Staðan í 12-, 60- og 360 mánaða hitameðaltölum

Eftir óvenju hlýtt sumar, hlýtt ár og hlýjan áratug vakna spurningar um hver staðan er eiginlega í langtímameðaltölum. Sumarið varð það hlýjasta sem vitað er um sumstaðar á landinu en látum vera að fjalla um það fyrr en uppgjör Veðurstofunnar er komið - vonandi 1. október.

Hlýindin síðustu 15 árin eru orðin mjög óvenjuleg þegar til lengri tíma er litið, sérstaklega um landið sunnan- og vestanvert. Met hafa verið slegin í Stykkishólmi fyrir ársmeðalhita, 5 ára meðalhita og 10 ára meðalhita. Enn vantar þó upp á að 30-ára hlýindamet áranna 1961-1990 sé slegið. Næstu 3 ár detta árin 1981 til 1983 út úr meðaltalinu. Þau voru mjög köld þannig að ef hiti helst svipaður og síðustu 10 árin verður metið innan seilingar. Það er hins vegar með ólíkindum ef hlýindin haldast óslitið áfram árin 2011 til 2013.

Í Stykkishólmi stendur 12-mánaða keðjuhiti (meðaltal október 2009 til og með september 2010) nú í 5,34 stigum. Hann hefur verið á uppleið og hefur ekki verið jafn hár síðan í janúar til desember 2003. Hæsti 12-mánaða hiti sem hefur mælst í Stykkishólmi er 5,88 stig, í september 2002 til og með ágúst 2003. Vantar talsvert upp á að það náist á næstunni. Að vísu var október kaldur í fyrra þannig að möguleikar eru í stöðunni.

Lítum á síðustu 60 mánuði eða fimm ár (október 2005 til september 2010). Meðalhiti þess tímabils er 4,80 stig. Það nálgast það hæsta sem hefur orðið, 4,89. Það var mjög nýlega, á tímabilinu september 2002 til ágúst 2007. Það eldra 5-ára tímabil sem næst gengur okkar tölu er 4,62 stig á tímabilinu frá júní 1937 til og með maí 1942.

Síðustu 10 árin (október 2000 til september 2010) eru líka þau hlýjustu sem vitað er um í Stykkishólmi (4,73 stig). Af eldri meðaltölum er tímabilið febrúar 1932 til og með janúar 1942 það hæsta, 4,45 stig.

En þó hlýindin núna séu orðin langvinn hafa þau þó ekki staðið nema í 15 ár eða svo. Síðustu 30 árin standa nú í nákvæmlega 4 stigum (4,00). Hæsti þrjátíu ára hiti (360 mánuðir) var frá og með mars 1931 til og með febrúar 1961 (4,20 stig). Það tók mörg mjög köld ár að koma honum niður fyrir 4 stig. Það tókst í maí 1969. Þrjátíu ára hitinn fór fyrst upp í 4,0 stig í janúar 1948, þegar janúar 1918 datt út úr meðaltalinu.

Það er eftirtektarvert að það tímabil sem notað var til samanburðar er nánast nákvæmlega það þrjátíu ára tímabil sem hlýjast var á landinu. Ekki skeikaði nema 2 mánuðum.

Á árunum 1961 til 1990 sem nú eru notuð til vikareikninga var meðalhitinn í Stykkishólmi 3,51 stig. Kaldasta þrjátíu ára tímabil á síðari hluta 20. aldar stóð frá nóvember 1965 til og með október 1995, meðalhitinn þá var 3,44 stig. Ekki munar miklu á þessu og meðalhitanum 1961-1990 (3,51 stig). Hvað á það að þýða að velja svona tímabil? Reyndar var heimurinn í þeirri góðu trú fram undir 1940 að 30 ára tímabil væru nógu löng til að negla niður meðaltöl, en það reyndist misskilningur.

Meðalhiti í Stykkishólmi á 30 ára tímabilinu 1901 til 1930 var 3,3 stig og 2,98 á tímabilinu 1870 til 1900.

Október, gjörðu svo vel.

