa þeir alloft minni kuldapollum.
Vindur blæs alltaf andsólarsinnis kringum alla kuldapolla - rétt eins og eftir stóra hringnum sem sýnir heimskautaröstina.
Á næstu mynd hefur kortið verið tekið undan hringjunum - þeir standa einir eftir. Þá sjáum við þá betur.
Jú - við sjáum þetta betur. Rauðu hringirnir tákna svokallaðar fyrirstöðuhæðir. - Þar er loft að jafnaði hlýrra en annars staðar - enda komið úr suðri frá slóðum þar sem snúnings jarðar gætir minna en á norðurslóðum - já, það man það. Snúningur í kringum hæðirnar er því sólarsinnis. Sterkastar eru þær hæðir sem eitthvað loft er í sem borist hefur að frá svæðum handan rastar, en oftar er það bara loft úr norðurjaðri hennar sem bylgjugangur vestanáttarinnar hefur skafið út og fært til norðurs.
Það sem lendir svo sunnan við röstina - komið að norðan á einhvern hátt heldur á sama hátt sínum snúningi - og fer í lægðarbeygju. Kalt norðanloftið lokast þar af og myndar það sem kallast afskorin lægð - við sjáum tvær slíkar á kortinu - aðra yfir Bandaríkjunum - en hina yfir Íran. - Ekki er trúlegt að þær fái að vera lengi í friði þar sem þær eru.
Daufu gráu hringirnir tákna litla kuldapolla. Uppruni þeirra getur verið af ýmsu tagi - annað hvort hafa þeir stóru verpt þeim - það vill gerast sé sparkað í þá stóru - eða þá að þeir fara að bylta sér á einhvern hátt. Annar möguleiki - er að þetta séu leifar djúpra lægða - sem hafa snúið hlýju lofti í kringum sig.
Og nú sama mynd aftur með merkingum - til að festa þetta í minninu.
Meðan stóru pollarnir eiga sér greinilega uppáhaldsstaði geta minni kuldapollarnir verið á sveimi hvar sem er - jafnvel innan í þeim stóru. Svipað á við um fyrirstöðuhæðirnar - nema hvað þær eru sjaldséðar í bælum stóru kuldapollanna - ber þó við - og þá er hart í heimi. Fari stóru kuldapollarnir af stað - stækki þeir (nú eða minnki) verður veðurlag mjög óvenjulegt - jafnvel á stórum svæðum. Minni kuldapollar og fyrirstöðuhæðir valda líka óvenjulegu veðurfari - sérstaklega stærstu fyrirstöðurnar - þær sem eiga uppruna sinn í nágrenni við röstina - jafnvel með þátttöku lofts af enn suðlægari breiddarstigum.
En kíkjum aftur á spákortið - og bætum fleiri táknum við.
Gráir hringir kuldapollanna eru þarna enn - en fáeinum strikum hefur verið bætt við. Horfið vel á hvar þau liggja á kortinu.
Nú, þetta minnir á einhvern listnaívisma - ekki vitlaust málverk á vegg - væri meira skap í línudrættinum. Við þekkjum kuldapollana alla vega vel.
En hvað er nú hvað?
Þarna eru Golfstraumurinn, hlýi straumurinn í Alaskabuktinni, Klettafjöll og Tíbet. Allt saman fyrirbrigði sem eru föst fyrir. Bæði Klettafjöll og Tíbet standa sína plikt árið um kring - en áhrif hlýju hafstraumanna eru minni að sumarlagi en á vetrum - og á sumrin hrekjast stóru kuldapollarnir til Norðuríshafsins þar sem þeir sameinast og reyna að þreyja sumarið í hálfgerðu híði.
Heimskautaröstin liggur þvert um Klettafjöll - sem eru svo öflug að þau koma nær fastri sveigju á röstina. Hún neyðist til að beygja til norðurs við þau - en síðan skarpt til suðurs handan þeirra og á góðum degi getur hún þar með dregið Stóra-Bola til suðurs þar sem hann liggur í bæli sínu við heimskautaeyjar Kanada.
Tíbet hefur svipuð áhrif - er reyndar mun hærri en Klettafjöll, en nær ekki yfir jafnmörg breiddarstig - og hefur ekki heldur hlýindin vestan við. Það er langt frá Golfstraumnum austur til Tíbet.
