Ferskvatnsbúskapur í Norður-íshafi

Í fyrirsögninni er hugtakið Norður-íshaf notað í þeirri þrengri merkingu sem algengust er á síðari árum, þ.e. það hafsvæði sem liggur norðan Framsunds milli Norður-Grænlands og Svalbarða og sömuleiðis norðan Beringssunds.

Þegar sjór frýs vex selta efstu laga sjávar vegna saltskiljunar. Brimsaltur pækill rennur hægt og bítandi niður úr ísnum vegna þess að dropar hans hafa mun lægra bræðslumark heldur en ferskur ís. Ísinn verður þannig smám saman seltuminni heldur en hafið sem hann fraus á.  

Bræðsla íss og snævar dregur hins vegar úr seltu efstu laga sjávar. Ferskvatn er léttara heldur en sjór. Ísmyndun og ísbráðnun geta hvort um sig leitt til breytinga á lóðréttu jafnvægi (floti og stöðugleika) sjávar og þar með eftir atvikum aukið djúpsjávarmyndun eða dregið úr henni.

Ísmyndun dregur úr stöðugleika, en ísbráðnun eykur hann.

Ferskvatnsbúskapur Norður-íshafsins er flókinn og ekki auðvelt að gera hann upp á fullnægjandi hátt. Úrkomumælingar eru erfiðar á svæðinu og sama má segja um rennslismælingar í þeim fljótum sem í það falla, þau eru stór og ísi hulin stóran hluta ársins. Hér má einnig vara sig á hugtakanotkun því þegar talað er um ferskvatnsbirgðir er það vatn sem felst í blöndu ferskvatns og selturíkari sjávar einnig talið með. Ekki er óvenjulegt (sjá greinina sem vitnað er í hér í lokin) að miðað sé við að skilgreina sjó með seltustigið 34,8 seltueiningar (p.s.u) sem grundvöll frávika. Sjór sem er seltuminni en þetta er þá talinn innihalda birgðir ferskvatns. Sumir munu þó miða við saltara vatn en þetta og teljast ferskvatnsbirgðirnar því meiri sem mismuninum nemur.   

Ferskvatn (skilgreint á þennan hátt) í Norður-íshafi er þrenns konar: (i) Úrkoma sem fellur á hafið og vatnasvið þess þynnir saltan sjó niður fyrir 34,8 seltueiningar. (ii) Sjór með minni seltu en 34,8 og berst inn um Beringsstund og úr nyrsta hluta norska strandstraumsins. (iii) Ís (eða bráðinn ís) sem orðinn er til við saltskiljum þegar hafís myndast. Saltskiljunin hafur lúmsk áhrif á heildarbúskapinn því í fljótu bragði virðist ferlið aðeins búa til ferskvatn inni á svæðinu sem síðan blandast aftur sjónum sem fyrir er. En í raun stelur hafísinn sem myndast ferskvatni úr kerfinu með því að gera það auðflytjanlegra suður á bóginn. Með þessu móti verður birgðajafnvægið ekki það sama og ef skiljunarinnar nyti ekki við. Þess má líka geta að nokkuð af saltari sjó berst inn um Framsund við botn þess og hefur áhrif á búskapinn.

Nú er talið að ferskvatnsbirgðir Norður-íshafsins (skilgreindar á þennan sérstaka hátt) séu um 84 þúsund rúmkílómetrar. Þar af eru um 10 þúsund rúmkílómetrar af hafís (sjá enn greinina sem vitnað er í). Til langs tíma er hægt að tala um jafnvægisástand. Íshafið getur ekki orðið alveg ferskt, né heldur hefur yfirborð þess allt náð viðmiðunarseltunni.

Heildarársvelta þeirra liða sem taldir voru hér að ofan er ekki fjarri tíunda hluta birgðanna. Meðaldvalartími ferskvatnsins í Norður-íshafi er því um 10 ár, en einnig má benda á að birgðirnar samsvara um 30 ára útflutningi íss um Framsundið. Höfum í huga að hér er um grófar tölur að ræða. Mælingar hafa staðið það stutt og óvissa þeirra það mikil að áreiðanlegt mat á jafnvæginu og einstökum búskaparþáttum er ekki fyrir hendi. Vitað er að náttúrulegar sveiflur geta verið nokkuð stóar, t.d. í flæði íss og ferskvatns um Framsundið.

