Af kuldakastinu fyrir 50 árum

Nú eru allt í einu liðin 50 ár frá áramótunum 1967/68. Þá gerði mjög minnisstætt kuldakast sem náði hámarki 2. og 3. janúar. Þann 3. varð meðalHÁmarkshiti á landinu -13,2 stig og sá lægsti sem vitað er um eftir 1920. Meðallágmarkshiti dagsins áður var -16,7 stig. Að auki var hvasst um nær allt land. - Á þessu andartaki virtust kuldar fyrri alda snúið aftur. 

Víða varð tjón í húsum vegna þess að vatn fraus í miðstöðvarofnum og segja mátti að hitaveita Reykjavíkur hafi verið á síðasta snúningi. Fréttin hér að neðan er úr Morgunblaðinu 5. janúar.

Á lista yfir lægsta sólarhringsmeðalhita allra daga frá 1949 eru 2. og 3. janúar 1968 í 5. og 7. sæti. 

röð	ár	mán	dagur	mhiti
1	1969	3	8	-17,02
2	1969	2	6	-16,29
3	1968	3	31	-15,30
4	1969	3	9	-15,26
5	1968	1	2	-15,11
6	1998	3	6	-14,70
7	1968	1	3	-14,21
8	1969	2	7	-14,14
9	1981	1	15	-13,92
10	1988	1	23	-13,82

Yfir landið flæddi jökulkalt loft norðan úr íshafi. Mikill hafís var fyrir norðan land þannig að leiðin yfir auðan sjó var mjög stutt. 

Taka má eftir því að það er -25 stiga jafnhitalína 850 hPa-flatarins sem liggur yfir landinu. Slíkt er mjög óvenjulegt. Í kuldanum í gær (29. desember) mátti rétt finna -15 línuna yfir landinu. Sýnir þetta vel eðlismun kulda - kuldakastið 1968 var „djúpt“ orðið til við mikið aðstreymi kulda, en nú er hægur vindur og bjartviðri aðalástæða kuldans - fljótt dregur úr frosti þegar vind hreyfir. 

Þykktarkortið hér að neðan er líka sérlega ískyggilegt.

Það er ekki oft sem fjólublái liturinn leggst yfir mestallt landið. Þykktin í honum er minni en 4920 metrar. 

Það er nógu slæmt að frost sé meira en -10 stig, en þegar vindur bætist við verður málið fyrst ískyggilegt. Hitaveitur hafa látið meta eins konar vindkælingu - höfum í huga að hefðbundnar vindkælitöflur þar sem reynt er að reikna kælingu á óvarinni húð eiga ekki endilega við - og eru reyndar sjaldan til nokkurs gagns hér á landi. 

En leitum að vindasömum og köldum dögum. Einskorðum okkur við daga þegar meðalvindur á landinu er meiri en 8 m/s og landsmeðalhiti lægri en -8 stig. 

Við sjáum að það eru ekki sérlega margir dagar sem komast inn á listann (71 á 68 árum). Því neðar sem dagur er á myndinni því kaldari var hann - og því lengra sem dagur er til hægri því hvassari var hann. Segja má að allir jaðardagarnir hafi verið hræðilegir. Þeir hafa allir verið merktir með ártali - en við látum örvar benda á 2. og 3. janúar 1968 - og eina líka á páskahretið 1963. - Ör bendir líka á þann stað sem gærdagurinn (29. desember 2017) myndi lenda - í kringum hann væri þétt punktadreif sem við sleppum hér. 

Bláleitu súlurnar á myndinni sýna hita í Reykjavík á þriggja stunda fresti dagana 1. til 10. janúar 1968. Frostið er meira en -10 stig í nærri tvo og hálfan sólarhring og fór niður fyrir -15,6. Græna strikalínan sýnir þrýstispönn (mun á hæsta og lægsta loftþrýstingi á landinu - kvarðinn til hægri á myndinni). Köldu dagana fór hún mest upp í 19,4 hPa. Hvassara varð dagana 7. til 8., en þá var ekki nærri því jafnkalt. 

Getum við fengið svona daga þrátt fyrir hlýnandi veðurfar? Svarið verður að vera játandi þó kuldum hafi mikið fækkað. 

En talningar kaldra og hvassra daga ná enn ekki lengra aftur en til 1949 - við getum nokkuð auðveldlega talið köldu dagana á einstökum veðurstöðvum, en upplýsingar um vindhraða eru lítt tölvutækar. Nokkuð miðar þó í þeim efnum - svo mikið að líta má á ástandið fyrstu daga janúarmánaðar 1918 á nokkurn veginn sama veg. 

Síðan eru liðin eitt hundrað ár. Súlurnar sýna sem fyrr hita í Reykjavík - en þó var aðeins mælt þrisvar á dag - gefur ekki eins fulla mynd. Við sjáum að fyrstu 4 dagar janúarmánaðar 1918 voru ekki kaldir, hiti lengst af ofan frostmarks, en síðan hrapar hitinn og er kominn niður í -16,7 stig að morgni þess 6. Græna strikalínan sýnir þrýstispönn sem fyrr. Að baki hennar eru aðeins gögn frá örfáum veðurstöðvum - líklegt er því að hún hafi í raun verið eitthvað meiri en hér er sýnt - fór hæst í 17,1 hPa að morgni þess 6. Í raun er það mjög sambærilegt við stöðuna 2. og 3. janúar 1968. Níu vindstig voru talin í Reykjavík allan þrettándann (þ.6.) - og engin hitaveita og hús yfirleitt gisnari en síðar var. Erfiður dagur þá - og yrði erfiður nú ef birtist. 