Hlýtt og kalt í Kaliforníu

Ekki var allstaðar hlýtt í sumar, t.d. var sumarið eitt hið kaldasta í sunnanverðri Kaliforníu. Við ströndina var það ýmist í öðru eða þriðja sæti neðanfrá talið. Fyrir nokkrum dögum brá hinsvegar svo við að hitamet voru slegin. Í Los Angeles mælist hitinn á opinberan mæli 113°F (=45°C), rétt aðeins hærra en það gamla.

Þetta var 27. september, en september er oft hlýjasti mánuður ársins á þessum slóðum og meta er helst að vænta kringum jafndægrin. Minna hámark er oft í mars. Þessi einkennilega árstíðasveifla stafar af misserishringrásinni yfir N-Ameríku. Mikil lægð myndast á sumrin yfir eyðimörkum Bandaríkjanna og Mexíkó. Hún veldur því að á sumrin er norðanátt ríkjandi við ströndina. Mjög kaldur sjór er útifyrir og sér norðanáttin til þess að sífellt uppstreymi kaldsjávar kemur í veg fyrir að sólarylurinn nýtist til að hita yfirborð hans. Úrsvalar þokur eru því ríkjandi.

Þessu ástandi linnir strax fyrir eða um mitt sumar í norðvesturríkjunum, en helst lengur í Kaliforníu þar sem september verður hlýjasti mánuður ársins. Síðan kólnar eðlilega með vetri. Norðanáttin með kaldsjávaruppstreyminu byrjar ekki aftur að ráði fyrr en vorar.

Myndin sýnir árstíðasveiflu hita í San Francisco í Kaliforníu (blár ferill) og Las Palmas á Kanaríeyjum (rauður ferill). Þetta er um 4 ára meðaltal og einstakra hitabylgna og kuldakasta gætir því nokkuð í ferlunum. Þessi árin hefur hlýjast orðið í San Francisco í lok september (mánaðarnafnið er sett við miðjan mánuð).  Hámarkið er lítillega fyrr á Kanaríeyjum. Á báðum stöðum er kaldast kringum áramót rétt eins og víðast hvar á norðurhveli. Þá fá ávaxtabændur Kaliforníu stöku sinnum á sig frostnætur. Í þéttbýli niður við ströndina gerist það hins vegar sárasjaldan, t.d. var byrjað að mæla hita í San Diego um 1850 en ekki mældist frost fyrr en 1913.

 

Veðurfarsskeið og merkimiðar

Veðurfars- og jarðsaga eru yfirfljótandi af nöfnum alls konar tímaskeiða. Sum þessara nafna koma og fara en önnur festast í sessi, allt eftir stöðu þekkingar á hverjum tíma eða jafnvel óútskýrðu samkomulagi sem aldrei hefur þó verið samþykkt af einum eða neinum.

Einna fastastar í sæti hafa verið hinar gömlu skiptingar jarðsögunnar í tímabil, öll eru þau löng en mislöng, sum reyndar svo löng að erfitt er að hugsa sér lengdina. Þrátt fyrir festu og íhaldssemi varðandi nöfn á jarðsöguskeiðum hefur stundum reynst nauðsynlegt að hnika til skilgreindri byrjun eða enda tímabila. Þannig hefur upphaf Ólígósen jarðsöguskeiðsins (fyrir um 30 milljónum ára) hnikast til frá því sem áður var talið sem og mörkin milli plíósen og pleistósen hafa sigið á hlið með nýjum upplýsingum. Með pleistósen er kallað að ísöld hafi byrjað og þar með kvarterskeið tekið við af tertíer. Nafnið tertíer sést nær aldrei notað núorðið. Ekki hefur það þó verið bannað.

Ég fjalla e.t.v. um þessi skeið síðar, en ætla hér að nefna nokkur óformlegri undirskeið svonefnds nútíma - sumir vilja skrifa það með stóru N, en ég geri það ekki hér. Nútími hefur þá tæknilegu merkingu að hann hefst með enda síðasta jökulskeiðs. Við skulum segja að það hafi verið í lok Yngra-Dryas kuldakastsins [Holtasóleyjarskeiðs] fyrir um 11400 árum síðan. Nútími nefnist á útlendum málum Holocene, fyrri stofn orðsins mun merkja heill eða allur, en sá síðari nýlegur.