Breytingar á ferskvatnsveltu í norðurhöfum geta haft afgerandi áhrif á hafís, myndun hans sem og lóðréttan stöðugleika sjávar (flothringrásina). Þessi áhrif eru gagnverkandi og mjög erfið til framreiknings. Engan veginn er ljóst hvaða áhrif breytt árstíðasveifla hafíshulunnar á norðurslóðum hefði á hringrás lofts, sjávar og ferskvatns.   ´

Ég mæli með yfirlitsgreininni, en hún er eftir marga helstu sérfræðinga á þessu sviði:

Serreze M. C., A. P. Barrett, A. G. Slater, R. A. Woodgate, K. Aagaard, R. B. Lammers, M. Steele, R. Moritz, M. Meredith and C. M. Lee 2006. The large-scale freshwater cycle of the Arctic. Journal of. Geophysical Research. 111(C11010), doi:10.1029/2005JC003424. 

Smá lopi vegna veðursins í dag

Norðanveðrið sem nú er að ganga yfir fellur í stórum dráttum í þann flokk veðra sem ég fjallaði um fyrir nokkrum dögum. Ekki veit ég vel hvaða nafn mundi falla best að þessum veðrum. Auðvelt er að búa til tæknilegt nafn en vægjum oss við því að sinni. Kannski ættum við bara að segja norðanáhlaup upp úr hlýindum eða fyrirstöðuhæð hörfar til vesturs.

Eins og ég rakti í fyrri pistli byrjar kast af þessu tagi með skyndilegu hitafalli. Ef mikið magn af köldu lofti fellur skyndilega yfir landið úr norðri er auðvitað um kalt aðstreymi að ræða. Við vitum að í köldu aðstreymi snýst vindur andsólarsinnis með vaxandi hæð. Norðanátt er við jörð en norðvestan- eða jafnvel vestanátt er við veðrahvörfin. Í tilviki núlíðandi veðurs var vindur þar uppi meiri en 70 m/s. Vegna vindsnúningsins er ekkert samband á milli vindsins uppi og vindsins niðri.

Í upphafi núlíðandi veðurs var ekki hvasst, það kólnaði hins vegar rækilega. Í sumum veðrum af þessari gerð getur verið mjög hvasst strax í upphafi veðursins. Þá er sá vindur mestur í neðstu 1-3 km lofthjúpsins. Síðan koma hitahvörf og aðalvindröstin talsvert þar fyrir ofan. En það gerðist ekki núna.

Núna fór að hvessa þegar vindur í háloftunum var að mestu orðinn samsíða vindröstinni í háloftunum. Þá næst gott samband milli efri og neðri vinds. Þrýsti- og jafnhitalínur liggja nokkurn veginn samsíða.

Þriðji þáttur fer síðan af stað þegar vindur snýst til austlægari áttar í háloftunum en norðanáttin heldur áfram næst jörð. Þá er hlýtt aðstreymi komið í gang. Í hlýju aðstreymi snýst vindur sólarsinnis með hæð. Meðan á þessum þætti stendur verða vindur í jaðarlaginu og í háloftunum sambandsminni og vindstrengir við jörð færa sig til. Þá snjóar stundum sunnanlands.

Síðan verða vindar uppi og niðri aftur samsíða að mestu og þrýsti og jafnhitalínur samsíða að nýju. Áttin er þá breytt. Að þessu sinni verður hún úr austnorðaustri eða norðaustri. Vindstrengir færa sig í samræmi við það. Algengt er að vind lægi fyrst í háloftunum og vindátt þar þá orðið nánast hver sem er, en vindur í jaðarlaginu haldist lítið breyttur. Þá fær kalt aðstreymi aftur möguleika. Í stöðunni í dag virðist að vindur minnki í háloftunum en aðeins niður í það að verða svipað og í neðstu lögunum.