Kuldinn þann 7. var í hægum vindi - en svo var aftur orðið hvasst með frostinu þann 10. - þá voru talin 8 vindstig um morguninn - en hægur síðdegis. 

Við höfum nú litið lítillega á stöðuna fyrir 50 og 100 árum. Reynum að líta enn lengra til baka, 150 og 200 ár - en aðeins lauslega og aðeins á hita í janúar 1868 og 1818.

Hér sjáum við daglegan hámarks- og lágmarkshita í Stykkishólmi (rauðir og bláir ferlar) og morgunhita í Reykholti í Borgarfirði (grænn ferill). Janúar 1868 hófst með hlýindum, en þann 13. kólnaði snögglega og frost fór niður fyrir -10 stig í Hólminum og niður fyrir -15 í Reykholti. Við sjáum að ferlunum ber allvel saman. 

Aðeins hafa varðveist mælingar frá einum stað á landinu í janúar 1818 - Víðivöllum í Skagafirði. Mánuðurinn byrjaði með hlýindum, en síðan kólnaði - en ekkert óskaplega mikið samt fyrr en síðustu dagana þegar frostið varð meira en -15 stig. 

Við eigum ekki mælingar úr janúar 1768 - en höfum þó grun um að Eggert Ólafsson hafi mælt - kannski fórust þær með honum á Breiðafirði þá um vorið. En í annálum hlýtur veturinn 1768 góða dóma, og 1668 og 1618 líka, en 1718 var talinn frostasamur. 

Kaldasti dagur ársins (til þessa)

Föstudagurinn 29. desember er kaldasti dagur ársins til þessa á landinu í heild. Það var sérlega kalt norðaustanlands þar sem mest fréttist af -29,0 stigum í Svartárkoti. Þetta er mesta frost sem mælst hefur á landinu frá því 6. desember 2013, en þá fór frostið við Mývatn í -31,0 stig. 

Meðalhiti í byggðum landsins var -8,2 stig. Frá og með 1949 er vitað um 90 kaldari desemberdaga - rúmlega einn á ári að meðaltali, en ekki nema 7 á þessari öld. Ekki eru þó tilvikin alveg „óháð“ - mjög kaldir dagar koma gjarnan í klösum, fara tveir eða fleiri saman frekar en að dreifast stakir yfir tímabilin öll. Sá 29. hefur tvisvar verið jafnkaldur eða kaldari en nú, það var 1961 og 1995. Fyrra árið var „klasinn“ sem var jafnkaldur eða kaldari en nú fjórir dagar, 28. sá kaldasti, meðalhiti í byggð var þá -13,0 stig, en 1995 var hann sex dagar - og fimm höfðu komið í röð áður. Þá var annar jóladagur sá kaldasti, meðalhiti var -11,8 stig. Þá mældist -32,2 stiga frost í Möðrudal. 

Mesta frost sem vitað er um í desember mældist í Möðrudal þann 9. árið 1917, -34,5 stig. 

Frostið í Svartárkoti í dag er það mesta sem vitað er um á landinu 29. desember og er því svokallað landsdægurlágmark. Þetta er fyrsta byggðarlágmarksmet sem sett er á árinu, en annað í röð landsdægurmeta á landinu í heild - fjöldinn talsvert undir almennum væntingum. Til samanburðar má geta þess að hámarksdægurmetin eru orðin 12 á árinu (óstaðfestur fjöldi) - fjöldi talsvert ofan væntinga. 

Mikill fjöldi dægurmeta féll á einstökum stöðvum, t.d. hefur ekki mælst meira frost þann 29. desember á Bergstöðum í Skagafirði og á Sauðanesvita. 

Mánaðarhitamet féllu hins vegar ekki víða á stöðvum sem athugað hafa í meir en fáein ár. Þó hefur ekki mælst meira frost í desember en nú á Ólafsfirði (-20,2 stig). Þar hefur nú verið athugað í 20 ár, og einnig féll desembermet á Mývatnsheiði (athugað frá 1999). Sjálfvirkar athuganir byrjuðu í Svartárkoti 2003 og hefur frost ekki mælst meira þar í desember en nú og ekki heldur við Krossanesbrautina á Akureyri (frá 2005).

Óvenjukalt var á Akureyrarflugvelli - talsvert kaldara en við Lögreglustöðina og Krossanesbrautina. Lægsta talan sem sást var -23 stig og er það óvenjulegt. Það gerðist síðast 2011 (líka í desember) að frost varð meira en nú. Mesta frost sem vitað er um á flugvellinum mældist -26 stig, einmitt á annan dag jóla 1995 þegar frostið fór í -32,2 stig í Möðrudal og nefnt var hér að ofan. Einnig mældist frostíð á Akureyrarflugvelli -26 stig þann 6. mars 1998.

Þó kalt væri víða náði dagurinn þó ekki inn á lista þeirra daga sem tekur til daga þegar frost er allan sólarhringinn um land allt - því hámarkshiti fór yfir frostmark á fáeinum útnesjastöðvum. Sá ágæti listi er orðinn mjög gisinn á síðari árum, bæði vegna hinna almennu hlýinda sem og þess að útnesjastöðvum hefur fjölgað frá því sem áður var. 

