Meira af dauða fellibyls (Irene)

Leifar fellibylsins Irene eru nú milli Labrador og Suður-Grænlands. Í næsta pistli á undan þessum (hann er dagsettur 30. ágúst) var minnst á sérstakt útlit umbreyttra fellibylja á hitamyndum sem teknar eru úr gervihnöttum. Það hefur haldist að mestu fram á daginn í dag og fyrri mynd dagsins sýnir það vel.

Hér er erfitt sjá hvar lægðarmiðjan er við jörð. Tölvugreiningar setja hana þó ákveðið nokkurn veginn þar sem merkt er Li. Ef mjög náið er rýnt í myndina (vonlítið á þessu afriti) má sjá lítinn sveip við strönd Labrador þar sem merkt er S. Það er trú mín að þar sé að finna hinar eiginlegu leifar af hringrás fellibylsins. Hann dældi hins vegar miklu af hlýju og röku lofti upp undir veðrahvörf. Það er hvíti bakkinn norðan við þar sem stendur Li.

Suðurbrún þessa hvíta bakka er rétt eins og i gær býsna móðukennd. Engin háský eru innan rauðu sporöskjunnar. Þar veltur enn fram hlýtt loft - og hlýtur aðallega að vera í vægu niðurstreymi. Það er út af fyrir sig ekki svo óalgengt í hlýjum geirum lægða, en engin sjást enn kuldaskilin.

Rauðgula örin sýnir háloftavindröst sem er að mynda skýjabakkann yfir Nýfundnalandi. Þarna skerpast kuldaskil sem virðast þó að mestu hafa misst af lægðarmiðunni. Í háloftavindröstum sem liggja til norðurs, norðausturs eða austurs eru oftast tvö uppstreymissvæði. Annað er hægra megin við þann stað þar sem loft kemur inn í skotvindssvæði rastarinnar. Við sjáum það svæði yfir Nýfundalandi á þessari mynd.

Hitt uppstreymissvæðið er vinstra megin við þann stað rastarinnar þar sem loft gengur út úr skotvindasvæðinu. Ekkert uppstreymi sést þar á myndinni. Það ætti að vera um það bil þar sem rauðgula örin endar. Hlýja loftið virðist halda því uppstreymi í skefjum. Hér ættu lesendur að hafa í huga að þetta eru bara tilgátur út frá því sem algengt er. Hungurdiskar hafa tilhneigingu til fimbulfambs - og oft er hægt að skjóta tilgátur þeirra niður.

Hin mynd dagsins sýnir hirlam-spákort fyrir hádegi á miðvikudag (31. ágúst).

Kunnugir kannast við táknfræðin en við endurtökum þau samt fyrir nýja lesendur: Svörtu heildregnu línurnar sýna hæð 500 hPa flatarins í dekametrum , en rauðu strikalínurnar tákna þykktina, hún er einnig mæld í dekametrum (dam = 10 metrar). Því meiri sem þykktin er - því hlýrra er loftið. Því þéttari sem svörtu hæðarlínurnar eru því hvassara er í 500 hPa-fletinum en hann er, eins og kortið sýnir í 5 til 6 kílómetra hæð.

Hér hafa leifar Irene náð að samlagast bylgju í vestanvindabeltinu og meira að segja er orðin til lokuð lægð í 5 km hæð. Þessi lægð á að dýpka nokkuð fram á fimmtudag. Ég hef sett rauða línu ofan í þykktarhrygginn (hlýja geirann) sunnan við lægðarmiðjuna. En þetta hlýja loft á að sveigja til suðausturs eins og örvarnar sýna. Þetta eru algengustu örlög hlýinda sunnan úr höfum. Mér þykir sennilegt að þessi flótti hlýja loftsins dragi veðrahvörfin yfir lægðarmiðjunni niður og valdi dýpkun hennar.

Mjög hlýtt loft var yfir landinu í dag (þykktin meiri en 5540 metrar) og náðu hlýindin til stöðva á landinu, hiti fór í yfir 20 stig í upp- og innsveitum norðaustanlands. Heldur kólnar í háloftum til morguns - en ekki mikið. En raunveruleg hlýindi fara alveg framhjá.

Irene náði ekki til kalda loftsins vestan Grænlands. Þar var mikið fóður fyrir feitt stefnumót en ef við skoðum kortið nákvæmlega sést að þykktar og hæðarlínur liggja þar nokkuð samsíða - ekkert tak næst á kuldanum. Hann breiðir þó aðeins úr sér næstu daga. Annars er ekkert af komandi vetri að frétta - hann hefur ekki enn látið á sér kræla á norðurslóðum þótt sumarið sjálft fari að renna sitt skeið á enda norðurfrá.

Ég veit þó ekki hvenær telja beri að norðurhvelsvetur byrji - en ég vil helst fá að sjá 5100 metra jafnþykktarlínuna birtast á kortunum. Þá segi ég vetur byrja - og haustið hefst þá skömmu síðar hér á landi. Þessi þykktarlína, 5100 metrar kemur síðan vonandi ekki með veturinn hingað fyrr en í nóvember eða síðar. En um það vitum við nákvæmlega ekki neitt.

Næsti hitabeltisstormur verður sennilega að fellibyl á morgun. Hann heitir Katia og er nú á miðju hafi milli Afríku og Karabíska hafsins. Fylgjast má með honum.