Í norðanverðri Evrópu hefur nútíma gjarnan verið deilt á fimm skeið að svokölluðum Blytt-Sernanderhætti. Sú skipting byggðist upphaflega á lagskiptingu mýra á því svæði. Hún hefur verið mikið notuð hérlendis. Skeiðin fimm eru: Pre-boreal (for-birkiskeið) frá 11400 árum til 10500 ára fyrir okkar tíma, boreal (birkiskeiðið fyrra) frá 10500 árum til 7800 ára, atlantica (mýrarskeiðið fyrra) frá 7800 árum til 5700 ára, sub-boreal (birkiskeiðið síðara) frá 5700 til 2600 árum og sub-atlantica (mýrarskeiðið síðara) frá 2600 árum til okkar tíma.  

Reynt var að fella flestar breytingar á veðurfari á nútíma inn í kerfið en eftir því sem upplýsingar hafa aukist hefur það viljað riðlast og sumar kennslubækur telja það úrelt. Það er t.d. til þess tekið að mýramyndun á Bretlandseyjum sem skiptingin styðst mjög við sé fremur tengd landnýtingu (áníðslu?) heldur en að veðurfarsbreytingar eigi þar alla sök.

Hér á landi hefur þessi skipting gefist bærilega en minna og minna er vitnað í hana í erlendum fræðiritum. En hefur eitthvað komið í staðinn? Svarið er bæði játandi og neitandi. Ég held að ekkert hafi verið fastsett í þeim efnum og fjölmargir merkimiðar eru í gangi. Það ástand veitir talsvert frjálsræði, t.d. get ég bullað meir um þetta mál en ella væri, en aftur á móti sér maður ýmis skeið verða til, fyrst óformlega en síðan breytast þau í rammasannleika sem getur hamlað útsýni.

Grófasta skipting nútíma sem virðist nú höfð uppi við er sú að forbirkiskeiðinu (pre-boreal) er haldið sem merki á þeim tíma sem hiti hækkaði mest af afloknu Yngra-Dryas. Það tekur yfir á að giska 2000 ár og inn því eru að minnsta kosti tvö kuldaköst. Síðan tekur við svokallað bestaskeið (climatic optimum) sem stendur þar til fyrir um 4500 til 4000 árum síðan. Þá bráðnuðu stórjöklar á Íslandi.

Við enda bestaskeiðs kólnaði, hastarlega segja sumir og jöklun hófst á ný. Upphaflega var hugtakið litla-ísöld notað á allan tímann frá lokum bestaskeiðs til okkar tíma, en nafninu var stolið og hefur síðan verið notað nýjasta kuldatímabilið sem sumir segja að hafi byrjað um 1350, aðrir um 1200 og enn aðrir um 1600. Við getum fjallað um það síðar.

Vel má vera að fleira birtist úr veðurfarssögunni á þessu bloggi.  

Frá september yfir í október

Haustið gengur sinn gang. Hiti í október er að meðaltali um 3 stigum lægri en í september í Reykjavík og 3,3 stigum á Akureyri, miðað við 1961-1990 . Hitinn í september segir ekkert um hita í október eins og sjá má á myndinni hér að neðan.

Hér er meðalhiti í september á láréttum ás, en hiti í október á þeim lóðrétta. Nær engin regla sést í myndinni. Myndir sem af þessu tagi eru gjarnan nefndar haglabyssurit. Oftast er talað niður til aðdáenda haglabyssurita, en það ber auðvitað fordómum vitni. Eina reglan sem er sjáanleg á þessari mynd er sú að tiltölulega hlýir októbermánuðir elta hlýjustu þrjá septembermánuðina. Miðað er við tímabilið 1882 til 2009 í Reykjavík.

Myndin hér að ofan sýnir hitabreytingu frá september til október í Reykjavík 1882 til 2009. Hún er þannig sett upp að talan á lóðrétta ásnum sýnir hversu miklu hlýrri september var heldur en október viðkomandi ár, en árin má sjá á lárétta ásnum. Rauða punktalínan (ef einhver sér hana) sýnir leitnina á þessu tímabili. Hún er engin. Það ætti að tákna að engin breyting hefur orðið á þessum hluta árstíðasveiflunnar allt frá 1882. Róar það einhverja?