Um og fyrir jól 1957

Tíðarfar var mjög fjölbreytt á árinu 1957 og margt eftirminnilegt gerðist í veðri. Mikil illviðri voru í janúar, óvenjusnjóþyngsli í mars, sjávarflóð gerði í apríl og mikil leysingaflóð í maí. Sumarið var hins vegar blítt og gott. Október var órólegur og síðan var mjög illviðrasamt á síðari hluta jólaföstunnar. En einhvern veginn hlaut árið samt góða dóma og tíð oftar talin hagstæð. 

Aðalillviðrin voru af vestri, nokkuð sem nú hefur ekki verið í tísku um alllangt skeið. Það hlýtur þó að breytast, vestanáttin varla búin að gefa sig. 

Hér rifjum við lítillega upp slæma syrpu í síðari hluta desembermánaðar. Tjón varð þó minna en búast hefði mátt við miðað við afl þeirra veðrakerfa sem fóru hjá. Sýnir e.t.v. hvað tilviljanir ráða oft miklu. 

Fyrsta myndin er línurit sem sýnir hvernig loftþrýstingur sveiflaðist á landinu dagana 12. til 27. desember. 

Gráu súlurnar (og lóðrétti kvarðinn til vinstri á myndinni) sýnir stærð þrýstispannar landsins á þriggja klukkustunda fresti þessa daga. Spönnin er munur á hæsta og lægsta þrýstingi á landinu. Ekki er alveg beint samband á milli hennar og vindhraðans m.a. vegna þess að landið er ekki hringlaga. Þrýstispönnin getur því orðið meiri í sama vindi í norðan- og sunnanátt heldur en í vestan- og austanátt vegna þess að landið er lengra frá vestri til austurs heldur en norðri til suðurs. 

Rauða strikalínan sýnir hins vegar lægsta þrýsting á sama tíma. Þessa daga voru þrýstibreytingar gríðarmiklar. Sjá má þrjár meginlægðir. Sú fyrsta fór hjá þann 14. til 16., sú næsta þann 19. og að lokum hin þriðja 24. til 25. (aðfangadag og jóladag). 

Lægð 2 og 3 voru sérlega djúpar (og nærgöngular), báðar sýndu þrýsting undir 950 hPa. Við sjáum líka að þrýstispönn sú sem fylgdi lægðunum var mikil í öllum tilvikunum þremur. Fyrsta og þriðja lægðin ollu nokkuð hreinum vestanveðrum. Veðrið í miðjunni (þ.19.) var ekki jafnhreint - fær samt vestanstimpil í flokkunarkerfi ritstjóra hungurdiska. 

Í fyrsta veðrinu barst mikil selta á land og olli rafmagnstruflunum. Dreifikerfið var lakara en nú er þannig að ekki er víst að ámóta veður myndi valda truflunum nú á dögum. Fyrirsögn í Tímanum þann 18. var orðuð svo: „Sá ekki til við að semja nefndarálit um kosningalagafrv. við kertaljós“ þeir sem vita um hvað málið snerist munu átta sig á pólitískum þunga orðalagsins - vandi að lesa í á stundum. - Bátur slitnaði upp í Kópavogi - kannski myndi slíkt endurtaka sig nú - og fréttir herma (Mbl. 17. des) að mönnum hafi verið bjargað úr eyju á Breiðafirði í foráttuveðri. Eyjan mun vera undan bænum Straumi í Skógarstrandarhreppi og mennirnir voru að huga að fé „er skyndilega brast á þvílíkt ofsaveður að fátítt má teljast“. 

Veðrinu þann 19. olli lægð sem fór til norðnorðausturs yfir landið austanvert. 

Daginn áður var hún um 990 hPa djúp (að mati bandarísku endurgreiningarinnar) og stefndi til norðausturs. Í háloftunum var kuldapollur yfir Suður-Grænlandi. Þetta er hættuleg staða, enda dýpkaði lægðin gríðarlega - um nærri 50 hPa næsta sólarhringinn. Þrýstispönnin fór í 34,1 hPa - talsvert meira en í hinum veðrunum tveimur. 

Kortið sýnir stöðuna um hádegi þann 19. Eins og oft er vanmetur endurgreiningin afl þessarar lægðar, í þessu tilviki um að minnsta kosti 13 hPa, en sýnir aðstæður hins vegar vel og ástæður dýpkunarinnar - staðsetning miðjunnar er að auki allgóð. 

Klukkan 9 að morgni þess 19. var lægðin yfir Austurlandi, líklega um 942 hPa í miðju. Sæmilegasta veður er vestanlands - eins og oft er við kringumstæður sem þessar. Sjávarmálsþrýstinginn má finna með lestri tölunnar sem færð er til hægri ofan við stöðvarnar (aðeins þar sem loftvog er). Við Hóla í Hornafirði stendur t.d. 485 - úr því lesum við 948,5 hPa, og á sama hátt 944,2 á Egilsstöðum. Undir þrýstitölunni er önnur sem venjulega sýnir breytingu síðustu 3 klukkustundir - en forritið sem gerir kortið kann ekki að lesa rétt úr breytingum sem eru meiri en 10 hPa - og gerir 10 að 20, og svo framvegis, en engu að síður erum við hér að sjá gríðarstórar þrýstisveiflur um landið austanvert. 

Lægðin fór svo norður af rétt austan Raufarhafnar þar sem þrýstingur á hádegi fór niður í 941,2 hPa. Á eftir lægðinni gerði gríðarlegt vestanveður um landið austanvert. Mesta furða var þó hvað tjón varð lítið. Þak tók þó af lýsisvinnslu á Raufarhöfn og minniháttar foktjóns var getið á nokkrum stöðum öðrum. Húsvíkingar fengu hroll - og þóttust heppnir. 