Af langvinnum dauða fellibylsins Irene

Fellibylurinn Irene - eða öllu heldur leifar hans, hefur í dag verið að taka stökkið inn að heimskautaröstinni. Hætt er við falli þegar stokkið er með snúningi inn á hringekju. En lifir samt af.

Við skulum líta á hitamynd úr NOAA-gervihnetti. Hún var gripin af Kanadísku veðurstofunni í dag kl. 15:45.

Rauði hringurinn er nærri miðju lægðarinnar sem er á leið til norðausturs eða austnorðausturs. Lægðarmiðjan er yfir innri hluta Lárentsflóa, við sjáum Nýfundnaland til hægri og Hudsonflóa til vinstri á myndinni.

Öll háský lægðarinnar eru norðvestan við strikalínuna sem sett er á myndina. Þetta má kalla sameiginlegt einkenni fellibyljalægða sem eru að ummyndast í bylgju- eða riðalægðir. Mjög áberandi hvítur haus annað hvort norðvestan eða norðan miðjunnar, en svo er eins og skýin renni út í óljósa móðu þegar haldið er til suðausturs eða suðurs. Engin kuldaskil eru sjáanleg. Meðan ég stundaði skiladrátt á árum áður var venja að draga eins konar hitaskil í mjúkum boga norðvestan við hitabeltislægðir í ummyndun - byrjuðu ekki í lægðarmiðjunni sjálfri eins og annars er vaninn. Kuldaskil voru síðan dregin í framhaldi af hitaskilunum vestur og suðvestur af miðjunni.

Á morgun verður ummynduninni lokið og allþroskuð lægð birtist austur af Labrador. Hún kemur um síðir til Íslands en nær varla í kalda loftið sem nauðsynlegt er til að veruleg dýpkun geti átt sér stað. Sumar spár segja frá nokkrum strekkingi á fimmtudag (1. sept.) - og síðan dauðastríði fram á helgi, en við bíðum með frekari fréttir af því.

Nú er ljóst að Irene hefur valdið miklu tjóni í Bandaríkjunum og mestu flóðum í Vermont-fylki í 100 ár eða meir. Tryggingabært tjón er nú þegar metið á um 7 milljarða dollara (hátt í 1000 milljarða króna) og setur fellibylinn í flokk 15 til 25 mestu skaðaveðra vestra. Varla munu öll kurl komin til grafar.

Höfuðdagurinn - enn og aftur

Þá er aftur komið að höfuðdeginum. Þá hafa hungurdiskar lokið sinni fyrri yfirferð um árstíðasveiflu veðursins því fyrsta færsla henni tengd birtist hér á höfuðdaginn 2010. Ekki er ég viss um að margir hafi lesið hana - en auðvitað ættu allir áhugamenn um veður að gera það. En þar með hefst síðari yfirferðin - sem gæti enst fram til höfuðdags 2012. Ekki er komist hjá einhverjum endurtekningum - en fylgir þeim þá eitthvað ítarlegra en áður - kannski líka erfiðara.

Þannig er það í dag - litið er hátt til lofts - alveg upp í 23 til 24 kílómetra hæð. Þar er loftþrýstingur aðeins 30 hPa og 97 prósent efnismagns lofthjúpsins eru neðan við. Þetta er í heiðhvolfinu - heldur neðan miðju þess. Á sumrin nær vestanvindabeltið ekki upp í þessa hæð heldur ríkir þar þá austanátt sem stöku sinnum teygir sig neðar. Við skulum nú kíkja á vindinn.

Já, þetta er erfið mynd en þrjóskari hluti lesenda ætti nú samt að gefa henni þann gaum sem hún á skilið. Lárétti ásinn sýnir mánuði ársins, mánaðarnafnið er sett á 15. dag hvers mánaðar. Myndin nær yfir eitt og hálft ár. Lóðrétti kvarðinn sýnir vindhraða í metrum á sekúndu.

Lítum fyrst á gráu línuna. Hún sýnir meðalvindhraða. Hann er mikill á vetrum, á milli 20 og 40 m/s en dettur niður þegar nær dregur vori. Hér gerist það í tveimur áföngum, í kringum 25. mars og síðan þann 10. apríl. Þar sem hér er aðeins um meðaltal 11 ára að ræða er líklegt að lengri tími sýni ekki nákvæmlega þessi tvö þrep. En á tímabilinu frá 10 apríl til sumardagsins fyrsta er meðalvindhraði mjög lítill, en þá vex hann heldur og nær hámarki rétt fyrir sólstöður. Síðan minnkar hann aftur og fer nærri því niður í núll síðast í ágúst.

Það vekur athygli að vöxturinn á haustin er miklu jafnari heldur en hrapið á vorin. Á vorin er hreinlega drepið á vetrinum en mun lengri tíma tekur að gangsetja hann að nýju. Á myndinni sést að það hægir mjög á vextinum um miðjan nóvember - en ég veit ekki hvort það stæðist athuganir fleiri ára. Sama má segja um snögga aukningu vinds um áramótin. Ég tek hana vonandi fyrir síðar og kynni heimskautanæturröstina (e. polar night jet) til sögunnar (ef það þykir ekki of erfitt). 

Rauða línan sýnir styrk vestanáttarinnar. Mestallt árið fylgir hún rauðu línunni náið. Það þýðir að vestanátt er eina vindáttin í 30 hPa á þeim tíma. En á sumrin greinast línurnar að. Rauða línan tekur sér neikvæð gildi. Það þýðir á mannamáli að vindur blæs þá af austri.

