Hlýindatoppnum er að ljúka - kuldinn samt í biðstöðu?

Óvenjuleg hlýindi gengu yfir landið í dag (mánudag) og standa þau fram eftir þriðjudegi um landið austanvert og því ekki útséð með áframhaldandi met. Því met féllu, m.a. hefur hiti aldrei áður orðið jafnhár í febrúar í Reykjavík. Kemur það met ofan í janúarmetið á sama stað. Merk tíðindi.

Nýtt dægurmet fyrir landið var einnig sett í dag (15,3°C á Seyðisfirði) - en talsvert vantaði upp á að landsmet febrúarmánaðar (18,1 stig) væri slegið. Það er líka óvenjulegt að hvergi var frost á veðurstöð á landinu í dag - ekki einu sinni á Gagnheiði eða Brúarjökli.

Á aðfaranótt miðvikudags er gert ráð fyrir kólnandi veðri. Þá gæti sést í föl í éljum. En það er eins og kuldinn sé ekki alveg tilbúinn. Ástæðan sést ef til vill á kortinu.

Kortið á við 500 hPa-flötinn, jafnhæðarlínur eru svartar og heildregnar, en þykktin sýnd með rauðum strikalínum, báðar línugerðir merktar í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Þykktin núna um miðnættið (mánudagskvöld) er um 5460 metrar yfir miðju landi, en er á miðvikudag (ef trúa má spánni) komin niður í 5270 metra, það hefur kólnað um nærri tíu stig.

Þykktar- og hæðarlínur liggja mikið til samsíða á svæðinu 60° til 70°N - ekki alveg - en nærri því. Meðan svo er breytist þykktin og þar með hiti ekki mikið. Suður af Grænlandi er hins vegar mikið af mjög hlýju lofti í framrás til norðurs (rauðu örvarnar). Þegar hlýja loftið kemur norður á 60°N sveigir mest af því til austnorðausturs (þá samsíða jafnhæðarlínum) en aðstreymið er svo mikið að við Ísland hlýnar. Á föstudag (1. mars) á þykktin að vera 5370 metrar yfir miðju landi (yfir 5400 suðaustanlands). Það hlýnar því aftur - til hálfs.

Það er ekki fyrr en á sunnudag sem útlit er fyrir að kalda loftið nái raunverulegum undirtökum. Um það eru reiknimiðstöðvar reyndar sammála í dag, en það eru sex dagar fram að því og margar spár hafa brugðist á styttri tíma.

En við sjáum líka á kortinu að bæði jafnþykktar- og jafnhæðarlínur eru mjög þéttar og mega ekki mikið hnikast til. Þeir sem hafa fylgst reglulega með pistlum hungurdiska vita að háloftastrengurinn nær sér ekki niður svo lengi sem jafnþykktar- og jafnhæðarlínur standast nákvæmlega á, þegar bratti sviðanna er sá sami - alveg sama hversu mikill hann er. Þegar það jafnvægi riðlast í bröttu sviði er illt í efni.

Reynslureglur um samband hita og þykktar ofmeta oftast hitann þegar þykktarbrattinn er mikill. Kalda loftið í neðstu lögum nær þá gjarnan sunnar heldur en þykktin ofan við segir til um. Líklegt er að slíkt eigi við um næstu daga - norðurströndin getur lent inni í frostinu.

Hversu hátt fer hitinn í þessari syrpu?

Veðurnörd fylgjast vel með hitatölum á landinu næstu tvo daga því hlýindin sem ríkt hafa að undanförnu eiga að toppa bæði á mánudag og á aðfaranótt þriðjudags. Þykktin nær þá yfir 5480 metrum yfir Austurlandi og mættishiti í 850 hPa fer yfir 20 stig - ekki langt frá febrúarmeti í báðum tilvikum.

Landsdægurmet þess 25. er 15,0 stig - vafamál hvort mánudagurinn nær því að þessu sinni. Sá 26. (þriðjudagur í ár) á hæst 13,0 stig á Seyðisfirði 1974 og liggur því heldur betur við höggi. Reykjavík á hæst 9,6 (1938) og 9,9 stig (1932) þessa daga. Á Akureyri er á sá 25. 11,6 stig (1984) og sá 26. 10,6 stig (1983).