Það sem er þó athyglisverðast við þetta veður er að það olli sjávarflóði á Akureyri og Svalbarðseyri og varð töluvert tjón af þess völdum. Um það má lesa í frétt í Tímanum og fleiri blöðum. 

Þetta flóð og aðstæðurnar sem sköpuðu það eru allrar athygli verðar. Hér hafa allstór veðurtengd flóðbylgja og háflæði fallið saman í tíma - líkur á slíku eru ekki miklar en gerðist samt. Vitað er um fáeina fleiri atburði af þessu tagi á Akureyri og víst að einhverjir bíða í framtíðinni. Vonandi þó án þess að stórvandræði hljótist af. 

Enn blés svo til tíðinda. 

Þetta kort gildir síðdegis á Þorláksmessu, 23. desember 1957. Vaxandi lægð er á Grænlandshafi vestanverðu á leið norðaustur. Líklega er önnur lægð hálffalin í lægðardraginu austur af Nýfundnalandi (þar sem örin bendir) og gengur hún inn í hina fyrri og allt kerfið dýpkar gríðarlega - önnur ofurlægðin á fáeinum dögum verður til. 

Á miðnætti á aðfangadagskvöld var lægðin rétt fyrir norðan land. 

Hér er endurgreiningin nokkurn veginn með flest rétt. Lægðarmiðjan í kringum 946 hPa og staðsetning viðunandi. 

Ritstjórinn man þetta veður vel - það er þó tilviljun fremur en veðuráhugi því veðrið bar upp á jólin. Rafmagnið fór í Borgarnesi og víðar - rétt í þann mund sem amma hafði lokið við að steikja jólarjúpurnar - en móðir mín var við messu í gamla skólanum (þetta var áður en byggingu Borgarneskirkju var lokið). Vestanstormurinn og élin voru ógurleg og dimm. Messugestir komust þó heim að lokum og hægt var að hefja jólahald við kertaljós. 

Reykvíkingar minnast þessara jóla helst fyrir mikinn bruna sem varð í Þingholtunum - sérlega erfiður í illviðrinu. 

En fokskaðar urðu mestir á Snæfellsnesi og við Eyjafjörð. Við sjáum hér fréttaklippu úr Tímanum þar sem fjallað er um illviðrið á Akureyri og þar í grennd. Blindhríð í hreinni vestanátt á Akureyri er gjarnan tengd miklum vindi ofan af fjöllunum í grennd og hefur þannig staðið á í þetta sinn. 

Því miður voru engar vindhraðamælingar á Akureyri um þessar mundir og mesta vindhraða ekki getið í veðurskeytum. Mikið veður varð einnig eystra á Héraði og þar í grennd - en tjón þó ekki mikið þar. 

Fáeinar bráðabirgðatölur ársins 2017

Fáeinar bráðabirgðatölur ársins 2017: Meðalhiti þess í Reykjavík er í kringum 5,5 stig, í meðallagi síðustu tíu ára, en +1,2 stigi ofan meðallags áranna 1961 til 1990 og er þetta 22. árið í röð ofan þess meðallags. Hlýindin eru við 16. sæti hlýrra ára í Reykjavík (af 147).

Í Stykkishólmi er meðalhitinn 5,0 stig, +0,1 stigi ofan meðallags síðustu tíu ára og er árið það níundahlýjasta af 172 árum samfelldra mælinga. Á Akureyri er meðalhitinn líka 5,0 stig og er aðeins vitað um þrjú hlýrri ár þar um slóðir. Austur á Egilsstöðum reiknast meðalhitinn 4,8 stig, það næsthæsta sem vitað er um þar. Á Stórhöfða í Vestmannaeyjum er meðalhitinn 5,6 stig, -0,1 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára.

Úrkoma var rétt ofan meðallags áranna 1961 til 1990 víðast hvar á landinu, um 13 prósent í Reykjavík og 26 prósent á Akureyri. Í Stykkishólmi var hún í rétt tæpu meðallagi.

Sólskinsstundir í Reykjavík voru 70 fleiri en að meðaltali 1961 til 1990, en um 90 færri en að meðaltali síðustu tíu árin.

Endanlegar tölur birtast væntanlega í næstu viku. 

Umskiptin miklu um jólin 1962

Það var haustið 1961 sem ritstjóri hungurdiska fór að fylgjast náið með veðri - hann man að vísu á eigin skinni ýmiskonar veður fyrir þann tíma en þær minningar eru samt meira á stangli heldur en samfella. 

Í hefðbundnum búskap vilja fyrstu árin verða sérlega minnisstæð - svo fara hlutirnir að smyrjast út. En það var líka ýmislegt merkilegt á seyði þessi fyrstu ár. Þá endaði t.d. hlýskeiðið mikla sem staðið hafði linnulítið frá því á þriðja áratug aldarinnar og hafís birtist að nýju eftir langa fjarveru (sem var að vísu ekki alger). 

Eitt af því sem liggur í minninu - og verður athyglisverðara eftir því sem frá líður er hegðan nokkurra háþrýstisvæða þessi árin. Ritstjórinn hélt reyndar þá að svona væri þetta bara - eitthvað mjög algengt. Nú er tilfinningin orðin sú að þessir atburðir hafi á einhvern hátt tengst veðurumskiptunum miklu. 