Það er einmitt í námunda við höfuðdaginn sem vestanáttin kemur úr felum eftir sumarið og gangsetning vetrarins byrjar. Það er makalaust hversu hrein ástíðaskiptin eru í 23 til 24 kílómetra hæð.

Leitnilaus ársmeðalhiti

Ekki er fyrirsögnin auðskilin. En skýrum hana betur. Á hefðbundnum línuritum yfir hitafar hér á landi frá miðri 19. öld til okkar daga má greinilega sjá hvernig hiti hefur hægt og bítandi farið hækkandi. Það skiptir auðvitað máli hvenær byrjað er og endað en nái línuritið á annað borð meir en hundrað ár aftur í tímann kemur fram gott samband milli ártals og hita. Sé máli brugðið á þetta samband sýnir það meðalhlýnun sem er um 0,007°C á ári.

Ef miðað er við tímabilið 1798 til 2010 reiknast hlýnunin nákvæmlega 0.0074 stig á ári að meðaltali. Þótt þetta virðist ekki mikið safnast það upp í nærri 1,57 stig á 213 árum. Þetta er svo mikið að það hefur veruleg áhrif á útlit línuritsins. Ég legg áherslu á að þessi reiknaða leitni segir ekkert um framtíðina - né heldur um það hvað þessu veldur. Þetta er útreiknuð tala. Hún er reyndar mjög svipuð - eða litlu minni fyrir norðurhvel í heild. Það er talið benda til þess að ekki sé um eitthvað staðbundið að ræða.

En lítum nú til gamans á það hvernig ársmeðalhitalínuritið lítur út eftir að þessi leitni er numin á brott.

Við sjáum hér hinn leitnilausa ársmeðalhita fyrirsagnarinnar. Hafa verður í huga að tölur eru óvissar fyrir 1830 - en alláreiðanlegar eftir það. Bláa, feita línan er 7-ára keðjumeðaltal, munur á hæsta og lægsta gildi þess er um 1,7 stig - ívið meiri en hin brottnumda heildarleitni. Það sem er enn athyglisverðara er auðvitað hversu skyndilegar sveiflur milli hlýskeiða annars vegar og kuldaskeiða hins vegar eru snöggar, 1,0 til 1,4°C á áratug meðan leitnin (sem við tókum burt) er innan við tíundihluti þeirrar breytingar.

Það vekur sömuleiðis athygli að kaldviðri og hlýviðri virðast algengari heldur en eitthvað þar á milli. Eða hvað? Við sjáum að nýbyrjað hlýskeið er á svipuðum slóðum og hlýskeiðið mikla fyrir miðja 20. öld. Ekki hefur 19. aldar hlýskeiðið verið amalegt í sínu umhverfi - það virðist alla vega skera sig úr kuldum á undan og eftir - rétt eins og síðari hlýskeið. En með innskoti frá harðindaárunum 1835 til 1837.

Í 20. aldar hlýskeiðið er líka kalt innskot 1949 til 1952. Þá hafði undirliggjandi (?) hlýnun séð til þess að nær enginn hafís var í nánd við landið - en hann var ekki fjarri á 19. öld. Við erum nú á hlýskeiði sem við vitum ekki hversu lengi stendur þannig að nafn á því er varla við hæfi ennþá.

Myndin á að sýna okkur svart á hvítu að hlýskeið hér á landi geta endað snögglega og þá með kólnun upp á 1 stig eða meira á einum áratug. Undirliggjandi hlýnun upp á 0,1 stig á sama tíma sést varla í þeim hávaða öllum - ekki nema hún verði talsvert ákveðnari heldur en það.

Sé litið á raunverulegu mælingarnar (þar sem leitnin hefur ekki verið numin brott) sést að 20. aldar hlýskeiðið er um 0,7 stigum hlýrra heldur en hlýskeiðið 100 árum áður og núverandi hlýskeið er um 0,4 stigum hlýrra heldur en það síðasta. Í leitnilausa heiminum er hlýjasta árabil 20. aldar hlýskeiðsins á árunum 1927 til 1933 en í raunheimum eru 1936 til 1942 - svo er undirliggjandi hlýnun fyrir að þakka. Í leitnileysinu er toppur núverandi hlýskeiðs (2003 til 2009) 0,16 stigum undir 20. aldar skeiðinu en í raunveruleikanum eru þau ár 0,4 stigum hærri - eins og áður er komið fram.

Stóru sveiflurnar á myndinni náðu til mun stærra svæðis heldur en Íslands en þær voru samt ekki hnattrænar. Hlýskeið 20. aldar var fyrst og fremst norðurslóðafyrirbrigði. Samsvarandi skeið á 19. öld var jafnvel staðbundnara - en það er ekki vitað með vissu. Sveiflur frá ári til árs eru hins vegar tiltölulega staðbundnar - oft um ein stórbylgjulengd í vestanvindabeltinu.

Umtalsverð kólnun hér á landi (og á stóru svæði í námunda við okkur - eða annars staðar) getur dulið undirliggjandi hlýnun - þar til næsta hlýskeið gengur í garð. Ef það gerðist, t.d. eftir 10 ár, ættu köldustu ár þess að verða um 0,3 stigum hlýrri heldur en köldustu 7 árin um 1980.