Blái ferillinn dregur fram sveiflur innan tímabilsins. Þar er helst athyglisvert að síðustu 15 til 20 ár hefur september verið að tiltölu hlýrri heldur en október enda er það svo að í hlýindum síðustu 15 ára hefur minna hlýnað í október heldur en í öðrum mánuðum. Meðalhiti í október frá aldamótum hér í Reykjavík er aðeins 0,5 stigum yfir meðallaginu 1961-1990,en september hefur verið 1,4 stigum yfir. Er þetta sú breyting á árstíðasveiflunni sem afneitað var í fyrri málsgrein? Ólíklegt er það.

Þrisvar hefur það gerst í Reykjavík á þessu tímabili að hlýrra var í október heldur en september, síðast 1975. Víða norðanlands var október 1979 einnig hlýrri en september. Og auðvitað gerðist það 1882, en þá var október hlýjasti mánuður ársins í Grímsey. Á Akureyri var október 1882 næsthlýjasti mánuður ársins á eftir júlí, en aðeins munaði 0,8 stigum.  

Að meðaltali eykst úrkoma talsvert frá september fram í október. Í Reykjavík er meðaltal októbermánaðar 29% (19 mm) hærra en meðaltal september og á Akureyri er úrkoman í október nærri 50% meiri heldur en í september. Úrkomudagarnir eru þó aðeins tveimur fleiri í fyrrnefnda mánuðinum heldur en í þeim síðarnefnda. Úrkomuákefð er því einnig meiri. Lesendur þessara bloggpistla ættu þó að muna að september hefur á síðari árum verið tiltölulega þurr miðað við lengra tímabil.

Loftþrýstingur fellur um að meðaltali 3 hPa milli mánaðanna tveggja og meðan snjór á jörðu er sjaldgæfur í september á láglendi landsins er algengt í Reykjavík að 1 til 2 alhvítir dagar komi í október. En við lítum vonandi á þann mánuð betur þegar hann er genginn í garð.

Skriðuföll - á hvaða tíma árs eru þau algengust?

Þegar fjallað er um tjón af skriðuföllum verður ekki gengið framhjá verki Ólafs Jónssonar, Skriðuföll og snjóflóð. Bókin sem fyrst kom út í tveimur bindum 1957 inniheldur annál um hverskonar tjón sem ofanflóð hafa valdið hér á landi og heimildir eru um, auk þess sem skriðu- og snjóflóðafræðum eru gerð nokkur skil. Fjölmargra atburða sem ekki ollu tjóni er einnig getið. Önnur útgáfa-aukin kom síðan út í þremur bindum 1992. Þá höfðu auk Ólafs þeir Halldór Pétursson, Jóhannes Sigvaldason og Sigurjón Rist komið að verkinu. Bækurnar bera vitni um ótrúlega eljusemi Ólafs við söfnun heimilda. Hann tók einnig saman mikið rit um Berghlaup. Það kom út 1976.

Myndin hér að neðan er að mestu byggð á ritum Ólafs, auk fáeinna nýrri atburða, talningin sjálf er þó ekki gerð af honum og villur í henni því á mína ábyrgð. Fjölmörgum minniháttar atburðum er hér sleppt.

 

Hér má sjá að skriðuföll eru algengust síðsumars og á haustin, þegar úrkoma eykst aftur eftir lágmark að vori og framan af sumri. Á þessum tíma er rakainnihald loftsins hvað mest. Þegar líður á haustið kólnar og dregur úr magni vatnsgufu í loftinu. Vetraratburðir eru þó nokkuð margir, aðallega í miklum sunnanveðrum sem stundum gerir. Skriðutíðnin er einna minnst á vorin. Það kemur nokkuð á óvart hversu miklu munar á febrúar og marsmánuðum. Búa má til skýringar á því.

Árstíðasveifla hvassviðra

Flestir vita að mun hægviðrasamara er á sumri en vetri. En hvenær vetrarins eru illviðrin mest? Hér lítum við á það. Hægt er að telja illviðrin á ýmsa vegu, en í meginatriðum skiptir skilgreining litlu þegar litið er á árstíðasveifluna.

Hér er mynd sem sýnir eina slíka talningu. Fimmtíu og sex ár eru undir og talið er frá degi til dags á öllum árstímum. Árið á myndinni byrjar 1. júlí og endar 30. júní. Því hærri sem súlurnar eru því meiri er tíðni illviðra á viðkomandi degi. Mánaðanöfnin eru sett við miðjan hvern mánuð.