Hér verður ekki reynt að skilgreina atburði í smáatriðum - en þó gerði ritstjórinn það sér til dundurs að bregða mælistiku á lengd háþrýstitímabila. Það er hægt að gera á ýmsa vegu - að þessu sinni var aðeins leitað að samfelldum dagaröðum þegar meðalþrýstingur allra daganna í röðinni var 1020 hPa eða meiri. 

Á tímabilinu 1949 til okkar daga fundust aðeins 17 slíkar dagaraðir sem innihalda hver um sig tíu daga eða meira - að vetrarlagi (þær eru algengastar í apríl og maí - en við gætum sinnt þeim síðar). Dagaraðareikningar hafa þann ókost að einn spillidagur getur illa slitið raðir í sundur í tvennt eða þrennt - bara vegna þess að mörkin eru óheppilega valin. 

Langlengsta tímabilið endaði 23. mars 1962, eftir að hafa staðið samfellt í 30 daga. Þetta er jafnframt fyrsta tímabilið á listanum frá og með 1949. Fyrstu þrjár vikur febrúarmánaðar 1962 höfðu verið mjög umhleypingasamar og tíð erfið, en síðan skipti rækilega um yfir í óminnilegan norðaustanþræsing með háþrýstingi og þurrki suðvestanlands. 

Ekki þurfti að bíða eftir næsta atburði nema fram til næstu jóla. Desember var mjög umhleypingasamur (og skemmtilegur eftir því fyrir ung veðurnörd), en jóladagur rann upp heiður og klár - með háþrýstingi. Syrpan líður að vísu fyrir skilgreininguna - einn dagur, 5. janúar, klippir hana í sundur (meðalþrýstingur 1019,5 hPa) eftir 12 daga, en síðan fylgdu aftur 11 dagar með meðalþrýstingi yfir 1020 hPa - og síðan kom ein syrpa til, 15 daga löng sem endaði 10. febrúar - á milli kafla tvö og þrjú kom aðeins ein alvörulægð. 

Þetta mikla háþrýstisvæði sem í raun ríkti frá jólum og fram undir miðjan febrúar er frægt í veðurfarssögu Vestur-Evrópu því þá voru þar gríðarlegir kuldar, hafa varla orðið jafnmiklir á Bretlandi síðan - og þar snjóaði einnig mikið. Veturinn í heild var mjög hlýr hér á landi  - þó ekki eins hlýr og sá sem á eftir fylgdi (1963 til 1964) - en endaði með páskahretinu fræga sem hófst 9. apríl (1963). 

Síðasta 10-daga vetrarháþrýstiskeið (samkvæmt skilgreiningunni hér að ofan) endaði 27. mars 2013, eftir að hafa staðið í 12 daga samfellt (þá voru líka kuldar á Bretlandi). 

Við lítum að lokum á jólakortin 1962 og hið fallega veður.

Lægðin sem átti að koma á jóladag kom aldrei - og engar lægðir komu úr vestri í heilar þrjár vikur. Fáein smálægðardrög komu úr norðri og fóru yfir - með minniháttar hríð fyrir norðan, en ekkert þeirra var illviðravaldur. 

Á jóladag var hæðin mikla einmitt að byggjast upp í háloftum eins og sjá má á 500 hPa hæðar- og þykktarkortinu.

En það varð ekkert sérlega hlýtt hér á landi, vindur var hægur og veður bjart lengst af, talsver frost inni í sveitum en minna við sjávarsíðuna. Ömurlegt tíðindaleysi í huga ungra veðurnörda - en eftir á að hyggja með merkari atburðum og vænt þykir þeim nú að hafa fengið að upplifa háþrýsting þennan og þau afbrigði sem honum fylgdu. 

Með nútímatölvureikningum er líklegt að umskiptin hefðu sést með þónokkrum fyrirvara, en óvænt voru þau á jólum 1962. 

Í nóvember árið 1959 fór Veðurstofan að gefa út tveggja daga veðurspár, en aðeins þó einu sinni á dag. Var það talsverð framför - ekki endilega vegna þess að spárnar væru góðar (það voru þær ekki) heldur fremur vegna þess að þær bjuggu til einskonar punkt eða skott á eftir hinum hefðbundnu sólarhringsspám sem þar með enduðu ekki lengur í algjörlega lausu lofti. Í þessu ráðslagi fólst einhver undarleg fullnægja sem ekki má vanmeta. 

Spárnar voru færðar í sértaka bók og fylgdi þeim alltaf yfirlit um væntanlega veðurstöðu - það yfirlit var hins vegar ekki birt - aðeins sjálf spáin. Spárnar voru gerðar alla daga, en í fyrstu voru þær ekki lesnar upp á sunnudögum og miðvikudögum. Frá 1. desember 1961 var spáin lesin á hverjum degi með kvöldfréttum útvarps kl.20 og svo aftur kl.22. Biðu veðurnörd jafnan spennt eftir nýjustu spánni - rétt eins og þau bíða nú eftir viku- og tíudagarununum. 

Laugardaginn 22. desember 1962 reyndi spáveðurfræðingur meira að teygja sig inn á þriðja dag. Þá var yfirlitið svona:

„Á aðfangadag er búist við, að lægðin við A-strönd Bandaríkjanna verði suður af Grænlandi.“

Og spáin:

„Horfur á aðfangadag: Gengur í S eða SA-átt með rigningu, einkum sunnan lands og vestan. Sennilega útsynningur á jóladag með éljum á Suður- og Vesturlandi“.