Síðasta kuldaskeið var um 35 ára langt, núverandi hlýskeið er þegar orðið meira en 10 ára langt. Tuttugustualdarhlýskeiðið var um 40 ára langt og kuldaskeiðið langa á síðari hluta 19. aldar og fyrstu ár þeirrar 20. var 60 ára langt. Nítjándualdarhlýskeiðið gæti hafa verið um 30 ár.

En lítum á þessar vangaveltur sem hugarleikfimi - liðin leitni eða liðin hlýskeið segja ekkert um framtíðina. Hún á ábyggilega eftir að koma á óvart.   

Munur á sjávarhita vestanlands og austan

Áhugi ritstjóra hungurdiska á árstíðasveiflunni brýst nú enn fram á blogginu. Í þetta sinn lítum við á hvernig munur á sjávarhita vestanlands og austan breytist með árstíma. Játa verður að sá sem skrifar er ekki nema mátulega inni í smáatriðum hringrásar hafsins í kringum landið og eru lesendur beðnir um að líta ekki allt of hörkulega á hugsanlegar ályktunarvillur.

Hér eru sjávarhitamælingar í Grindavík, Reykjavík og á Suðureyri við Súgandafjörð fulltrúar Vesturlands, en Raufarhöfn, Þorvaldsstaðir við Bakkafjörð og Teigarhorn útvega tölur að austan. Taka verður fram að ekki má taka tölurnar allt of hátíðlega - en lögun árstíðasveiflunnar stendur.

Lóðrétti ásinn sýnir hitamuninn, jákvæður munur sýnir að hlýrra er við Vesturland allt árið. Lárétti ásinn sýnir mánuði ársins - í eitt og hálft ár. Þetta er gert til að sjá lögun ferilsins bæði vetur og sumar.

Þótt hlýrra sé við Vesturland allt árið er munurinn mjög mismikill. Svo vill til að ferillinn fylgir sólarhæð í stórum dráttum. Mestur er munurinn um hálfum mánuði fyrir sólstöður, en minnstur í kringum vetrarsólhvörf. En ekki ræður sólin ein, munur á breiddarstigi landshlutanna er ekki nægur til þess. Eitthvað fleira kemur því við sögu.

Veðurfræðingurinn veit að sjávarhiti ræðst bæði af aðstreymi annars staðar að sem og af blöndun yfirborðssjávar við þann sjó sem skammt er undir yfirborði. Grunur leikur á að hvassari vindar á vetrum dragi úr lagskiptingu efstu sjávarlaga. Kannski útskýrir það hvers vegna munurinn á landshlutunum er minnstur á vetrum, einmitt um það leyti sem stormatíðni er sem mest.

Munurinn fer síðan að vaxa um miðjan febrúar - einmitt þegar fer að draga úr tíðni illviðra. Það er samt grunsamlegt að þetta tvennt gerist á nákvæmlega sama tíma. Maður skyldi halda að allgóð blöndun héldi áfram að eiga sér stað mestallan veturinn. Alla vega er líklegt að fleira komi hér til.

Að vetrinum ríkir mikil samkeppni ísmyndunar og ísbráðnunar yfir kalda sjónum við Austur-Grænland. Reyndar er það svo að þrátt fyrir að ísútbreiðslan aukist allt fram í apríl á miskunnarlaus bráðnun sér stað allan veturinn. Myndun hafíss dregur úr lagskiptingu meðan á henni stendur - en þegar bráðnun nær undirtökunum vinnur hún á móti blöndun - og lagskipting vex.

Svo virðist sem keppnin milli blöndunar og lagskiptingar sé ójöfn vestanlands og austan. E.t.v. hefur aðstreymi bræðsluvatns að norðan vinninginn austanlands frá því í febrúar og fram á sumar en blöndunin hafi betur undan Vesturlandi. En hér er ég að fara út fyrir mín fræði og mál að vangaveltum linni áður en þær fara um víðan völl.

Minnstur munur reiknast munurinn á gamlársdag, 31. desember - tökum þá dagsetningu ekki bókstaflega og ekki heldur að hámarksmunur reiknast þann 8. júní. Meiri spurning er hvort toppurinn sem er áberandi milli 20. maí og 20. júní er marktækur. Það er merkilegt ef svo er. Frá því um 20. júní og fram undir mánaðamót ágúst og september helst munurinn svipaður en úr því virðist blöndun aukast. Sennilega er sjórinn við Vesturland þá betur blandaður heldur en eystra og aukin vindáhrif sjáist því betur við Austurland.

Í hafíssögu landsins vekur athygli að þrátt fyrir að hafís hafi alloft þvælst við Austfirði á sumrin á fyrri tíð hvarf hann nánast undantekningalaust þaðan í ágústlok, jafnvel snögglega. Er það einhver gáta?

Norðurhvel - er hásumri að ljúka?

Fyrirsögnin kann að vera villandi að því leyti að ekki er nein ákveðin skilgreining til um það hvenær hásumar byrjar eða því lýkur. En ýmislegt er leyfilegt á blogginu (sýnist mér). Við lítum á spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar um hæð 500 hPa-flatarins á laugardaginn 27. ágúst kl. 12.

Fastir lesendur kannast við táknfræði kortsins en aðrir þurfa að vita að höfin eru blá, löndin ljósbrún. Ísland er neðan við miðja mynd. Bláu og rauðu línurnar sýna hæð 500 hPa-flatarins í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Því þéttari sem línurnar eru því meiri er vindurinn milli þeirra. Þykka, rauða línan markar 5460 metra hæð, en sú þunna sýnir hæðina 5820 metra.