Kuldaskil eiga að fara yfir landið síðdegis á þriðjudag og er þá mestu hlýindunum lokið í bili. En evrópureiknimiðstöðin er þó í dag (sunnudag) búin að gefa hlýindunum vinninginn umfram kuldann á fimmtudag, föstudag, laugardag og fram á sunnudagskvöld. Fyrir nokkrum dögum átti kuldaboli að eiga alla þessa daga. En mjög litlu munar, landið verður nærri brún þykktarbrekkunnar miklu á milli 5400 og 4900 metra - 500 metrar = 25°C.

Ástandið eftir miðvikudaginn er ámóta óráðið og var í gær (laugardag).

 

Átakavika framundan?

Hlýindin virðast ætla að toppa á mánudaginn. Þykktinni er þá spáð nærri meti (ekki alveg þó) og mættishiti í 850 hPa yfir landinu austanverðu fer í rúm 20 stig. Undanfarna daga hafa reiknimiðstöðvar spáð miklu kuldakasti í kjölfarið - en eru í dag (laugardag) aðeins að linast á hörku þess. En víst er að barátta fer fram um Hólmann. Þegar þetta er skrifað eru þó ekki miklar líkur á mjög vondu veðri - við vonum að svo fari.

En lítum á gervihnattamynd sem tekin er kl. 23:15 á laugardagskvöldi og fengin er frá kanadísku veðurstofunni.

Ísland er rétt við efri brún myndarinnar en hún nær allt suður að 20. breiddarstigi. Kanaríeyjar eru lengst til hægri. Lægðin á miðri mynd ræður veðri fram eftir vikunni. Skýjakerfi hennar teygir sig langt til suðurs. Þar að auki er miðjan líka teygð frá norðri til suðurs. Af öllu má giska á að lægðarmiðjan sitji eftir en ný lægð slitni norður úr henni. Reiknimiðstöðvar segja að slit muni eiga sér stað á sunnudagskvöld. En það merkilega er að meginlægðarmiðjan sjálf á að fylgja eftir á miðvikudag.

Síðan er algjör óvissa, spennandi að fylgjast með því.

Á myndinni sést líka lítil lægð rétt á undan skýjakerfi stóru lægðarinnar. Sú mun valda allhvassri sunnanátt með rigningu framan af sunnudegi. Slitalægðin fylgir síðan í kjölfarið og sést hún vel rétt vestur af landinu á spákortinu hér að neðan - það gildir kl. 6 á mánudagsmorgni.

Jafnþrýstilínur eru heildregnar, litafletir sýna úrkomumagn og strikalínur hita í 850 hPa. Gríðarleg úrkoma (vonandi skammvinn) fylgir sunnanáttinni sem liggur langt sunnan úr höfum. Lægðir eins og þessi eru nokkuð algengar. Fyrir sjálfan sig (engan annan) kallar ritstjórinn þetta troðningslægðir. Ofsaveður er í norðaustanáttinni meðfram Grænlandi, norðan við lægðarmiðjuna en troðningur er líka sunnan við. Þar er gríðarmikill suðvestanstrengur í háloftunum og hefur stundum þann ósið að slá sér niður í miklum fjallabylgjum yfir Norðurlandi og jafnvel norðanverðum Austfjörðum. Hvort það gerist nú skal ósagt látið.

Meginlægðin fylgir síðan í kjölfarið og enginn hætta er á kulda fyrr en hún er komin hjá en það á ekki að gerast fyrr en á miðvikudag.

Kalt og hvasst á Grænlandi

Fyrirsögnin lýsir ekki neinum nýjum fréttum - oft gustar um Grænland og miklu verra og meira heldur en í dag. Að þessu sinni sækir kalt loft að jöklinum mikla úr tveimur áttum, vestri og austri. Sá er reyndar munurinn að aðsóknin úr austri er mjög grunn - rétt slefar í 1000 metra, en sú úr vestri er dýpri. Lítum á sjávarmálsþrýstinginn á korti evrópureiknimiðstöðvarinnar kl. 18 í dag (föstudag).