Komi nýtt illviðri á næstu dögum verður það af annarri tegund en þessari sem nú hefur gengið yfir. Dreifa má meiri lopa um það þegar að því kemur. Það skal tekið fram að ekki er von á neinu sérstöku illviðri. Veðurnörd gætu þó spennt sig aðeins upp þegar snarpur kuldapollur aflagast undan Norðaustur-Grænlandi og skellur suður yfir landið á þriðjudaginn. Vonandi snjóar ekki mikið sunnanlands og helst ekki neitt.

Fylgjast má með kuldapollum og háloftastrengjum á brunni Veðurstofunnar. Kuldapollurinn ætti að birtast á litskrúðuga þykktarkortinu seint á laugardag eða sunnudag (kortið nær aðeins 60 klukkustundir fram í tímann.

Ég þakka þeim sem hafa enst til að lesa þennan texta til enda.

 

Háloftin um hádegi 16. desember 2010

Myndin sýnir hita og vindhraða yfir Keflavíkurflugvelli um hádegi 16.12. 2010.

Lóðrétti ásinn sýnir hæð yfir jörð í metrum. Efst er háloftaritinn kominn upp í meir en 25 km hæð. Neðri lárétti ásinn og blái ferillinn sýna hita. Næst jörð er 4 stiga frost, en hæst uppi er það 67 stig.  

Við sjáum að hiti fellur lítið eða ekki neitt á bilinu 2 til 4 km. Þar eru mikil hitahvörf. Neðan þeirra er kalda loftið sem skall á okkur í dag en ofan hitahvarfanna er en fremur hlýtt. Neðan 2 km og ofan við um 5 km fellur hiti um nærri 1 stig á hverjum 100 metrum (10 stig á kílómetra). Þetta hitafall er kallað þurrinnrænt og er merki um að loft sé vel blandað. Sáralítil blöndun á sér hins vegar stað í hitahvörfunum.

Í um 11 km hæð hættir hiti að falla jafnhratt og fellur síðan lítið þar til kemur upp í 18 til 20 km hæð. Þar sem hitafallið hættir eru veðrahvörfin en ofar erum við uppi í heiðhvolfinu. Á þessum árstíma er ástandið í heiðhvolfinu ekki alveg eins og það á að sér að vera. Venjulega hækkar hiti með hæð þegar komið er í um 20 km vegna þess að óson dregur í sig sólargeislana og þar með hitnar loftið. En yfir háveturinn er ekkert sólskin á norðurslóðum og hitabreytingar með hæð verða með öðrum hætti en venjulega. Fjöllum e.t.v. um það merkilega mál síðar.

Vindhraðaferillinn á myndinni er rauður og efri lárétti ásinn sýnir hraðann. Við sjáum að vindur vex með hæð og að vindurinn sér í þessu tilviki hitahvörfin ekki vel. Vindhraðinn nær hámarki í veðrahvörfunum og er það mjög algengt. Hámarkið er hér 140 hnútar (nálægt 72 m/s).

Um þær mundir sem athugunin var gerð var að hvessa svo um munaði á Suðausturlandi. Svo virðist sem fjallabylgjur hafi séð til þess að ná orku niður úr háloftastrengnum. Það gengur einna best þegar svipuð eða sama vindátt er frá jörð og upp í strenginn.

Auðvelt er að fylgjast með ástandinu í háloftunum á brunni Veðurstofunnar og þar má einnig sjá háloftaathuganir frá Keflavík (2-svar á dag) og Egilsstöðum (1-sinni á dag). Hefðbundin háloftarithafa þann mikla kost fram yfir myndina hér að ofan að sjá má fjölmörg atriði í einni sjónhendingu á sama ritinu, hita, raka, vindharða, vindstefnu, auk mættishita, stöðugleika og fleira.

Þótt hvössum vindi sé spáð á landinu á morgun (föstudag) er það annar háloftastrengur sem sér um þann vind.