Ekki gekk þetta upp. Spáin sem lesin var á Þorláksmessu og gilti fyrir jóladag seinkaði lægðinni, en gekk heldur ekki upp. Lægðin komst aldrei í námunda við landið. 

Myndin sýnir síðu úr spábók Veðurstofunnar 21. desember 1962. Fyrri spáin - sú sem er merkt 03:30 var gerð á Keflavíkurflugvelli - en þar var næturvakt. Tölurnar vísa til spásvæða, en þær rómversku til miða við landið. Á þessum árum voru spásvæðin 8 (en eru nú tíu). Takið eftir orðalaginu í almennu stöðulýsingunni kl. 09:10. 

Nóvember og desember

Nóvember var fremur kaldur mánuður - landsmeðalhiti reiknaðist -0,5 stig, -2,3 stigum neðan meðallags nóvembermánaða síðustu tíu ára. Desember hefur hingað til ekki verið jafnkaldur að tiltölu, meðalhiti í byggð stendur þegar þetta er ritað í -0,4 stigum og er það um -0,3 stigum neðan meðallags síðustu tíu desembermánaða. Hins vegar er nokkuð ljóst að síðustu dagarnir verða kaldir - nær öruggt er að hitinn fer niður fyrir nóvembermeðaltalið og trúlega meira að segja nokkru neðar, en hins vegar verður vikið ekki eins afgerandi og í nóvember. 

Nóvember var á landsvísu sá kaldasti síðan 1996, en þó desember verði neðan meðallags telst hann samt alls ekki óvenjulegur hvað hita varðar. Meðalhiti í desember 2015 og 2013 var ámóta, og mun kaldara var í desember 2011, en þá var nóvember hins vegar hlýr. Ekki er ólíklegt að mánuðirnir tveir saman verði þeir köldustu frá 1996 - þá var mun kaldara en nú. 

Við skulum nú til gamans líta á meðalhita mánaðanna tveggja saman á landinu frá 1874 (og þokukennt aftur til 1823).

Meðalhiti er á lóðrétta ásnum, en tíminn á þeim lárétta. Við sjáum að kalt skeið ríkir frá því upp úr 1960 og fram á miðjan 9. áratuginn - síðan þá skjótast einstök hlýindi upp úr á stangli - og kuldi ríkir aðeins einu sinni (1996). Kuldarnir í nóvember og desember 1973 skera sig mjög úr og þá þurfti að leita allt aftur til 1887 til að finna eitthvað viðlíka. Sömuleiðis voru nóvember og desember saman mjög kaldir 1917. En - eins og eldri veðurnörd muna boðuðu kuldarnir 1973 ekkert sérstakt - árið 1974 var hagstætt og vorið ómunahlýtt - þvert ofan í illan beyg (og „reynslu“ hliðstæðuspámanna). 

En árið 2017 verður í flokki þeirra hlýjustu. Það verður þó ekki ofar á landsvísu en í 5. hlýjasta sæti, kannski í 8. eða 9., því aðeins munar ómarktækum hundruðustuhlutum á þessum sætum. 

Taflan sýnir hvaða ár eru hlýjust (á landsvísu) hingað til:

	ár	meðalh
1	2014	5,08
2	2003	5,06
3	2016	4,98
4	1933	4,91
5	1939	4,72
6	1941	4,70
7	1946	4,67
8	2004	4,65
9	1960	4,61
10	1945	4,60

Þegar þetta er ritað (26. desember) stendur 2017 í 4,71 stigi. Kuldar næstu daga munu draga það eitthvað niður - en samt verður það í hópi öndvegisára allra tíma. 

Minning um vitlausa veðurspá

Veðurfræðingar lenda oft í því að setja saman rangar veðurspár - það tilheyrir starfinu að sætta sig við það. Ástæður eru margvíslegar og hafa sjálfsagt breyst í áranna rás. Hér verður rifjað upp 36 ára gamalt tilvik. Dagurinn var Þorláksmessa 1981 og einhvern tíma að morgni þess dags litu blaðamaður og ljósmyndari frá DV (sem þá var nýfarið að koma út undir því nafni) við á spávakt Veðurstofunnar. 

Rætt var um jólasnjóinn og myndum smellt af. Rétt að taka fram að það voru þeir Páll Bergþórsson (58) og ritstjóri hungurdiska (30) sem sátu að spágerð. Magnús Jónsson (33) og Borgþór H. Jónsson (57) áttu leið um - og urðu líka fórnarlömb (kannski ekki algjörlega saklaus). 

Jú, jólaveðrið var raunverulega til umræðu - hver gerði litla kortið í horninu er ekki skýrt í minni ritstjórans, en það var þó hvorki hann né Páll. Megininntak spárinnar blasir við: „Auð jörð á Suðurlandi“ - það var þegar snjór nyrðra - honum þurfti ekki að spá. Klukkan 9 um morguninn var nær heiðskírt í Reykjavík og frostið -4 stig, hafði farið niður í -12 stig um nóttina. 

Hér er endurgerð veðurkortsins frá því um morguninn (endurgreining evrópureiknimiðstöðvarinnar). Kortið er nokkurn veginn í samræmi við raunveruleikann. 

Hæðarhryggur yfir Grænlandi - grunn lægð vestan Færeyja - dýpri lægð suður í hafi og norðaustanstrekkingur á milli Íslands og Grænlands. Líklegast þótti að norðaustanáttin héldi áfram um stund, lægðin suður í hafi líklegust til að taka svosem eins og einn smáhring í kringum sjálfa sig en fara síðan til suðausturs. 