Ísland er hægra megin á myndinni. Jafnþrýstilínur eru svartar og heildregnar, úrkoma er sýnd með litaflötum. Hún er mest í bláa litnum hann byrjar þar sem úrkoma er 10 mm eða meiri á 6 klukkustundum. Strikalínur sýna hita í 850 hPa. Rauðu baugarnir sýna vindstrengina tvo. Þeir eru báðir afleiðing af þrengslum sem hálendið veldur.

Eystri stíflan er mjög greinileg, við sjáum töluna -20 rétt utan við rauða bauginn en talan -5 er ekki langt undan. Jafnhitalínur eru sérlega þéttar. Kalda loftið húkir rétt upp við ströndina og eitthvað af því tekst að brjótast til suðvesturs fyrir hornið við Brewsterhöfða. Síðastliðna nótt (aðfaranótt föstudags) var vindur við Scoresbysung rúmlega 20 m/s og frostið -20 stig - ekki efnilegt það. Scoresbysund heitir sem kunnugt er Ittoqqortormiit á grænlensku (Eyjafjallajökull hvað?).

Í stíflunni við Ittoqqortormiit blæs vindur af norðaustri. Svigkraftur jarðar leitast við að taka þann vind til hægri þannig að hann verði samsíða jafnþrýstilínunum - en getur það ekki. Vindur blæs ekki í gegnum fjöll. Hann blæs frekar þvert á þrýstilínur - og það gerir hann. Við hornið og meðfram ströndinni er því örmjór og í þessu tilviki grunnur strengur.

Stíflan vestan Grænlands er öðru vísi og sést ekki eins vel. Kalda loftið leggst til þess að gera rólega upp að ströndinni norðan við Diskóflóa - þar eru ekki margar jafnþrýstilínur. En eitthvað lætur samt undan og loftið fer að leka suður með. Á Austur-Grænlandi leitaðist svigkrafturinn við að keyra vindinn upp á móti fjallgarðinum en hér reynir hann að snúa honum burt frá ströndinni. Þar er hins vegar ekki "nægt loft". Það má reyndar ekki orða þetta svona - en samt verður til niðurstreymi þegar vindurinn dregur loft út til hliðar úr neðsta laginu. Tæknilega heitir þetta ástand úrstreymi(divergence á alþjóðatungum).

Niðurstreymi sést best á rakakortum og ástandið við Vestur-Grænland sést mjög vel á kortinu hér að neðan. Lituðu fletirnir sýna rakastig í 850 hPa-fletinum, á gráu svæðunum er það meira en 70% en á þeim gulbrúnu er það minna en 15%.

Kortið nær yfir um það bil sama svæði og efra kortið. Hér sést að vindur við Vestur-Grænland er um 25m/s í 850 hPa og á brúna litnum sjáum við að rakastig er minna en 5% á allstóru svæði. Það er einfaldlega þannig að rakastig fer aldrei niður í 5% í 850 hPa nema í miklu niðurstreymi.

Það var ansi kalt í Nuuk í dag, Lengst af var vindurinn á bilinu 15-21 m/s og vindhviður upp í 27 til 29 m/s í fjórtán stiga frosti.

Kalt og hvasst á Grænlandi í dag.

Þorraþrællinn

Þorri er fjórði mánuður vetrar í íslenska tímatalinu gamla. Síðasti dagur hans er nefndur þorraþræll og ber ætíð upp á laugardag. Daginn eftir hefst góa með konudegi. Á þorraþræl er liðinn fyrsti þriðjungur útmánaða en það er samheiti síðvetrarmánaðanna þriggja, þorra, góu og einmánaðar.

Margir kannast eingöngu við þorraþrælinn vegna nafns kvæðisins sem hefst á orðunum „Nú er frost á Fróni - frýs í æðum blóð“, „Þorraþrællinn 1866“. Um veðrið þann ákveðna dag má lesa í fróðleikspistli á vef Veðurstofunnar.

Þorraþrællinn [þrítugasti í þorra] hreyfist til frá ári til árs í okkar venjubundna dagatali. Nú, árið 2013, ber hann upp á 23. febrúar. Hann getur síðast borið upp á þann 24 en fyrst þann 17. - eins og 1866.

En lítum til gamans á hita að morgni 30. dags þorra í Stykkishólmi frá 1846 til 2012.