Golfstraumurinn - og hlýtt Atlantshafið almennt - belgir út veðrahvolfið og sveigir röstina þar með til norðurs - á þeim slóðum er eitt helsti fæðingarstaður fyrirstöðuhæða - ásamt norðurenda Klettafjalla. - Því fleiri breiddarstig sem röstin þverar í norðurátt því líklegra er að fyrirstöðuhæð myndist - og öfugt - þveri hún tugi breiddarstiga á suðurleið er líklegt að til verði kuldapollur (norðan rastar) - eða afskorin lægð (sunnan hennar).
Tilurð Stóra-Bola og Síberíu-Blesa helgast af útgeislun yfir meginlöndunum af vetrarlagi. Reynum að skýra það.
Í fljótu bragði virðist nær ekkert vera á þessari mynd. Upp á myndinni táknar upp í lofthjúpnum. Svarta strikið neðst er yfirborð jarðar. Rauða strikið ofarlega á að tákna veðrahvörfin. Svo skulum við ímynda okkur að loftið á miðri mynd kólni meira en það sem til hliðanna er. Miðjan er langt inni í Norður-Kanada, til hliðanna er styttra til sjávar. Við gefum þessu frið í nokkra daga. Við ákveðum líka að mest kólni neðst - en minna ofar (af ástæðum sem ræða mætti síðar).
Loftið sem kólnar mest dregst meira saman en það sem minna kólnar. Eftir nokkra daga verður staðan orðin eins og næsta mynd sýnir.
Veðrahvörfin hafa nú sigið mest þar sem loftið hefur kólnað mest. Það er orðið styttra upp í þau þar heldur en umhverfis - það sama á við um 500 hPa-flötinn sem er í veðrahvolfinu miðju. Kuldapollur er orðinn til og þar með brekka - loft fer að streyma niður hana - en svigkraftur jarðar sveigir það til hægri - háloftalægðarhringrás er líka orðin til. - En ekki sér mikið til þeirrar hringrásar niður við jörð.
Þannig endurnýjast kuldapollarnir sífellt - fari þeir á flakk - eins og Stóri-Boli gerði t.d. um síðustu helgi sér útgeislun um að búa til nýjan í hans stað (eða öllu heldur styrkja að nýju það sem eftir var). Frjáls útgeislun (hvað sem það er nú) kælir veðrahvolfið um 1 til 2 stig á dag. Það vitum við að eru um 20 til 40 þykktarmetrar. Á þessum tíma árs er þykktin í Stóra-Bola miðjum gjarnan um 4850 metrar. Lendi hann í slysi og sitji eftir í 5000 metrum tekur það hann um 4 til 7 daga að ná aftur fyrri styrk - fái hann frið til þess fyrir atlögu rastar og fyrirstöðuhæða.
Það er langt í frá ljóst hvernig hnattrænar veðurfarsbreytingar sem fylgja auknum gróðurhúsaáhrifum muni hafa áhrif á búskap rastar, stóru kuldapollanna, fyrirstöðuhæðanna, litlu pollanna og afskornu lægðanna. En þessi fyrirbrigði eru öll í sama pakkanum - mjög mikilvæg hvert um sig.
Umræðan er gjarnan þannig að megináhersla er á röstina - hvernig bregst hún við? Jú, hlýni heimskautasvæðin meir en hitabeltið er líklegt að eitthvað slakni á röstinni - það er þrátt fyrir allt hitamunurinn sem heldur henni við. En svo vill gleymast að árstíðasveifla hennar er gríðarmikil - hún er sterkust um þetta leyti árs (í janúar) en veikari annars - sjáum við þá ekki hina veikari gerð framtíðar á hverju einasta ári nú þegar - og höfum gert það um alla tíð?
Ritstjóri hungurdiska er þeirrar skoðunar að breytingar á röstinni að sumarlagi (þegar hún er veikust) geti haft mun róttækari afleiðingar heldur en breytingar að vetrarlagi (þegar hún er sterkust). Um þetta hefur verið fjallað í fyrri pistlum.
Hann er líka þeirrar skoðunar að miklar breytingar geti einnig orðið að vetrarlagi - en þá ekki beinlínis vegna breytinga á röstinni sjálfri heldur fremur breytinga á hegðan kuldapollanna - hætt er við að mikil hlýnun í norðurhöfum breyti samskiptum þeirra meira heldur en röstinni sjálfri. Breytingar kunna líka að verða hegðan norðlægustu fyrirstöðuhæðanna og litlu kuldapollanna - slíkar breytingar sem flestir myndu telja minniháttar á heimsvísu eru alls ekki minniháttar hér á landi og á öðrum þeim stöðum jarðkringlunnar sem liggja að jafnaði norðan rastar - en ekki undir henni þar sem flestir búa. Snúningur jarðar lætur ekki að sér hæða - heimtar alltaf uppgjör.
