Liggur í loftinu

Þó veðrið sé rólegt í dag - og verði það sennilega líka næstu daga - liggja samt ákveðin vandræði í lofti. Vetrarbragð. 

Myndin sýnir stöðuna á morgun, föstudaginn 11. febrúar - eins og evrópureiknimiðstöðin hugsar sér hana. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindstyrk og vindstefnu í miðju veðrahvolfi. Þykktin er sýnd með litum, hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Grænu litunum fylgir almennt frostleysa - eða frostlint veður, ljósasti blái liturinn nokkuð óráðinn sitt hvoru megin frostmarksins - en dökkbláu litirnir eru kaldir - þeir fjólubláu ofurkaldir. 

Við sjáum tvo meginkuldapolla norðurhvels, sem við til hagræðis köllum Stóra-Bola og Síberíu-Blesa. Sá síðarnefndi er í slakara lagi - eins og lengst af í vetur. Stóri-Boli hefur náð sér nokkuð vel á strik upp á síðkastið - og hefur eðlilegt og heilbrigt útlit - án mjög mikilla öfga þó á þessu korti. Við þurfum þó alltaf að gefa honum og hreyfingum hans gætur. 

Á morgun (föstudag) verður lægð að fara hratt til suðurs fyrir sunnan land. Hún virðist aðallega meinlítil - og nær ekki að grafa um sig í námunda við landið. Síðan kemur dálítill hæðarhryggur (rauð punktalína) í kjölfarið - allt í rólegheitum meðan hann fer hjá. Eitthvað eru spár hins vegar að velta upp möguleika á smálægðardragi við Suðvesturland á sunnudag - eða sunnudagskvöld. Það myndi bæta í snjóinn um landið suðvestanvert.

Næstu bylgjur eru síðan vestur yfir Ameríku (svartar strikalínur). Reiknilíkönin eru dálítið óráðin með örlög þeirra. Helst er því haldið fram að svo stutt sé á milli draganna að það fyrra nái sér lítt á strik og renni aðallega til austurs fyrir sunnan land. Gæti þó hæglega valdið leiðindum hér á mánudag - ekki þarf mikið til vegna stöðu Bola. 

Síðan er allt í óvissu. Reikningar eru þó helst á því að vetrarríki haldi áfram. Fari svo er mjög líklegt að annað hvort sé (talsvert) meiri snjór í vændum - eða fleiri óskaplega djúpar lægðir (rigning og snjór). Kannski hvort hvort tveggja. 

Aldrei þessu vant eru reiknimiðstöðvar nokkuð sammála um að lægðagangur haldi áfram afgang mánaðarins og áfram allan marsmánuð. En slíkar spár eru auðvitað frægar fyrir að bregðast (en ekki er einu sinni hægt að vera viss um að þær séu rangar) - og ekkert segja þær um það hvort lægðirnar verði slakar eða snarpar. 

Illviðrametingur - mánudagsillviðrið

Ritstjóri hungurdiska telur illviðradaga. Hann hefur lengst af notað tvær aðferðir til að meta styrk illviðra - á landsvísu. Annars vegar telur hann á hversu mörgum veðurstöðvum í byggð vindhraði hefur náð 20 m/s (einhvern tíma sólarhringsins - 10-mínútna meðaltal) og hve hátt hlutfall sá fjöldi er af heildarfjölda veðurstöðva. Hins vegar reiknar hann meðalvindhraða allra veðurstöðva - allan sólarhringinn.

Til að komast á fyrri illviðralistann þarf fjórðungur veðurstöðva að hafa náð 20 m/s markinu, en til að komast á þann síðari þarf meðalvindhraði að vera meiri en 10,5 m/s. Sögulegar ástæður eru fyrir þessari pörun - hún þarf ekkert að vera nákvæmlega þessi. 