Nú er orðið fullvíst að 5460 metra línan (sú þykka rauða) mun ekki hverfa af kortinu í sumar. Svæðið innan við hana fer að breiða úr sér svo um munar. Á kortinu er það enn sundurskilið í nokkra lokaða hringi. Þetta er e.t.v. síðasta kort sumarsins þar sem hringirnir eru aðskildir - um helgina taka þeir höndum saman og mynda eitt risastórt sameiginlegt svæði. Hásumri yfir Norðurslóðum er lokið að sinni.

En sumarið er ekki alveg búið - ekki heldur yfir Norðuríshafi þar bráðnar ís enn og þykktin hefur ekki enn sigið niður í vetrartölur. Reyndar var það þannig í dag (fimmtudaginn 25. ágúst) að minnsta þykkt norðurhvels virtist vera við Norðaustur-Grænland - ekki langt frá okkur, 5260 metrar. Það er óþægilegt fyrir okkur - en telst til þæginda á norðurpólnum.

Þunna, rauða línan á kortinu (5820 metrar) hörfar ekki jafnhratt til suðurs og 5460 línan sækir að. Þetta þýðir að bratti á milli línanna vex. Þar með bætir í vind og misgengi þykktar- og hæðarflata vex, en það ýtir undir myndun öflugra lægða.

En undanfarna daga hefur mikil hitabylgja plagað suma evrópubúa, hiti hefur jafnvel nálgast met á Norður-Ítalíu. Snarpt lægðardrag sem á laugardaginn verður yfir Norðursjó á að skafa hlýja hrygginn (sem valdið hefur hitabylgjunni) til austurs. Þá mun 5700 metra þykktarlínan heimsækja Danmörku og Suður-Svíþjóð stutta stund. Sólarleysi mun eiga að koma í veg fyrir að hiti þar nái 30 stigum auk þess sem hlýja loftið stendur mjög stutt við. Danska veðurstofan talar um að svæðið verði eins og púðurtunna um helgina þar sem kalda loftið brýst undir það hlýja og flæmir það burt. Mjög erfitt er að spá smáatriðum í slíkum kuldaskilum - e.t.v springur tunnan ekki.

Á kortinu má einnig sjá mikið línukraðak í kringum fellibylinn Irene sem á laugardaginn verður skammt austur af Norður-Karólínu í Bandaríkjunum. Það er erfitt að sjá af kortum hver þykktin er í miðju fellibylsins - en á nákvæmari kortum virðist talan 5940 metrar standa við miðjuna (það kann þó að vera missýning hjá mér). Mér sýnist sömu kortum að 500 hPa hæðin í miðju bylsins sé um 5570 metrar. Fréttir eru af því að miðjuþrýstingur við sjávarmál sé 950 hPa, það jafngildir því að hæð 1000 hPa flatarins sé um -400 metrar, það gæfi þykktina [5570 - (-400)] = 5970 metra. Ótrúleg tala - en varla mjög fjarri lagi.  

Fellibylurinn Irene hverfur þegar hann kemur inn yfir land. Það á að gerast á sunnudaginn (held ég). Það er ekki auðvelt að koma hitabeltislofti norður fyrir 50. breiddarstig. Af ástæðum sem ekki er hægt að rekja hér eiga fellibyljir þó auðveldara með það heldur en önnur veðurkerfi.

Tvær aðrar hitabeltislægðir eru á kortinu, báðar á Kyrrahafi. Sú nær Filippseyjum er fellibylur en hin er hitabeltisstormur.

Heimshöfin – nokkrar staðreyndir (þurr rolla um sjóinn)

Við lítum á nokkrar staðreyndir um heimshöfin og eina erfiða (?) mynd.

Heimshöfin eru köld, meðalhiti þeirra er um 4°C en meðalselta um 35,5 seltueiningar (seltueining [p.s.u] er nærri þúsundastahluta massa). Aðeins 0,05 prósent heildarrúmmálsins er yfir 28°C. Meðalyfirborðshitinn er 19°C og meðalyfirborðsselta 35,2 seltueiningar. Um 11 prósent yfirborðsins er 28°C eða hlýrra og 57% yfirborðsins er 20°C eða meira. Það er yfirborð sjávar sem hefur samskipti við lofthjúpinn. Yfirborðið er miklu hlýrra og heldur selturýrara en megnið af sjónum.

Undirdjúpin haldast köld vegna þess að þangað berst sífellt kaldur sjór að ofan. Kólnunin á sér stað á heimskautasvæðunum, bæði í norður- og suðurhöfum þar sem lóðrétt jafnvægi sjávar raskast og sjór getur sokkið. Loft verður hins vegar óstöðugt vegna hitunar neðanfrá. Úrkoma og afrennsli af landi auka lóðréttan stöðugleika sjávar (yfirborðsselta minnkar), en uppgufun dregur úr honum (yfirborðsselta vex). Upphitun við inngeislun eykur stöðugleikann ef seltustig helst óbreytt, kæling minnkar hann.

Hér er hin erfiða mynd dagsins. Hún er fengin úr myndarlegri grein eftir Peter J. Webster (tilvitnun hér að neðan).