Inn í ísöldina (söguslef 13)

Síðasta söguslef fjallaði um plíósen-skeiðið en það endaði fyrir rúmri 2,5 milljónum ára. Upphefst þá pleistósen - einnig kallað kvartertíminn. Þá hefst einnig það skeið sem við köllum ísöld. Upphafið á ísöldinni er ekki eitthvað hreint og greinilegt en menn hafa nú ákveðið að hún nái yfir þennan tíma. Sú ákvörðun er þó nánast ný, áður voru mörkin sett nálægt 1,8 milljónum ára. Hér verður enn fjallað um sömu myndina - þá sem fyrst birtist í grein Zachos og félaga í Science árið 2001.

Ég á vonandi eftir að sýna hluta af þessari mynd nokkrum sinnum enn. Sem fyrr sýnir hún súrefnissamsætuvik í sjávarkjörnum. Því hærra sem vikið er því meira er talið vera af ís. Ísmagn er almennt talið fylgja hita að miklu leyti. Takið eftir því að vikakvarðinn er öfugur, kalt er neðst og hlýtt efst. Aldurskvarðinn sýnir milljónir ára aftur í tímann. Núll er sett við núið. 

Við horfum að þessu sinni aðeins á tvö meginatriði. Annað er það að fyrir 800 þúsund til milljón árum breytir ísferillinn um eðli. Menn hafa leitað uppi reglubundnar sveiflur í ferlinum og við þá leit hefur komið í ljós að framan af eru 40-þúsund ára sveiflur ráðandi, en síðustu 800 þúsund árin eða svo hafa 100 þúsund ára sveiflur verið mest áberandi. Síðarnefndu sveiflurnar eru taldar tengjast hringviki jarðbrautarinnar (sjá um Milankovic-sveiflur í eldri bloggpistli) en þær fyrrnefndu möndulhalla jarðar.

Enginn hefur skýrt þessa breytingu svo efalaust sé. Ég mun síðar minnast á að minnsta kosti eina vænlega kenningu. Stærsta vandamálið er að spönn sveiflnanna virðist hafa stækkað, kuldaskeið síðustu 800 þúsund ára hafa orðið ísmeiri heldur en áður var, en jafnframt hafa hlýskeiðin verið ísminni - og það er furðulegast.

Hitt meginatriðið sem ég minnist á núna er ísmagnið. Hlutirnir eru því miður ekki alveg svo einfaldir að beint, eingilt samband sé á milli hita, ísmagns og samsætuvika - en takið eftir því að ísmagn nútímans er mjög ódæmigert fyrir tímabilið í heild. Í ljós kemur við talningu að slíkt ástand hefur ríkt aðeins um 5% tímans frá því fyrir 2,5 milljónum ára. Ástand eins og var við hámark síðasta jökulskeiðs hefur aðeins staðið í 6 til 8% tímans.

Eins konar „millibilsástand“ hefur því verið ráðandi hátt í 90% tímans. Eftirtektarvert er að nær öll umfjöllun um ísöld tengist „útskeiðunum“, þ.e.a.s. hámarksjöklunar- og hlýskeiðunum stóru, ástandi sem eftir gögnunum að dæma er klárlega ódæmigert. Hvernig má það vera? Hvernig var þessu varið á Íslandi?

Vitnað var í:  

Zachos, J., M. Pagani, L. Sloan, E. Thomas, and K. Billups.  2001. Trends, Rhythms, and Aberrations in Global Climate 65 Ma to Present. Science,  Vol. 292, No. 5517, pp. 686-693.

Aðskiljanleg desembermet

Nú verða rakin nokkur met desembermánaðar sem ekki hefur verið fjallað um á þessum vettvangi áður.

Sólarhringsúrkomumet desembermánaðar er ekki gamalt, frá þeim 18. 2007. Þá mældist sólarhringsúrkoman á Nesjavöllum 191,2 mm. Hér er átt við réttan úrkomusólarhring. Þá er mælt kl. 9 og úrkoman síðan kl. 9 morguninn áður telst sólarhringsúrkoma. En ...