Við sjáum að illviðri eru sjaldgæf í júlí. Tíðni þeirra hækkar áberandi nærri höfuðdegi og allan september, en í október er eins og smáslaki komi í tíðnina. En hún er vaxandi í nóvember og desember og allt fram í miðjan janúar, en þá er hámarki náð. Illviðratíðnin er síðan svipuð fram undir miðjan febrúar en fer þá að falla ört. Hún fellur mun hraðar síðvetrar og á vorin heldur en hún vex á haustin. Hámarkið er 12. janúar og 3. febrúar og voru þeir illviðrasömustu dagar ársins á því tímabili sem hér er miðað við. Það er þó auðvitað tilviljun. Ef talið væri á annan hátt eða á öðru tímabili yrðu dagarnir sjálfsagt aðrir.

Hin myndin sýnir niðurstöður subbufenginnar talningar minnar á vindtjónsatburðum yfir langt tímabil. Við sjáum að tjón er algengast í janúar og litlu minna í febrúar, en minnkar síðan ört í mars og apríl og nær lágmarki í júlí og ágúst. Áberandi fjölgun er síðan í september og október og síðan minni fjölgun. Þetta er í stórum dráttum í samræmi við illviðratalninguna.

Þegar farið er að skipta illviðrum eftir áttum kemur í ljós að ekki er sama hvernig talið er og að árstíðasveifla norðlægra og suðlægra illviðra er ekki eins. Látum það bíða þar til síðar.

 

Veðurfræðiorð

Þegar ég fór fyrir löngu að reyna að skrifa um veðurfræði á íslensku rak ég mig fljótt á vandkvæði með þýðingu á ýmsum sérfræðiheitum. Stöðugt bætast ný við. Þegar skólaorðabók Arnar og Örlygs var í undirbúningi á 9. áratugnum (minnir mig) tók Páll Bergþórsson saman lista með um 500 veðurfræðiorðum sem notuð voru sem þýðingar úr ensku. Mörg orðanna voru bæði alþekkt og gömul, sum voru ný af nálinni.

Fyrir rúmum 10 árum tók ég þennan lista traustataki og hóf viðbætur. Um þessar mundir inniheldur listinn um 1500 þýðingar á enskum veðurfræðihugtökum. Nýleg gerð af honum er á heimasíðu Veðurfræðifélagsins aðgengilegur öllum. Einnig hefur aðeins eldri gerð verið aðgengileg hjá Orðabanka íslenskrar málstöðvar, en þar eru margir íðorðalistar sem hægt er að leita í samtímis. Koma þá oft upp fleiri en eitt íslenskt orð sem þýðing allt eftir því sem á við í hinum ýmsu greinum. Ég vona að sem flestir þeirra sem stunda þýðingar noti sér orðabankann.

Listi minn er óttaleg hrákasmíð en hefur samt gefist mér vel. Stór galli er að skýringar á hugtökunum vantar, en skilgreiningar er þó oft hægt að nálgast í erlendum orðasöfnum, t.d. stórgóðu orða- og hugtakasafni bandaríska veðurfræðifélagsins (AMS-glossary).

Margar þýðinganna í lista mínum geta ekki talist góðar, en betri orð skjóta stöku sinnum upp kollinum og fyrri þýðingum er þá hent út. Sum nýyrði þurfa að venjast og verða fljótt lipur á tungu, önnur frjósa einfaldlega úti og verða úr sögunni. Þess ber að geta að ekki er nema lítill hluti orðanna í listanum beinlínis upprunninn í mínum ranni, heldur er þeim flestum safnað saman úr öðrum listum eða þá að reynt er að endurnýta gömul orð. Hér verð ég sérstaklega að nefna orðasafn eðlisfræðinga sem og stjörnufræði- og jarðfræðiorðasöfn sem öll hafa verið gefin út.