Neðsta línan sýnir breiddarstig. Miðbaugur jarðar er lengst til vinstri en norðurskaut lengst til hægri. Miðsvæði myndarinnar sýnir hvar upphitun (rauður litur) og kæling (blár litur) sjávaryfirborðs á sér stað. Upphitun á sér stað norður undir 30 gráður norðlægrar breiddar, en þar fyrir norðan kólnar sjávaryfirborð.

Á efsta hluta myndarinnar er línurit. Þar táknar bókstafurinn „ú“ úrkomu, en bókstafurinn „u“ uppgufun. Línuritið sýnir mismun úrkomu og uppgufunar sem strikalínu sem vindur sig umhverfis lárétta heildregna línu. Táknið „<“ lesist sem „minni en“ og táknið „>“ lesist sem „meiri en“.

Nú má vonandi sjá að skipta má yfirborði sjávar í fjögur belti eftir breiddarstigum. Þessi belti samsvara að nokkru leyti veðurbeltunum. Næst miðbaug er svæði þar sem úrkoma er meiri heldur en uppgufun. Sólgeislun er líka mikil. Hvort tveggja eykur stöðugleika sjávar. Þar myndast því svæði með mjög hlýjum og tiltölulega ferskum sjó. Þessi svæði nefnast á ensku „warm pools”, á hráíslensku, hitapollar. Þetta er ljót þýðing og verður lögð niður þegar heppilegra orð birtist. Hitapollurinn í vestanverðu Kyrrahafi er langmestur og mikilvægastur þessara polla (West Pacific Warm Pool, WPWP). Það er skylda veðurnörda að kannast við hann.

Í hlýtempraða beltinu, undir heiðríkum himni háþrýstisvæðanna sem ríkja á þeim slóðum er inngeislun mikil, en inngeislunarorkan fer aðallega í uppgufun sjávar og selta eykst því í þesu belti. Uppgufun er meiri heldur en úrkoma.  

Í vestanvindabeltinu er kæling mikil og úrkoma mikil, úrkoman er meiri heldur en uppgufun. Kælingin dregur úr stöðugleika, en úrkoman eykur hann. Hér skiptir því miklu máli fyrir stöðugleika hver seltan er þegar sjórinn kemur inn á svæðið að sunnan.

Á heimsskautasvæðunum standast uppgufun og úrkoma nokkurn veginn á (rauða strikalínan lengst til hægri á myndinni) En hins vegar eykst selta við það að sjór frýs (saltskiljun). Þar með dregur úr stöðugleika (bláa strikalínan á að minna á þetta).  

Þessi stöðugleikatilbrigði ýta undir það sem oftast er kallað varma-seltu-hringrás heimshafanna (eða færibandið). Ég kýs hins vegar af sérvisku minni að nota á íslensku orðið flothringrás um þetta fyrirbrigði. Sjórinn hefur gott flot þar sem úrkoma og inngeislun auka stöðugleika en verði hann óstöðugur getur hann misst flot og sokkið.  

Tilvitnun:

P.J. Webster (1994) The Role of Hydrological Processes in Ocean-Atmosphere Interactions. Reviews of Geophysics, 32;4, bls. 427-476. 

 

 

 

 

 

Hvaða stöð? Landshámark dag og nótt (nördamoli)

Á vef Veðurstofunnar má sjá lista yfir hlýjustu og köldustu staði landsins. Listinn nær annars vegar yfir þrjú hæstu hámörk og lægstu lágmörk sem mælst hafa fram að því þann daginn en hins vegar má einnig sjá lista um hæsta hámark og lægsta lágmark næstliðinnar klukkustundar.

Ég er ekki viss um að allir notendur Veðurstofuvefsins átti sig á tilveru þessarar töflu því líklegt má telja að langflestir séu með spáafbrigði forsíðunnar uppi og fletti ekki yfir á hinar forsíðurnar þrjár. Vefurinn er þannig stilltur að sú forsíða kemur fyrst upp þar sem vefnum var síðast lokað. Ég opna  síðuna með útgildalistunum alltaf fyrst og e.t.v. eru fleiri veðurnörd sem gera það.

Þegar þetta er skrifað (rétt um fyrir miðnætti á þriðjudagskvöldinu 23. ágúst eru efstu stöðvarnar þessar síðastliðna klukkustund:

Kolgrafafjarðarbrú 13,6 °C
Hafursfell 13,6 °C
Bláfeldur sjálfvirk stöð 13,3 °C

Hér eru tvær vegagerðarstöðvar hlýjastar, en Bláfeldur er í þriðja sæti. Allar stöðvarnar eru á Snæfellsnesi. Næmustu veðurnörd hafa ábyggilega tekið eftir því að það er helst á kvöldin sem stöðvar á Snæfellsnesi og Vestfjörðum eru ofarlega á lista þessum. Athugun leiðir í ljós að Bláfeldur hefur á starfstíma (frá 2004) átt hæsta hita landsins á öllum heilum klukkustundum sólarhringsins en reyndar aðeins einu sinni kl. 15 og 16 en 11 sinnum klukkan 20 og 10 sinnum klukkan 21. Reykjavík er líklegust til að eiga hæsta hita landsins klukkan 21 og 22 að kvöldi en hefur átt hæsta hitann á öllum klukkustundum nema klukkan 14.