á annan dag jóla 1926 mældist sólarhringsúrkoma í Vík í Mýrdal 215,8 mm - en féll ekki rétt á mælisólarhringinn. Svo vildi til í Vík að það byrjaði að rigna kl. hálf tólf (að þáverandi ísl. miðtíma) að kvöldi 25. Um morguninn voru 122,5 mm komnir í mælinn. Áfram rigndi linnulítið og kl. hálf tólf að kvöldi 26., sólarhring eftir að úrfellið hófst, mældi veðurathugunarmaðurinn úrkomuna aftur og höfðu þá 93,3 mm bæst við morgunathugun. Þetta met er því ekki alveg sambærilegt við önnur sem ætíð eru fengin með mælingunni frá kl. 9 til 9 [8 til 8 að þáverandi miðtíma]. Stöðin í Vík byrjaði að athuga 1925. Mikil skriðuföll urðu í þessu úrfelli og lá m.a. við að manntjón yrði þegar skriða féll á tvo bæi að Steinum undir Eyjafjöllum

Nokkrir staðir eiga yfir 130 mm sólarhringa í desember, Andakílsárvirkjun í Borgarfirði á 162,3 mm, þ.5. 1995. Hólar i Dýrafirði sama dag og ár, 131,8 mm, Seyðisfjörður 135,3 mm þ. 30. 1993, Kvísker í Öræfum 175,3 mm, þann 20. 2006 og 173,3 mm 2. dag mánaðarins 1989 og 136,2 mm í Snæbýli í Vestur-Skaftafellssýslu þann 7. 1998.

Mest úrkoma í desember öllum kom í mæli á Kvískerjum í desember 2006, 770,4 mm. Í desember 1943 mældist úrkoman í Fagradal í Vopnafirði aðeins 0,4 mm. Það er rétt á mörkum þess að við trúum því, en látum það standa í bili. 

Mesta sólarhringsúrkoma á sjálfvirkri stöð í desember mældist við Ölkelduháls þann 10. árið 2008, 138,4 mm.

Mesta sólarhringsúrkoma í Reykjavík í desember er 55,1 mm en þeir mældust þann 18. 1938. En talan 55,4 mm er líka til í Reykjavík. Sú úrkoma mældist á sjálfvirku stöðinni á Veðurstofutúninu þann 30. árið 2007 i eftirminnilegu slagviðri eða eins og segir í yfirliti um veðrið:

Talsvert tjón í hvassviðri og vatnsaga um suðvestanvert landið og víða flæddi vatn í hús og truflaði umferð á götum í Reykjavík.

Mesta snjódýpt á landinu í desember mældist á Hornbjargsvita þann 31. árið 1966, 200 cm. Þetta er auðvitað nokkuð ónákvæm tala. Næst þessu koma 175 cm á Kálfsárkoti í Ólafsfirði þann 18. 1992 og 174 cm á Sandhaugum í Bárðardal 15. og 16. desember 1972.

Mesta snjódýpt í Reykjavík í desember mældist 32 cm. Það var að morgni gamlársdags 1978 eftir afskaplega minnisverða snjókomu. Sama snjódýpt mældist einnig 21. og 22. 1984. Á Akureyri var snjódýpt talin 100 cm dagana 7. til 9. árið 1965.

Ég var fyrir nokkrum dögum búinn að ræða háþrýstimet desembermánaðar í pistli. Ég hef fjallað nokkuð ítarlega um lágþrýstimet mánaðarins á vef Veðurstofunnar, en það er jafnframt lágþrýstimet árins.

Gömul skrif mín um frostavetur og kulda

Kuldarnir í Evrópu og Bandaríkjunum valda því að ég er dálítið spurður um það hvort kuldar gætu aftur lagst yfir Ísland, svipað og 1918 og 1881. Svarið er auðvitað já, en meðan ís er svo lítill norðurundan sem raun ber vitni er ólíklegt að slíkir kuldar hefðust við hér á landi nema í einn til tvo daga í senn - eitthvað lengur inn til landsins.

En fyrir meir en 30 árum skrifaði ég grein um frostaveturinn 1880 til 1881. Greinin birtist í Náttúrufræðingnum og er nú aðgengileg um vefinn timarit.is. Bein tilvísun á greinina er hér.