Lóðrétti ásinn sýnir morgunhitann, en árin eru á lárétta ásnum frá vinstri til hægri. Það vekur athygli að ekkert sést af alkunnum hlýinda- og kuldaskeiðum, - en leitnin reiknast samt um 1,0°C á öld - svipað eða litlu minna en fyrir veturinn í heild - en meira en árshitaleitnin. Kaldastur hefur þorraþrællinn á þessu tímabili orðið 1865 - árið áður en Kristján orti sitt fræga kvæði, kannski hefur hann átt það á lager handa ritstjóra Þjóðólfs.

Næstkaldastur varð þorraþrællinn langt inni á hlýskeiðinu, 21. febrúar 1931. Einstakir dagar segja lítt frá hlýskeiðum. Þeir segja líka lítt af kuldaskeiðum. Hlýjasti þorraþrællinn var 1980 og árið áður - hið illræmda kuldaár 1979 - var hitinn með hæsta móti þennan dag.

En það er nú samt þannig að mjög köldum þorraþrælsdögum hefur fækkað frá því sem var - á þeirri staðreynd byggist reiknaða leitnin.

Tíðindalítið

Gervihnattamyndir undanfarna daga hafa verið mjög flóknar að sjá, en síðdegis í dag (miðvikudag) var eins og allt skýrðist og helstu kerfi urðu sýnilegri.

Breitt skýjabelti er á myndinni yfir Íslandi. Þetta eru býsna skörp skil og ekki er langt í kalda loftið norðurundan. Reiknimiðstöðvar gefa því samt engan möguleika á að komast hingað næstu daga - frekar að það hörfi aftur til norðurs undan hlýindunum úr suðri.

Við sjáum kalda loftið yfir Evrópu - heppilegt er að þar eru engin úrkomusvæði að ráði. Útlit skýjakerfanna suður í hafi er ólíkt því sem annars er á kortinu. Þar er loft mjög óstöðugt - á uppruna sinn úr vestri og leitar nú til austurs yfir hlýjan sjó. Óstöðugu skýin (klakkar) eru miklu minni um sig heldur en stöðugar breiður sem einkenna myndina að öðru leyti. Ansi snörp „heimskautalægð“ er að rífa sig áfram vestur af Spáni. Enn vantar heppilegt íslenskt orð yfir fyrirbrigðið - að kenna það við heimskaut er óheppilegt - en það verður að duga þar til rétta orðið finnst. (Útrásarlægð??)

Í dag komst hámarkshiti í 9,2 stig í Reykjavík og dugar það í 23. til 27. sæti febrúarhámarka þar á bæ. Ef hámarkið færi 0,4 stigum ofar - í 9,6 stig myndi það duga í 8. til 10. sæti. - Svona er hart barist.

Enn eitt kuldakastið í V-Evrópu

Við sitjum hér við áframhaldandi sýndarvor, en kuldi leitar vestur um Evrópu rétt einu sinni. Kuldakastið er reyndar ekki af verstu gerð - en samt slæmt sérstaklega vestarlega í álfunni, í Frakklandi og jafnvel N-Spáni og einnig á sunnanverðu Englandi síðar í vikunni. Ástæðan er eins og oftast sú að kuldapollur kemur úr norðaustri og fer vestur um álfuna. Lítum á spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir um hádegi á fimmtudag (21. febrúar).

Að vanda sýnir kortið jafnhæðarlínur heildregnar (í dekametrum), en þykktin er sýnd með litaflötum. Mörkin á milli bláu og grænu tónana er við 5280 metra. Við sitjum í græna litnum í vesturjaðri mikillar fyrirstöðuhæðar sem á þessu korti hefur miðju við Hjaltland - verndar þar með Skota líka frá kuldanum. Það er eftirtektarvert hversu hlýjar háloftalægðirnar eru suðvestur í hafi - enginn blár litur nærri miðjum þeirra.

Kalda loftið yfir Evrópu skýst eins og fleygur úr austri. Í dag (þriðjudag) náði það frá Danmörku suður um Þýskaland vestanvert - en á fimmtudaginn verður það komið vestar. Miðja kuldapollsins fer allt til Suður-Frakklands, leggst um helgina meira að segja suður á vestanvert Miðjarðarhaf en á síðan að fara til norðvesturs. Loftið hlýnar smám saman.