Háloftastaðan var á svipuðum nótum.

Ekki mikla hreyfingu að sjá á þessu korti. Það gildir á sama tíma, kl.6 að morgni 23. desember 1981. Hér má rifja upp að tölvuspár voru heldur óburðugar á þessum tíma - voru að vísu gerðar og ekki fullkomlega gagnslausar, en þær sýndu samt einhvern allt annan raunveruleika en síðar var og lítið sem ekkert gagn var í lengri spám en 24 til 36 klst fram í tímann (nema rétt stundum). 

Gervihnattamyndir bárust nokkuð reglulega - og var oft á tíðum mikil hjálp í þeim, gallinn hins vegar sá að nokkuð var um truflanir í myndsendingum og gjarnan langt á milli mynda. Ritstjórinn minnist þess reyndar ekki að hafa á þessum tíma séð fyrstu myndina hér að neðan - hefur þó kannski gert það. 

Hér er myndin fengin úr safninu í Dundee í Skotlandi. Hún er merkt kl. 09:41 - líklega eftir að blaðamenn voru á ferðinni. Örin bendir á Reykjavík. Hér sést Reykjanesskagi og landið suðvestanvert mæta vel - og auk þess mikill skýjabakki norður af lægðinni suður í hafi. Þessi mynd var auðvitað ein og sér, sú næsta kom ekki fyrr en síðdegis, líklega um kl.14:30. Hana má alveg túlka þannig að norðurbrún skýjabakkans muni hreyfast til norðausturs fyrir sunnan land - slitna frá lægðarmiðjunni sem sunnar er - en hún aftur á móti fara til suðurs og suðausturs. 

En - það fór ekki þannig. Ritstjórinn var á stuttu morgunvaktinni (þeirri sem sinnti flugveðurspám og tvídægrunni svonefndu), kom á vakt kl.8 og fór kl.14. Páll var hinsvegar á lengri vaktinni og stóð hún frá 7 til 15. Þá tók Knútur Knudsen við af honum og sat til kl. 23 um kvöldið. Þá birtist ritstjórinn aftur og sat næturvakt frá 23 til kl.7 að morgni aðfangadags. 

Knútur sat sum sé uppi með spána góðu um jólajörðina auðu. Ritstjórinn lærði margt skynsamlegt af Knúti, m.a. að það ætti ekki að hringla með spár nema ítrustu nauðsyn bæri til. Reyndist regla sú ritstjóranum vel - en hún leiddi þó í þessu tilviki til þess að snjókomu var ekki spáð í Reykjavík fyrr en eftir að hann byrjaði að snjóa. 

Lítum á myndina frá því um kl.16.

Örin bendir enn á Reykjavík, lægðarmiðjan (sveipurinn suður í hafi) hefur ekki hreyfst mjög langt, en hins vegar hefur skýjabakkinn gert það, kominn norður á Reykjanes. Sást í rökkrinu mjög vel úr höfuðborginni. En enn var von til þess að hann strykist hjá - en ylli ekki snjókomu. Það var heldur engin veðursjá til að þukla á honum eins og nú er vaninn. 

Það var um klukkan átta um kvöldið sem snjókoman byrjaði - ekki mikil í fyrstu. Þá var ritstjórinn að sinna einhverjum jólaerindum inni í Skeifu, kom þar einmitt út úr verslun þegar fyrstu kornin féllu - og hugsaði auðvitað: „Æ-æ“. 

Svo var mætt á vaktina kl.23. Þá var hörkusnjókoma, náði hámarki um miðnæturbil þegar skyggni fór um tíma niður í 100 metra á Veðurstofutúni. Vildi til að vindur var ekki mikill, aðeins 5 til 6 m/s. 

Þetta varð svo ekki nein metsnjókoma, snjódýptin mældist þó 16 cm kl.9 að morgni aðfangadags og líka á jóladagsmorgunn. Jólin urðu því hvít í Reykjavík 1981 - þrátt fyrir yfirlýsingar með myndum af fjórum veðurfræðingum. 

En friðurinn var ekki alveg úti, því á annan dag jóla gerði gríðarlegt landsynningsveður (ASA), langverst þó á Reykjanesi og undir Eyjafjöllum og varð mikið tjón á Keflavíkurflugvelli (og víðar). Í ljós kom að vindhraðamælir vallarins var ekki starfi sínu vaxinn og látinn hætta. Þá komst og upp að hann hafði verið arfavitlaus í mörg ár - mæliröðinni mjög til ama. Tölvuspárnar náðu þessu mikla veðri allvel - en ekki þó með löngum fyrirvara eins og við myndum búast við nú. 

En ljúkum pistlinum með töflu sem sýnir veður í Reykjavík þennan eftirminnilega dag í huga ritstjórans - sennilega eru nær allir aðrir löngu búnir að gleyma honum því það fennir í flestar vitlausar spár (til allrar hamingju). 