Skömmu síðar (um 1980) var ég byrjaður á annarri grein, þá um frostaveturinn mikla 1918 og átti að birtast í tímaritinu Veðrinu. Það tímarit er reyndar líka aðgengilegt á timarit.is en endaði líf sitt í verðbólgubálinu mikla 1982 til 1983 (og af ónefndum þjóðfélagslegum ástæðum öðrum). Greinin komst því aldrei á prent - og var aldrei lokið nema yfirlitskaflanum um þann kalda janúar 1918. Hann er hér sköllóttur í viðhengi ef einhver skyldi vilja lesa.

Hefði ég skrifað Náttúrufræðingsgreinina nú yrði hún talsvert öðru vísi - sennilega ekki endilega læsilegri.

Um kuldaköst almennt hef ég ritað í langri greinargerð Veðurstofunnar: Kuldaköst og kaldir dagar. Þar má einnig finna ýmsan fróðleik um kulda, textinn nokkuð tyrfinn framan af en léttist þegar á líður. Hin sértæka umfjöllun um einstaka viðburði byrjar á bls. 16 (15. í pdf-skjalinu). Á blaðsíðu 19 er leitað svara við spurningunni: Hvað getur hiti orðið lágur á Íslandi? Síðan er fjallað um það hvar helst er að vænta dægurlágmarka (það er breytilegt eftir árstímum).

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• janúar 1918

Skemmtilegar hitasveiflur í dag og í gær

Þessa dagana sjást miklar hitasveiflur á sjálfvirku veðurstöðvunum sumum. Þær hafa verið sérstaklega miklar á stöðvunum tveimur við Hafnarfjall og auk þess á nokkrum stöðvum fyrir austan, Kambanesi, Eyjabökkum og Þórdalsheiði. Sveiflurnar sjást vel á línuritum bæði hjá Veðurstofunni sem og vegagerðinni. Hiti á þessum stöðum og fleiri eru jafnvel þannig að það kólnar og hlýnar á víxl um 5-8 stig innan klukkustundar eða jafnvel frá einum 10 mínútum til þeirra næstu.

Meðan hiti hefur komist upp í meir en 10 stig á stöku stað á landinu hefur verið talsvert frost annars staðar á sama tíma.

Hornið á Hafnarfjalli virðist sérlega næmt fyrir hitasveiflum, en svo vill til að þar eru tvær veðurstöðvar þar sem innan við 1 km er á milli. Stöð Veðurstofunnar er við Hafnará, en stöð Vegagerðarinnar er á mel skammt þar fyrir norðan. Lítum á það:

Hér sjást hitasveiflur stöðvanna tveggja (Veðurstofustöðin er blá, Vegagerðarstöðin rauð). Græna línan sýnir mismun stöðvanna tveggja. Við sjáum að fyrir kl. 21 er hiti um 9 stig við Hafnará, en á sama tíma er hitinn á vegagerðarstöðinni aðeins rúmt eitt stig. Þegar hlýnar þar mjög skömmu síðar fer hitinn í um 11 stig og er þá um tíma um 3 stigum hlýrra en við Hafnará, en báðar stöðvarnar eru inni í hlýja loftinu. Síðan er stuttur tími um kl. 2 þegar kalda loftið læðist aftur að stöðvunum, en ekki lengi. Hafnárárstöðin datt út kl.8. 

 

 

Desemberúrkoma í Stykkishólmi 1856 til 2009

Hér er smápistill um desemberúrkomu í Stykkishólmi frá 1856 í stíl við fyrri skrif um veðurlag á þeim bæ.

Úrkoma í desember er gríðarlega misjöfn, allt frá 7,0 mm 1870 til 170,8 mm 2007. Við sjáum vel að minni um úrkomu í næstliðnum desember er ekkert en hins vegar er talsverð tímabilaskipting. Desembermánuðir áranna 1926 til 1933 voru úrkomusamir, sömuleiðis tímabilin 1987 til 1992 og 2002 til 2008. Hins vegar brá svo við í fyrra (2009) að desember var í þurrara lagi. Svo hefur einnig verið í núlíðandi desember. En þar sem aðeins 12 dagar eru liðnir er langt í að hægt verði að giska á endanlega niðurstöðu.