Á kortinu sjáum við líka fjólubláa kló Stóra-Bola teygja sig suður með Vestur-Grænlandi. Eitthvað var grænlenska útvarpið að tala um hugsanlegt kuldakast þar um slóðir - en á þessu korti ná hlýindi til Eystribyggðar rétt eins og til Íslands. Hiti fór í 6 stig í Nassarsuaq í dag og í Nuuk var ekki nema 2 stiga frost.

Spár virðast gera ráð fyrir svipaðri stöðu að minnsta kosti í viku enn - það kemur víst í ljós.

Árin sautján

Á dögunum var rifjað upp m.a. í ágætri grein í Morgunblaðinu að þann 17. febrúar voru liðin 70 ár frá því að strandferðaskipið Þormóður fórst vestur af Garðskaga með áhöfn og farþegum, þrjátíu og einum alls.

Mikil illviðrasyrpa gekk yfir í febrúar 1943 og veðurfar var leiðinlegt eða jafnvel illt langt fram eftir vori. Kuldakastið framan af maímánuði er eftirminnilegt og sömuleiðis hörmulegur ágústmánuður á Norðurlandi - einn hinn versti sem vitað er um á þeim slóðum. Ekki hefur kaldari ágúst komið síðar á Akureyri. Hafís var við Hornstrandir allan júlímánuð og síðari hluta mánaðarins skreið hann inn eftir Húnaflóa og varð sums staðar landfastur.

Þegar upp var staðið varð árið það kaldasta síðan 1924 í Stykkishólmi og það fyrsta í 18 ár sem var undir meðallaginu 1961 til 1990 (um það meðaltal vissi auðvitað enginn). Menn héldu að nú væri hlýindunum miklu sem staðið höfðu frá því 1926 endanlega lokið. Hafís og illviðri undirstrikuðu það.

Nú (snemma árs 2013) hagar þannig til að síðustu 17 árin (1996 til 2012) hefur ársmeðalhiti í Stykkishólmi verið samfellt fyrir ofan þetta sama meðallag. Berum þessi tvö tímabil saman á mynd.

Lóðrétti kvarðinn sýnir ársmeðalhita en sá lárétti sýnir árin frá 1926 til 1943. Blái ferillinn sýnir vel að árið 1943 er það kaldasta á tímabilinu. Bláa lárétta línan sýnir meðalhita þessara 17 ára, 4,3 stig.

Rauði ferillinn sýnir árin 1996 til 2012 (nákvæmlega 70 árum síðar). Meðalhitinn á því tímabili var 4,5 stig. Það er ólíkt með tímabilunum tveimur að 1926 til 1942 skiptast á hlý og kaldari ár - en á síðara tímabilinu eru öll köldustu árin fyrst, þar er mikil leitni - en hún er lítil í bláa ferlinum.

Nú er spurningin hvað gerist árið 2013. Það byrjar mjög hlýlega. En þrátt fyrir það að árið 1943 væri heldur hryssingslegt boðaði það ekki enda hlýskeiðsins mikla. Næsta árið undir meðaltalinu 1961 til 1990 kom ekki fyrr en 1949, síðan 1951 og þá ekki aftur fyrr en 1966 að skipti gjörsamlega um tíðarfar.

En Þormóðsveðrið? Við lítum á tillögu bandarísku endurgreiningarinnar.

Línurnar á kortinu sýna hæð 1000 hPa-flatarins í metrum. Auðvelt er að breyta gildum í hPa, -240 eru 970 hPa, línur eru dregnar á 40 metra bili en það jafngildir 5 hPa.

Lægðin kom daginn áður að Vestur-Grænlandi, skaut anga inn á Grænlandshaf. Þá hvessti af suðri og suðaustri með snjókomu, slyddu og síðan rigningu. Þá gerðist sjaldgæfur atburður. Snjóflóð féll úr brekkunni syðst í Fjörunni á Akureyri og skemmdi íbúðarhús. Sömu nótt féll snjóflóð við Skjaldarstaði í Öxnadal og lenti á fjárhúsum og drap 25 kindur. Hlákan var mjög snörp, síðla aðfaranótt þess 16. fór frost á Akureyri í 16,5 stig, enn var frost kl.15 (1,5 stig), en 5 stiga hiti kl.18 og hiti fór í 8,6 stig kl.3 aðfaranótt 17., hafði þá stigið um 25,1 stig á sólarhring. Kl.15 þ.17. var aftur komið frost.