ár	mán	dg	klst	hiti	hám	lágm	átt	vindhr	þrýst	veður - skyggni
1981	12	23	9	-3,6	-1,5	-12,0	SSA	1	996,0	léttskýjað - skyggni ágætt
1981	12	23	12	-5,6			ASA	3	996,0	léttskýjað - skyggni ágætt
1981	12	23	15	-5,3			A	4	995,8	hálfskýjað skyggni ágætt
1981	12	23	18	-4,3	-3,6	-6,8	ASA	5	995,5	skýjað - skyggni ágætt
1981	12	23	21	-2,5			A	5	993,5	snjókoma - skyggni 5 km
1981	12	23	24	-2,0			N	6	987,6	snjókoma - skyggni 100 metrar
1981	12	24	3	-1,2			NV	2	984,0	snjókoma - skyggni 15 km
1981	12	24	6	-2,5	-0,4	-4,4	SSV	5	987,6	skýjað - skyggni 30 km
1981	12	24	9	-1,7	-0,5	-4,3	S	4	989,9	léttskýjað - skyggni ágætt
1981	12	24	12	-0,2			S	5	991,7	úrkoma í grennd - skyggni ágætt

 

Landsynningsillviðri - í Alaska

Á morgun (föstudag) gerir landsynningsillviði í suðvestan- og vestanverðu Alaska. Ekki óvenjulegt beinlínis en gott dæmi samt um að slík veður herja víðar en hér á landi.

Myndin sýnir spá bandarísku veðurstofunnar fyrir Kyrrahaf norðanvert og gildir hún síðdegis á morgun, föstudag 22. desember (að okkar tíma). Kortið nær frá Kína og Kóreuskaga til vinstri og allt til Kaliforníu til hægri. Norðurskaut við efri jaðar þess. 

Kuldapollurinn mikli, sá sem við höfum valið að kalla Síberíu-Blesa, situr á sínum uppáhaldsstað - nokkuð öruggur í bili, en gríðarleg norðursókn hlýinda yfir Alaska stefnir til norðurskauts. Jafnhæðarlínur eru heildregnar og við sjáum sterka suðaustanátt yfir Alaska vestanverðu. Þykkt er sýnd í lit og auðvelt að sjá að þykktarsviðið er mjög flatt undir Alaskavindstrengnum (sami litur breiðist yfir vindstrenginn). Þetta bendir til þess að undir heimskautaröstinni sé vindhes í átt til jarðar. Staða sem þessi er ekki sjaldséð hér við land - en heldur óskemmtileg. 

Það sem gerist í framhaldinu er að hlýindin stefna til norðurskauts eins og áður sagði - mjög dregur af þeim - en svo virðist sem leifarnar haldi áfram allt til okkar fyrir miðja næstu viku - komi þá úr norðri. Það er þó ekki fullvíst að svo fari - og þarf þá vön augu til að sjá að um „hlýindi“ sé að ræða - en nægileg þó til að trufla lægðagang í námunda við okkur. 

Hlýindin fara norðan við kuldapollinn Stóra-Bola sem liggur yfir norðanverðu Kanada - hugmynd reiknimiðstöðva hefur verið sú að þau stuggi við honum, hann hörfi til suðurs og slái kulda suður um Bandaríkin. 

Hitastaða desembermánaðar

Tuttugu dagar liðnir af desember. Meðalhiti mánaðarins í Reykjavík -0,2 stig það sem af er. Þetta er -0,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára og það 12. hlýjasta á öldinni (af 17). Á langa listanum er hitinn í 86. sæti af 142. Dagarnir 20 voru hlýjastir í fyrra (+5,6 stig), en kaldastir 1886, -5,6 stig.

Á Akureyri er meðalhiti nú -0,6 stig, +0,4 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Jákvæða hitavikið er nú mest í Möðrudal, +1,4 stig, en það neikvæða á Þingvöllum og í Skrauthólum á Kjalarnesi, -1,6 stig.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 51,7 mm í mánuðinum og er það í meðallagi. Sólskinsstundir hafa verið fleiri en í meðalári. Á Akureyri hefur úrkoma mælst 21,3 mm og er það ríflega helmingur meðalúrkomu.

Ársmeðalhiti í Reykjavík stendur nú í 5,8 stigum, en lækkar væntanlega eitthvað til áramóta. Enn er rétt hugsanlegt að árið verði hið hlýjasta hingað til á Dalatanga og meðal þeirra fimm hlýjustu á Akureyri. Í Reykjavík er spurningin hvoru megin tíundasætisins það lendir.

Efnislega svipuð spá

Fyrir viku litum við á spá evrópureiknimiðstöðvarinnar um sjávarmálsþrýsting og þrýstivik fyrir síðustu viku desembermánaðar (25. til 31.). Sú spá var mjög eindregin. Skemmst er frá því að segja að ný spá fyrir sömu viku er efnislega svipuð (nærri eins). Spár sem þessar eru reyndar birtar tvisvar í viku hverri og var sú sem kom á fimmtudaginn ekki alveg eins lík fyrri spá og þessi er. 

Hér má sjá mikið neikvætt þrýstivik fyrir suðaustan land. Miðja þess sýnir -20,8 hPa, stærsta vikið fyrir viku var 15 hPa. Enn er því verið að spá sömu umskiptum um jólin - úr vestlægum áttum í norðaustlægar. Rætist þessi vikaspá verður úrkomusamt norðanlands og austan - aðallega snjór, en þurrt syðra. Hvort vindasamt verður er enn mjög óljóst. 

Ekki er heldur mikill munur á hitaspánum nú og fyrir viku, norðaustanáttin á ekki að vera af köldustu gerð - hiti þó trúlega rétt neðan meðallags árstímans. Hiti í norðanátt er sjaldan ofan þess. 

Hringrás vinda á norðurhveli á að gerast mjög stórgerð um jólin og umskiptin hér tengjast þeirri atburðarás. Hvort úr verður vitum við ekki en fylgjumst með ef eitthvað sérlega óvenjulegt á sér stað.