Til gamans skulum við einnig líta á meðalhæð 500 hPa-flatarins í desember 1952, 1953 og 2007. Desember 1952 var mjög þurr en hinir mjög úrkomusamir. Myndirnar eru í mun betri upplausn í pdf-skjali í viðhenginu - lítið á það. Myndirnar eru úr tölvuiðrum 20.aldar safnsins hjá NOAA.

Í desember 1952 (efri lína til vinstri) stóð vindur í 500 hPa að jafnaði beint af Grænlandi, hann er þar að auki í hæðabeygju. Hvoru tveggja stuðlar að niðurstreymi og þar með þurrviðri. Flatarhæðin yfir landinu miðju er um 533 dekametrar (5330 m). Það er 30 til 40 metrum yfir meðallagi.

Í stuttri mánaðarlýsingu minni segir um desember 1952 (í þessu tilviki samsoðin úr Veðráttunni):

Óvenju hagstæð tíð og víðast þurrviðrasöm. Hiti var yfir meðallagi.

Í desember 1953 (efri lína til vinstri) er staðan gjörólík. Þá ríkir öflug suðvestanátt að meðaltali í mánuðinum, hæðin yfir landinu er 524 dekametrar (5240 m). Það er um 50 metrum undir meðallagi. Þar að auki er lægðabeygja á jafnhæðarlínunum yfir landinu, en þannig beygja auðveldar uppstreymi og stuðlar að úrkomumyndun.

Desember 1953 fær þessi eftirmæli:

Mjög umhleypinga- og illviðrasamt, en mjög hlýtt, einkum a-lands. Mikil úrkoma nema sums staðar á NA- og A-landi.

Kortið frá desember 2007 er mjög líkt 1953-kortinu. Meðalhæðin er sú sama og stefna línanna um það bil sú sama. Sá er helstur munur að hæðarlínurnar eru þéttari 1953 heldur en 2007.

Eftirmæli desember 2007:

Tíðarfar í desember var hlýtt, úrkomusamt og rysjótt. Stormasamt var í mánuðinum, einkum um vesturhelming landsins. Snjólétt var víðast hvar.

Lítið síðan á skárri gerð myndanna í pdf-skjalinu.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• desember í 500 hPa - 3 dæmi

Hvenær náði þrýstingur síðast 1050 hPa?

Þótt líkurnar á því að þrýstingur nái 1050 hPa hér á landi í þessari umferð stendur spurningin í fyrirsögninni. Svarið er að það var 24. febrúar 2006 að þrýstingur á Dalatanga og Skjaldþingsstöðum komst í 1050,0 hPa. Næst á undan var 15 árum áður þegar hann fór í 1050,8 hPa á Egilsstöðum 16. apríl 1991. Síðustu 60 árin hefur þrýstingur náð 1050 hPa aðeins tvisvar i viðbót, á Galtarvita 9. janúar 1977 (1051,1 hPa) og á Akureyri og Dalatanga í febrúar 1962, þann 25. á Dalatanga og þann 26. á Akureyri, 1051,7 hPa á báðum stöðvum. Aðeins er kunnugt um örfá eldri tilvik.

Ég hef skrifað pistil um hæsta loftþrýsting á Íslandi á vef Veðurstofunnar og vísa á hann varðandi frekari fróðleik um metin og þau gildi sem næst þeim koma.

Smávegis um norðanáhlaup

Endrum og sinnum skella á mikil norðanáhlaup hér á landi. Þau má greina í nokkra flokka en alltof langt mál er að láta móðan mása um það allt hér. En lítum aðeins á.

Stundum er eins og veggur skelli á landinu beint úr norðri. Norðanstrengur liggur þá meðfram mestallri austurströnd Grænlands. Þá kólnar mjög skyndilega, einskonar kuldaskil fara yfir og hvassviðri skellur á. Kuldaskilin eru hins vegar óttalega þurrbrjósta og sú úrkoma sem fellur er aðallega orðin til við það að kalda loftið hirðir upp raka úr hlýjum sjónum milli Norðurlands og hafísbrúnarinnar. Sé frost mikið getur þó orðið talsvert kóf sem dregur úr skyggni á vegum.