Eftir að skil lægðarinnar fóru yfir þann 16. gerði allhvassa suðvestanátt sem síðan bætti smátt og smátt í þegar leið á kvöldið og lenti Þormóður þá í mótbyr og sennilega brotum. Skipið fórst þá um nóttina. Vestanveðrið færðist í aukana þegar kom fram á daginn þann 17. og náði hámarki í Reykjavík um kvöldið. Þá voru talin 9 vindstig frá því milli kl. 17 og 21 og fram yfir kl. 6 morguninn eftir (þ.18.). Gekk þá á með dimmum hríðaréljum.

Lægðin hélt áfram að dýpka og fór niður undir 950 hPa langt norðaustur í hafi aðfaranótt þess 18. Djúp og kröpp lægð fór síðan yfir landið aðfaranótt þess 19. og var þá aftur stormur og mikið illviðri víða um land.

Góð hlýindi

Hungurdiskar hafa gaman af því að smjatta á hlýindaspám reiknimiðstöðvanna. Lítum á þykktarspá evrópureiknimiðstöðvarinnar fyrir mánudaginn 18. febrúar kl 18.

Svörtu heildregnu línurnar sýna þykktina í dekametrum (1 dam = 10 metrar). því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Það er 5400 metra línan sem liggur um Snæfellsnes. Þetta er um 160 metrum yfir meðallagi árstímans, jafngildir því að hiti í neðri hluta veðrahvolfs sé um 8 stigum hærri en að meðallagi.

Litafletirnir sýna hitann í 850 hPa en hann er á kortinu í um 1400 metra hæð. Frostlaust gæti verið sums staðar á háfjöllum. Hiti fór í dag (sunnudag) í 10 stig á fáeinum veðurstöðvum sunnanlands. Á veðurstöðinni í Tindfjöllum fór hiti í dag í rúm 3 stig - stöðin er í 870 metra hæð yfir sjó.

Nú er spurningin hversu lengi hlýindin endast. Þykktin verður heldur lægri á þriðjudag og áfram en síðan virðist hún eiga að ná nýjum hæðum síðar í vikunni. Við smjöttum áfram.

Munur á snjóhulu norðanlands og sunnan

Talverður munur er á snjóhulu norðanlands og sunnan. Á tímabilinu 1961 til 1990 var meðalfjöldi alhvítra daga á Akureyri 117, en 55 í Reykjavík, munar 62 dögum.

Með því að reikna meðalsnjóhulu allra veðurstöðva á Norðurlandi annars vegar en hins vegar á Suðurlandi má slá á þennan mun. Það hefur verið gert á myndinni hér fyrir neðan.

Gögnin ná aftur til 1924. Lárétti ásinn sýnir árin en sá lóðrétti fjölda daga. Meðaltalið er um 60 dagar - svipað og áðurnefndur munur á Reykjavík og Akureyri. Virðist heldur hafa farið minnkandi. Á nýhlýindaskeiðinu sýnir myndin minni mun heldur en gerðist á hlýskeiðinu stóra eftir 1930.

Mestur var munurinn árið 1977 107 dagar. Þá var nauðaþurrt allan veturinn sunnanlands en nyrðra var snjór með eðlilegum hætti. Minnstur var munurinn 1984, 26 dagar. Þá var sérlega snjóþungt syðra og hittist þannig á að snjór var þar óvenjumikill bæði fyrstu mánuði ársins sem og í desember. Næstminnstur var munurinn 1964 - þá var sérlega snjólétt bæði sunnanlands og fyrir norðan - allt aðrar aðstæður heldur en 20 árum síðar.

Það er 2010 sem stingur sér upp úr hneppi síðustu ára. Þá voru aðstæður ekki ósvipaðar og 1977, sérlega snjólétt syðra en snjór nær meðallaginu nyrðra.