Þessar tvær flokkanir mæla ekki alveg það sama - sú fyrri (vindhraðahlutfallið) segir vel frá „snerpu“ veðra - skila sér vel á lista þó þau standi ekki lengi á hverjum stað. Hin síðari (sólarhringsmeðaltalið) mælir „úthald“ vel. Veður sem ekki er yfirmáta mikið getur komist á þann lista haldi það áfram allan sólarhringinn. 

Veðrið á mánudaginn (7.febrúar) skorar hátt á snerpulistanum, fær 620 stig (af 1000 mögulegum) í einkunn. Þetta er hæsta hlutfall síðan 14. febrúar 2020 - og sé farið lengra aftur komum við að 7. og 8. desember 2015 - og 14. mars sama ár. Töluvert tjón varð í þessum veðrum öllum. 

Á úthaldslistanum er veðrið miklu minna, meðalvindhraði 11,2 m/s, svipað og 22.janúar á þessu ári. Mánudagsveðrið varð því býsna snarpt, en hafði ekki mikið úthald (náði þó á listann). 

Myndin sýnir hvernig dagar falla á þessa tvo flokkunarvísa. Lárétti ásinn sýnir snerpuna, en sá lóðrétti úthaldið. Við sjáum að allgott samband er á milli. Lóðréttu og láréttu strikalínurnar sýna mörkin áðurnefndu og skipta fletinum í fjögur svæði eða horn. Í horninu sem er efst til hægri eru 149 dagar áranna 1997 til 2020 - þetta eru dagar þegar illviðri höfðu bæði snerpu og úthald. Í neðra horninu til hægri eru 145 dagar - sem komast allir á snerpulistann - en skorti úthald. Í efra horni til vinstri eru 87 úthaldsgóðir dagar - sem komast ekki á snerpulistann. Í neðra horni til vinstri er svo afgangur daganna - sem gera ekki tilkall til að komast á illviðralistana (takið þó eftir því að vel má vera að hvesst hafi illa í einstökum landshlutum eða stöðvum þessa daga).  

Efst á snerpuleistanum er mikið vestanveður sem gerði í nóvember árið 2001. Efst á úthaldslistanum er norðaustanillviðri mikið í janúar 1999. Á myndinni bendir ör á veðrið á mánudaginn - það var greinilega „alvöru“. 

Til gamans eru líka merkt inn veður sem stóðu sig í öðrum hvorum flokknum - en illa í hinum. Norðaustanveður sem gerði 10. desember árið 2000 virðist hafa haft gott úthald - en ekki komist í stormstyrk víða. Þá fauk þó áætlunarbifreið út af vegi við Hafursfell á Snæfellsnesi. Veðrið sem við nefnum fyrir snerpu - en lélegt úthald gerði 11. desember árið 2007 - af suðaustri. Þetta var reyndar nokkuð minnisstætt veður og segir í atburðaskrá ritstjóra hungurdiska: 

„Talsverðar skemmdir af foki um landið suðvestanvert, mest í Hafnarfirði, Kópavogi og í Reykjanesbæ. Járnplötur fuku, rúður brotnuðu, bátur slitnaði upp, hjólhýsi tókust á loft og mikið af jólaskrauti skemmdist. Skemmdir urðu einnig í Vestmannaeyjum. Gámur og hjólhýsi fuku á hliðina í Njarðvík“.

Það er „skemmtilegt“ við þetta síðarnefnda veður að bæði 2006 og 2007 gerði svipuð veður nærri því sömu daga í desember - og ruglast í höfði ritstjórans (og hugsanlega fleiri). 

Hér hefur verið miðað við sjálfvirka stöðvakerfið eingöngu. Ritstjórinn á ámóta lista fyrir mönnuðu stöðvarnar. Báða flokka veðra aftur til 1949 - og snerpuflokkinn aftur til 1912. Á þessu langa tímabili hafa orðið miklar breytingar á stöðvakerfinu sem og athugunarháttum. Í ljós kemur að hlutfall illviðraflokkanna tveggja er ekki alveg það sama nú og það var fyrir 70 árum. Ástæðurnar eru kannski fyrst og fremst þær að athuganir voru miklu færri að nóttu á árum áður - sólarhringurinn var því „styttri“ en hann er nú - og síðan hefur mönnuðum stöðvum fækkað svo á síðustu árum að kerfið missir frekar af snörpum en skammvinnum veðrum heldur en áður var. Við erum komin á svipaðar slóðir og var fyrir 100 árum. En vindathuganir sjálfvirka kerfisins eru þó miklu betri heldur en var - þannig að við getum ekki beinlínis saknað mönnuðu stöðvanna vindsins vegna - heldur fremur af öðrum ástæðum. 