Kólnunin sem verður á sér ekki stað á staðnum eins og þegar útgeislun veldur henni heldur er um aðflutning á köldu lofti að ræða, kalt aðstreymi. Það er regla að þegar kalt aðstreymi á sér stað snýst vindátt andsælis á stefnunni eftir því sem ofar dregur í lofthjúpnum. Sé vindur af hánorðri niður undir jörð (landslag og núningur geta þó truflað) er vindur ætíð vestan norðurs í köldu aðstreymi. Því skyndilegar sem kólnar, því meiri mun er hægt að reikna með á vindi í neðstu lögum og vindi ofar. Í 3 til 5 km hæð má því reikna með að vindur sé af norðvestri, frá Grænlandi. Loft sem þaðan kemur er þurrt.  

Eftir nokkra stund, mislanga, oftast sólarhring eða svo er mesta hitafallið gengið hjá og landið er umkringt köldu heimskautalofti. Hvassviðrið getur þó haldið áfram en vindátt í neðstu lögum og átt ofar falla nú saman. Hvað síðan gerist er auðvitað misjafnt.

Norðanáhlaup af þessu tagi tengjast oftast snörpum lægðardrögum sem berast til suðausturs yfir norðanvert Grænland. Sé svo hefur lægðardragið tilhneigingu til þess að mynda lokaða háloftalægð á suðurleið sinni. Það gerist gjarnan ekki fjarri Íslandi, eftir að háloftalægð hefur myndast hægir hún á sér og strandar síðan. Því stærri sem lægðin er um sig, því styttra fer hún að jafnaði.

Þegar lægðin hefur myndast fer hún um leið að draga loft til norðurs austan við sig. Það endar síðan yfir Íslandi. Þá er komin norðaustanátt í háloftunum hér á landi þótt norðanáttin haldist um sinn við jörð. Vindátt snýst sólarsinnis með hæð og þá er aðstreymið orðið hlýtt. Í slíkum aðstæðum getur úrkoma orðið mjög mikil á Norður- og Norðausturlandi iðulaus stórhríð. Oftast endar þetta með því að minniháttar lægðardrag fer til suðvesturs um Ísland. Á eftir því fellur vindátt í háloftum og nærri jörð saman að mestu.

Fyrir tíma nútíma veðurspáa voru áhlaup af þessu tagi sérlega varasöm. Ástæðan er sú að þau gera svo lítil boð á undan sér. Kuldaskilin í jaðri norðanáttarinnar gera ekki sérstök boð á undan sér. Allt er í blíðu þar til hann skellur á. Þessar lægðir eru ekki af þeirri sígildu Björgvinjargerð sem haldið er að okkur. T.d. má segja að þessar lægðir hafi kaldan geira en ekki hlýjan. Oft eru teiknuð einhver samskilahræ við jaðar hlýja aðstreymisins. En hvaðan koma þau?

Nú, ástæða þess að ég fjalla um þetta núna er sú að atburðarás næstu viku er í stórum dráttum spáð eins og hér er lýst, nema hvað útlit er fyrir að fyrra norðankastið fari að mestu fyrir austan land. Við eigum að lenda í vesturjaðri þess og að hluta í skjóli við Grænland. Helst að Austurland verði fyrir hvassviðri. Við sleppum hins vegar varla við kuldann. Hlýja aðstreymið nálgast hins vegar landið úr norðaustri og þá er enga vernd frá Grænlandi að hafa nema síður sé. Spár eru ekki enn sammála um hvenær hlýja aðstreymið verður í hámarki og smálægðardragið fer yfir landið. Þá verður hvassviðri á landinu í hámarki. Einhvern tíma á fimmtudag eða föstudag?

Rétt er að taka fram að atburðarás næstu viku er í boði fjölþjóðlegra tölvureikninga en þeir reikningar eru ekki endilega réttir. Munum það. Háloftalægðardragið hefur ekki enn myndast. Sú atburðarás sem hér er gróflega lýst er aðeins ein gerð norðanáhlaupa, þær eru fleiri.