Ég gerði til gamans skynditalningu á því hvaða stöðvar eru oftast hlýjastar yfir landið á hinum ýmsu tímum sólarhrings í ágúst - en skildi Vegagerðarstöðvarnar eftir - í bili. Mislangur starfstími þvælist aðeins fyrir í subbuverkum sem þessu - en ég skauta yfir það að þessu sinni. En gróflega eru niðurstöður þessar:

Garðskagaviti er á toppnum frá klukkan 1 að nóttu til klukkan 7 að morgni. Nú hefur Garðskagaviti stundum verið grunaður um að sýna ívið hærra en rétt er - en við látumst ekki sjá það - enda hefur ekki verið dæmt í málinu.

Klukkan 8 og 9 er það hins vegar Neskaupstaður sem er á toppnum að vísu varla marktækt ofar en Skaftafell - en látum það vera. Klukkan 10 er forystan komin til Ásbyrgis og Ásbyrgi á einnig efsta sætið kl. 12. Hallormsstaður skýtur sér inn kl. 11 og tekur síðan völdin frá klukkan 13 til 16. Þá laumast Þingvellir inn og eiga efsta sætið kl. 17 og 18, síðan Hallormstaður enn og aftur klukkan 19 og 20. Frá klukkan 21 til 24 er það Skarðsfjöruviti sem er oftast hlýjastur.

Greinilega má sjá að það eru strandstöðvar sem eru hlýjastar að nóttu en innsveitastöðvar að deginum. Hvers vegna Neskaupstaður kemur svo sterkt inn kl. 8 og 9 veit ég ekki. Viðhorf hlíðarinnar gagnvart sól og tiltölulega hlýjar nætur gætu verið aðalorsakavaldar.

Sé litið á næstu sæti fyrir neðan það fyrsta kemur í ljós að Garðskagaviti og Skarðsfjöruviti taka á víxl annað sætið yfir nóttina. Egilsstaðaflugvöllur er í öðru sæti klukkan 13 og 14 og Skaftafell stingur sér inn. Í þriðja sætinu birtist Seyðisfjörður sem hlýr staður yfir nóttina frá klukkan 24 til klukkan 7. Möðruvellir og Sámsstaðir sjást einnig á blaði auk Hafnarmela sem er kvöldstöð eins og stöðvarnar á Snæfellnesi (sem þó eru ekki í efstu sætunum). Í fjórða sætinu komast bæði Flateyri (klukkan 3) og Hornbjargsviti (klukkan 7) á blað.

Líta mætti á lágmarkshita á sama hátt eða þá hvaða stöðvar það eru sem eiga hámarkshita sólarhringsins - en við látum umfjöllun um það sitja á hakanum að þessu sinni.

Illviðri í ágúst

Ágústmánuður er einn af hægviðrasömustu mánuðum ársins. Sólfarsvindar eru hægari heldur en í maí, júní og júlí og þótt illviðratíðni aukist að jafnaði undir lok mánaðarins er hún samt lítil miðað við það sem er í september og síðar. Miklir fokskaðar eru því ekki algengir í ágúst. En þeir verða samt endrum og sinnum. Hey fýkur stundum til stórtjóns og á síðari árum tengivagnar af ýmsum gerðum. Fyrir kemur að mold skefur úr garðlöndum.

Nú á tímum er lítið um vandræði við sjávarsíðuna en áður fyrr varð alloft tjón á bátum og flutningaskipum í höfnum og á legum við landið í ágúst. Sjávarflóð hafa orðið nokkur í ágúst, árflóð og skriðuföll eru býsna algeng á þessum árstíma og snjóflóð hafa fallið. Síðan eru öll norðanhretin og þau vandræði og bölsýni sem þeim fylgja, margir tugir slíkra hreta eru skráðir á síðustu 100 til 150 árum.

Mjög erfitt er að átta sig á afli og umfangi hvassviðra fyrr en veðurathuganir urðu þéttar í tíma og rúmi. Tekist hefur að kreista út stormatal aftur til 1912 en þá var farið að nota Beaufort-vindkvarðann á öllum veðurstöðvum („gömlu“ vindstigin). Batnaði þá samræmi milli veðurstöðva og athugunarmanna að mun.

Á lista sem nær aftur til 1912 (hvort hægt er að gæta fyllsta samræmis er óvíst) fær illviðri sem gerði af suðaustri og suðri aðfaranótt 27. ágúst 1933 fyrsta sæti ágústillviðra. Töluvert foktjón varð í þessu veðri:

Skemmdirnar urðu mestar um suðvesturhluta landsins. Fuku hey víða, þakplötur og þök af húsum og sums staðar tók upp útihús. Járnplötur fuku af íbúðarhúsi á Arnarbæli í Ölfusi og talsvert tjón varð í Ásahreppi og sums staðar í Rangárvallasýslu, öll tjöld brúargerðarmanna nærri Dímoni fuku út í buskann. Fjórði hluti kornuppskerunnar á Sámsstöðum eyðilagðist. Þak tók af hluta Tryggvaskála á Selfossi og þök fuku af hlöðum á bæjum í Grímsnesi. Nýleg stór hlaða og fjárhús á Spóastöðum fuku algjörlega. Tjón undir Eyjafjöllum og í Mýrdal var minniháttar. Þak tók af húsi í byggingu í Borgarnesi, skúrar fuku þar einnig. Refagirðing fauk við Svignaskarð í Borgarfirði og bátur brotnaði í Rauðanesi. Danspallur fauk við Hreðavatn. Vélbátur frá Ísafirði með fimm mönnum fórst undan Norðurlandi. Síma- og raflínur slitnuðu í Reykjavík.