Hér er að lokum listi yfir fáein orð og hugtök sem mér finnst ekki hafa fundið sér rétta heimilisfestu í íslensku. Taka má eftir því að í sumum tilvikum virðast beinar þýðingar liggja á borðinu. Ég get fullyrt að svo er ekki, þær þýðingar eru klúður. Vill einhver reyna?

dry slot, 

effective gravity,

effective temperature,

heterogeneous chemistry,

North AtlanticOscillation,

polar low

quasi-geostrophic,

divergence,  

diffluence,

synoptic,

transitive system,

downscaling,

instability,

polar vortex.                  

 

Heimilislausu erlendu veðurfræðiorðin eruauðvitað miklu fleiri. En nóg um þetta að sinni.

Úrkoma í september í Stykkishólmi alveg frá 1856

Lengstu samfelldu úrkomumælingar á Íslandi hafa verið gerðar í Stykkishólmi. Þær byrjuðu í september 1856. Ekki eru þær þó alveg samfelldar því 5 síðustu mánuði ársins 1919 vantar þar í mælingarnar. Ég bíð enn eftir að þær finnist. Kannski brunnu þær í sýslumannssetursbrunanum í Borgarnesi 1920 en pósthús var einnig í því húsi. Sagt er að fáein skuldabréf hafi og brunnið. Um það spunnust kjaftasögur á sínum tíma, húsið brann á svipstundu.

Auðvelt er að efast eitthvað um samfellu í úrkomumælingum. Þegar á heildina er litið er þessi röð þó trúverðug. Stöðin hefur verið flutt nokkuð oft og á sumum stöðum má trúa því að fulllítið hafi komið í mælinn, en látum efasemdir um það liggja á milli hluta.

Myndin sýnir septemberúrkomuna frá ári til árs. Strax vekur athygli hin mikla úrkoma í september bæði 2007 og 2008. Þá urðu skaðar af flóðum sums staðar um landið vestanvert. Sömuleiðis tekur maður strax eftir því að fyrir utan þessa nýlegu rigningarmánuði hafa síðustu áratugir verið frekar þurrir í september miðað við eldri tíma. Það er eins og úrkoman hafi dottið niður frá og með september 1949, en sé e.t.v. á uppleið. Úrkoman í september nú (2010) er þó talsvert undir meðallagi það sem af er.

Mikill munur var á septemberveðri á tímabilinu 1931-1960 annars vegar og 1961-1990. Á fyrra skeiðinu var meðalúrkoman 76 mm, en 57 mm á því síðara. Meiri breytileiki er aftur á móti á 19. öld og framan af þeirri 20. Haustrigningamynstur hefur eitthvað breyst. Velta má vöngum yfir því hvers vegna það sé.

Þurrasti september á tímabilinu kom 1935, en þá mældist úrkoma í Stykkishólmi aðeins 1,6 mm og ekki nema 12,6 mm í Reykjavík. Tímabilið frá því síðvetrar 1935 og þar til á miðju sumri 1936 var mjög óvenjulegt að mörgu leyti. Þennan tíma ríktu óvenjulegar norðan- og norðaustanáttir og skera sig nokkuð úr fjórða áratugnum að öðru leyti. Loftþrýstingur var þá hár. Vatnsskortur varð víða á vestanverðu landinu veturinn 1935 til 1936.

Græna línan á myndinni er sett þar til að sýna megindrætti úrkomumagnsins, (lowess-aðfall). Línur af þessu tagi missa gjarnan fótanna næst endunum. 

Septemberhiti í Stykkishólmi 1798 til 2009

Eins og Sigurður Þór Guðjónsson bendir á í bloggi sínu er september nú illa staddur varðandi algjört met. En eitthvað hressist Eyjólfur vonandi eftir nóttina i nótt. Við eigum einhverjar upplýsingar um hita á landinu í flestum septembermánuðum síðan 1798 (5 mánuði vantar). Þó óvissan í eldri tölum en 1830 sé nánast óbærileg er hún samt bærilegri en engar tölur.

Hér er línurit sem sýnir meðalhita í Stykkishólmi í september á þessu tímabili eins og hann hefur reiknast. Við sjáum að september 1807 er talinn kaldastur með 4,0 stig, en ekki er víst að neitt sé að marka það. Ef við viljum ekki trúa því má benda á september 1869 með sín 4,6 stig. Hlýjastur er september 1939 og 1941 nærri því jafnhlýr. Nú er spurning hvar 2010 lendir.