En lítum samt á samskonar mynd fyrir mönnuðu stöðvarnar - allt aftur til 1949.

Hér sjáum við að fleiri veður eru í efra vinstra horni heldur en í því hægra neðra (öfugt við það sem er á fyrri mynd). Líkleg ástæða er hinn „styttri“ sólarhringur fyrri tíma. Versta veðrið í snerpuflokknum er hið illræmda veður 3. febrúar 1991, en í úthaldsflokknum annað, líka illræmt, 29. janúar 1966 (af norðaustri). Það veður stóð reyndar í meir en 3 sólarhringa - sérlega úthaldsgott. Um bæði þessi veður hefur verið fjallað nokkuð ítarlega hér á hungurdiskum. 

Eitt veður kemst í úthaldsflokkinn - án þess að skora stig í snerpuflokknum. Það er norðanveður 26.apríl 2015. Ritstjóri hungurdiska kvartaði þá um kulda og trekk í pistli (ekki alveg af ástæðulausu). 

Hinu megin eru tvö veður merkt, annað 13. janúar 1967 - af suðvestri, þetta er „afgangur“ af öllu harðara veðri daginn áður (og líklega fram eftir nóttu). Í því veðri varð foktjón. Þessir dagar eru minnisstæðir ritstjóranum fyrir mikla glitskýjasýningu norðaustanlands - hafði hann aldrei séð slík ský áður.

Hitt dagsetningin er 14. janúar 1982 - skilar sér vel í stormatalningu - en illa í meðalvindhraða vegna skorts á næturathugunum. Eitthvað rámar ritstjórann í þetta veður - var líklega á vakt öðru hvoru megin við það. 

Nokkur vinna fellst í því að tengja gagnaraðir mannaða og sjálfvirka stöðvakerfisins saman þannig að ekki verði ósamfellur til ama. Ólíklegt er að ritstjóra hungurdiska endist þrek til þess - og viðbúið að nútíminn finni einhverjar allt aðrar skilgreiningar á illviðrum. Í besta falli gæti ritstjórinn endurskrifað eða endurbætt langa ritgerð sem hann tók saman fyrir nærri 20 árum - tími til kominn.  

Leifar lægðarinnar

Lofthjúpur og haf eru fáeina daga að jafna sig eftir illviðrið. Kalda loftið úr vestri og sjórinn hafa ekki náð jafnvægi - miklir éljabakkar og klakkar á ferð. Öldugangur enn mikill - undiröldu mun ábyggilega gæta næstu daga langt suður eftir Atlantshafi - kannski til Brasilíustranda eða lengra. 

Eins og oft gerist í djúpum lægðum lokaðist hlýtt loft inni nærri lægðarmiðjunni. Tíma tekur fyrir það að kólna eða blandast umhverfinu. Það ber einnig í sér mikinn snúning (iðu) - sem ekki gufar upp á andartaki - munum að iða varðveitist (veldur margskonar skringilegheitum). 