Athyglisvert er að hin aðdáunarverða endurgreining sem hér hefur oft verið minnst á nær þessu veðri mjög illa en þó sést að því olli lægðarbylgja sem kom beint sunnan úr höfum. Á þessum árstíma tengjast krappar lægðir stundum leifum fellibylja en í þessu tilviki hefur ekkert slíkt fundist.

Sumarið 1933 er frægt sem eitt mesta hlýindasumar á Norðurlandi en syðra rigndi linnulítið. Þegar ég var í veiðieftirliti í Borgarfirði fyrir nærri 40 árum minntust netaveiðimenn enn þessa síðsumars með óhug. Þá voru liðin 40 ár frá sumrinu 1933. Mér fannst þetta vera óralangur tími - en nú eru aftur liðin 40 ár (mjög snögglega).

Mesti vindhraði í ágúst

Bylting varð í vindhraðamælingum hér á landi með tilkomu sjálfvirku stöðvanna fyrir 15 til 20 árum. Fyrir þann tíma voru vindhraðamælar aðeins á fáeinum veðurstöðvum og fæstir þeirra mældu vindhviður. Vindur var víðast hvar áætlaður. Það var yfirleitt ekki illa gert og upplýsingar um dagsetningar og afl mestu illviðra eru furðugóðar. En samt er nákvæmnin ekki mikil í einstökum áætlunum.

Við lítum til gamans á mesta vindhraða í ágústmánuði. Fyrst er horft á 10-mínútna meðalvind. Ég hef hér sett allar sjálfvirkar stöðvar í eina hrúgu hafa ber í huga að mælar Vegagerðarinnar eru flestir í 6 metra hæð, en aðrir mælar langflestir í 10 metrum. Vegagerðarstöðvarnar mæla hins vegar ívið snarpari hviður, 1 til 2 sekúndur, en aðrar stöðvar flestar um 3 sek. Ekki er vitað með vissu hverju munar.

Hér koma 10 efstu 10-mínútna gildin (allt metrar á sekúndu):

byrjar	nær til	metár	metdagur	met		nafn
1996	2010	2002	22	41,1		Skálafell
2000	2010	2008	29	37,1		Vatnsskarð eystra
1994	2010	2008	29	35,1		Þverfjall
2004	2010	2008	29	34,2		Stórhöfði sjálfvirk stöð
1994	2010	2008	29	30,4		Kolka
1994	2010	2000	24	29,4		Sandbúðir
2006	2010	2008	29	29,3		Skarðsmýrarfjall
2003	2010	2008	29	29,2		Þyrill
1994	2010	2007	22	29,2		Gagnheiði
1999	2010	2009	20	29,1		Hraunsmúli

Fyrstu tveir dálkarnir sýna hvaða tímabil stöðin nær yfir, síðan koma metárið og metdagur (alltaf í ágúst). Mjög hvasst varð um landið suðvestanvert þann 22. ágúst 2002 og er getið um foktjón. Þetta veður nær þó ekki hátt á illviðralistum þar sem miðað er við útbreiðslu eða umfang veðra.

Veðrið 29. ágúst 2008 á hins vegar sex af tíu tölum listans. Þetta veður telst vera eitt hið versta sem vitað er um í ágúst og varð talsvert foktjón. Það telst hafa verið austanveður í sjálfvirkri áttaflokkun.

Tvö hæstu gildin á mönnuðum stöðvum eru:

byrjar	nær til	metár	metdagur	met		nafn
1949	2010	1955	18	37,1		Stórhöfði
1974	1977	1976	8	36,0		Sandbúðir

Tölurnar eru orðnar gamlar, Stórhöfðatalan frá rigninga- og illviðrasumrinu mikla 1955 og Sandbúðatalan er úr öðrum rigningamánuði á Suðurlandi Báðir ágústmánuðir þessir voru hlýir og góðir á Norðausturlandi - eins og oft hefur verið minnst á hér á hungurdiskum að undanförnu.

Og nú hviðurnar:

byrjar	nær til	metár	metdagur	met		nafn
1996	2010	2002	22	51,1		Skálafell
1995	2010	2008	29	51,0		Hafnarfjall
2000	2010	2008	29	50,0		Vatnsskarð eystra
1994	2010	2008	29	49,9		Þverfjall
1999	2010	2004	31	48,8		Lómagnúpur
2005	2010	2006	30	46,1		Seljalandsdalur - skíðaskáli
2000	2005	2004	31	45,3		Kolgrafafjörður
2003	2010	2008	29	43,2		Þyrill
2002	2010	2008	29	42,5		Skrauthólar
2002	2010	2008	29	42,4		Hvammur

Skálafell á hér einnig metið, sama dag og 10-mínútna talan. Hér eru líka sex tölur úr veðrinu 29. ágúst 2008, en aðrar stöðvar koma við sögu. Flestallar á frægum hviðustöðum.

Tvö hæstu gildin frá mannaðri stöð eru bæði frá Stórhöfða í Vestmannaeyjum:

byrjar	nær til	metár	metdagur	met		nafn
1949	2010	1989	20	44,3		Stórhöfði
1949	2010	1990	21	44,3		Stórhöfði

Tölurnar eru mældar nærri því með nákvæmlega eins árs millibili.