Rauð lína á myndinni sýnir leitnina á tímabilinu, hún er um 0,4 stig á 100 árum. Ég er reyndar ekki mjög veikur fyrir leitnilínum. Við gætum t.d. byrjað slíka línu um 1980 og fengið leitni um 0,4 stig á 10 árum. En heildarleitnin í september er minni heldur en á vetri og vori. Setja má fram trúverðugar skýringar á því.

Græna línan er svokölluð lowess-sía (eða aðhvarf) eins og víða er í tísku um þessar mundir. Hér er línan eingöngu lögð ofan á til að sýna áratugabreytileika, sýnir hann vel en táknar í sjálfu sér ekkert annað. Sveiflan frá hlýindunum sem koma fram í meðaltalinu 1931-1960 (7,9 stig) og yfir í kuldatímann 1961-1990 (6,7 stig) er hreint ótrúleg - en alveg sönn. Meðalhitinn það sem af er öldinni er 8,1 stig. Hlýjasti áratugurinn til þessa er líklega 1933 til 1942 en þá var meðalhitinn í Stykkishólmi tæp 8,5 stig.

 

Í árferði á Íslandi í þúsund ár eftir Þorvald Thoroddsen stendur þessi lýsing á haustinu 1807 (bls. 207):

  

Haustið var hrakviðrasamt, en rúmum mánuði fyrir vetur lagði að með frostum og hríðarbyljum, og urðu þá miklir fjárskaðar, en úthey urðu sumstaðar úti undir fönnum og klaka; margt fje fenti á afrjettum fyrir leitir og eldiviður manna spiltist af hrakviðrunum; vetur var eftir það umhleypingasamur og stirður til ársloka.

Styður þetta heldur við skáldskapinn á myndinni fremur en hitt. Rúmum mánuði fyrir vetur er einmitt um 20. september. Frost og hríðarbyljir á þeim tíma tákna varla háan hita.  

 

Geysisslysið 1950 og veðrið

Fyrir 10 árum rifjaði Sigurður Ægisson upp Geysisslysið aðdraganda þess og björgunaraðgerðum í ítarlegri grein í Morgunblaðinu, tengill á greinina er hér. Sigurður og ég réðum aðeins í veðurskilyrði þennan dag og má sjá niðurstöðuna á korti í greininni. Það sem kemur hér á eftir er í aðalatriðum upprifjun á því.

Yfirlitskortið er úr tölvuiðrum á bandarísku veðurstofunni og kunnum við henni þakkir (sjá texta á myndinni). Greiningin er í aðalatriðum rétt, en kortið sýnir aðrar tölur en menn eiga að venjast, bil á milli þrýstilína er þó hið sama og algengast er, 5 hPa. Línan sem merkt er -280 er 965 hPa jafnþrýstilínan, lægðin var í raun og veru heldur dýpri en hér er sýnt, 953 hPa í lægðarmiðju og miðjan var nær Færeyjum en þetta kort sýnir.

Áætluð flugleið Geysis er sýnd með grænni línu, en sennileg flugleið í rauðu. Athugið þó að kortið sýnir ekki raunverulega flugleið heldur er henni ætlað að skýra hvað gerðist. Þar sem lægðin var talsvert dýpri en flugáætlun gerði ráð fyrir var suðvestanáttin suðaustan við lægðarmiðjuna mun hvassari en ráð var fyrir gert. Aukavindurinn bar Geysi af leið þannig að flogið var talsvert norðan en áætlað var.

Vestan lægðarmiðjunnar var komið í mjög hvassa norðaustanátt (20 til 30 m/s) sem sveigði flugleiðina til suðvesturs. Vélin kom upp að landinu mun austar en ráð var fyrir gert. Eins og Íslandskortið sýnir var loftþrýstingur óvenju lágur. Svona lágur loftþrýstingur er ekki algengur í september. Krossinn er nokkurn veginn á Bárðarbungu, en ekki nákvæmur, flugleiðin (rautt) er heldur ekki nákvæm.

Skýringar á táknum Íslandskortsins má sjá á vef Veðurstofunnar, en þau eru fremur ógreinileg á myndinni. Smellið á hana til að stækka lítillega. En lesið góða grein Sigurðar Ægissonar.