Hér mætti halda fimbulfambi áfram - en látum staðar numið að sinni.
Flokkur: Vísindi og fræði | Facebook
Um bloggið
Hungurdiskar
Færsluflokkar
Heimsóknir
Flettingar
- Í dag (14.11.): 22
- Sl. sólarhring: 438
- Sl. viku: 2284
- Frá upphafi: 2410273
Annað
- Innlit í dag: 13
- Innlit sl. viku: 2044
- Gestir í dag: 13
- IP-tölur í dag: 13
Uppfært á 3 mín. fresti.
Skýringar
Eldri færslur
- Nóvember 2024
- Október 2024
- September 2024
- Ágúst 2024
- Júlí 2024
- Júní 2024
- Maí 2024
- Apríl 2024
- Mars 2024
- Febrúar 2024
- Janúar 2024
- Desember 2023
- Nóvember 2023
- Október 2023
- September 2023
- Ágúst 2023
- Júlí 2023
- Júní 2023
- Maí 2023
- Apríl 2023
- Mars 2023
- Febrúar 2023
- Janúar 2023
- Desember 2022
- Nóvember 2022
- Október 2022
- September 2022
- Ágúst 2022
- Júlí 2022
- Júní 2022
- Maí 2022
- Apríl 2022
- Mars 2022
- Febrúar 2022
- Janúar 2022
- Desember 2021
- Nóvember 2021
- Október 2021
- September 2021
- Ágúst 2021
- Júlí 2021
- Júní 2021
- Maí 2021
- Apríl 2021
- Mars 2021
- Febrúar 2021
- Janúar 2021
- Desember 2020
- Nóvember 2020
- Október 2020
- September 2020
- Ágúst 2020
- Júlí 2020
- Júní 2020
- Maí 2020
- Apríl 2020
- Mars 2020
- Febrúar 2020
- Janúar 2020
- Desember 2019
- Nóvember 2019
- Október 2019
- September 2019
- Ágúst 2019
- Júlí 2019
- Júní 2019
- Maí 2019
- Apríl 2019
- Mars 2019
- Febrúar 2019
- Janúar 2019
- Desember 2018
- Nóvember 2018
- Október 2018
- September 2018
- Ágúst 2018
- Júlí 2018
- Júní 2018
- Maí 2018
- Apríl 2018
- Mars 2018
- Febrúar 2018
- Janúar 2018
- Desember 2017
- Nóvember 2017
- Október 2017
- September 2017
- Ágúst 2017
- Júlí 2017
- Júní 2017
- Maí 2017
- Apríl 2017
- Mars 2017
- Febrúar 2017
- Janúar 2017
- Desember 2016
- Nóvember 2016
- Október 2016
- September 2016
- Ágúst 2016
- Júlí 2016
- Júní 2016
- Maí 2016
- Apríl 2016
- Mars 2016
- Febrúar 2016
- Janúar 2016
- Desember 2015
- Nóvember 2015
- Október 2015
- September 2015
- Ágúst 2015
- Júlí 2015
- Júní 2015
- Maí 2015
- Apríl 2015
- Mars 2015
- Febrúar 2015
- Janúar 2015
- Desember 2014
- Nóvember 2014
- Október 2014
- September 2014
- Ágúst 2014
- Júlí 2014
- Júní 2014
- Maí 2014
- Mars 2014
- Febrúar 2014
- Janúar 2014
- Desember 2013
- Nóvember 2013
- Október 2013
- September 2013
- Ágúst 2013
- Júlí 2013
- Júní 2013
- Maí 2013
- Apríl 2013
- Mars 2013
- Febrúar 2013
- Janúar 2013
- Desember 2012
- Nóvember 2012
- Október 2012
- September 2012
- Ágúst 2012
- Júlí 2012
- Júní 2012
- Maí 2012
- Apríl 2012
- Mars 2012
- Febrúar 2012
- Janúar 2012
- Desember 2011
- Nóvember 2011
- Október 2011
- September 2011
- Ágúst 2011
- Júlí 2011
- Júní 2011
- Maí 2011
- Apríl 2011
- Mars 2011
- Febrúar 2011
- Janúar 2011
- Desember 2010
- Nóvember 2010
- Október 2010
- September 2010
- Ágúst 2010
Bæta við athugasemd [Innskráning]
Ekki er lengur hægt að skrifa athugasemdir við færsluna, þar sem tímamörk á athugasemdir eru liðin.