Hér sjáum við stöðuna kl.21 í kvöld (þriðjudag). Heildregnu línurnar sýna hæð 700 hPa flatarins. Innsti hringurinn í lægðarmiðjunni fyrir suðvestan land er í rúmlega 2400 metra hæð - það er lágt, en vantar þó um 100 metra niður í flatarmet febrúar yfir Keflavíkurflugvelli. Vindörvar sýna vindátt og vindhraða. Litir marka hitann. Hitinn í lægðarmiðjunni er um -12°C - um 5 stigum hærri en spáin yfir Keflavíkurflugvelli. Greinilega hlýkjarna lægðarmiðja á ferð - einskonar litlasystir fellibylja hitabeltisins. Hún er á ákveðinni leið til austurs og síðar suðausturs. Sé að marka spár heldur snúningurinn svo vel utan um hana að hægt á að verða að fylgja hlýja blettinum allt austur undir Hvítarússland (Belarus) á laugardaginn - en þó dregur smám saman úr mun á hita hans og umhverfisins. 

Lægðasveipir sem þessir sjást stundum ná upp í heiðhvolfið - og trufla veðrahvörfin - miklu fremur þó þeir sem eiga sér kalda miðju (öfugt við það sem hér er). Nú hagar þannig til að uppi í 300 hPa (í um 8500 m hæð) vottar ekkert fyrir lægðasveipnum.

Þetta kort sýnir stöðuna í 300 hPa um hádegi á morgun (miðvikudag). Þá verður hlýja lægðarmiðjan stödd suður af Ingólfshöfða (við L-ið á myndinni). Svo sýnist sem þarna uppi sé öllum sama. Það sem er merkilegt við þetta kort er kuldinn við Vesturland. Spáin segir að frostið í 8400 metra hæð eigi að vera -65°C. Sé kafað í metalista kemur í ljós að kuldi sem þessi er ekki algengur í febrúar (og reyndar aldrei). Ekki vantar mikið upp á febrúarmetið í Keflavík (-66 stig, sett 1990). Sé rýnt í hitaritaspár (þær sýna hita í veðrahvolfs og neðri hluta heiðhvolfs yfir ákveðnum stað) kemur í ljós að um hádegi á morgun (miðvikudag) eru veðrahvörfin einmitt í 300 hPa. Ekki treystir ritstjóri hungurdiska sér til að segja af eða á um orsakir þessa kulda - hann gæti verið kominn að norðan. Aftur á móti tók hann eftir því að óvenjumikil kólnun átti sér stað í 500 hPa í vestanstorminum í gær - svo virðist sem að illviðrinu hafi tekist að hræra upp í veðrahvolfinu öllu - þannig að mættishitastigull í efri hluta þess var með minna móti.  

Við skulum að lokum líta á eina erfiðari mynd - vind- og mættishitaþversnið í gegnum lægðarmiðjuna sunnan við land um hádegi á morgun. Reikningar harmonie-líkansins (lægðin er aðeins vestar heldur en hjá reiknimiðstöðinni - en eðli hennar nákvæmlega hið sama).

Sniðið liggur frá suðri til norðurs (eins og litla kortið sýnir - þar eru heildregnar línur sjávarmálsþrýstingur). Sniðið til hægri á myndinni sýnir þó aðeins hluta þess - frá suðurjaðrinum rétt norður að suðurströndinni. Litir sýna vindhraða, vindörvar vindátt og vindhraða og heildregnar línur eru mættishiti. 

Fyrir sunnan lægðarmiðjuna (lengst til vinstri á myndinni) blæs vindur af vestri, um 25 m/s, allt frá jörð og upp í 550 hPa - nyrðri mörk vindstrengsins eru mjög skörp. Norðan lægðarmiðjunnar er annar ámóta strengur, nema hann er grynnri, nær ekki nema upp í um 800 hPa. Þar blæs vindur af norðaustri. Lægðarmiðjan er þarna á milli. Í henni er vindur mun hægari og áttin breytileg. 

Ef við rýnum í jafnmættishitalínurnar sést að kaldara er í vindstrengjunum báðum heldur en í lægðarmiðjunni - munar nokkrum stigum (hér er mælt í Kelvinkvarða, 283 = 10°C). Brúnu strikalínurnar marka gróflega jaðar kerfisins, en rauða punktalínan fylgir nokkurn veginn hlýjasta kjarnanum. Um lægðir af þessu tagi hefur verið margt og mikið ritað. Ritsjórinn fylgdist allvel með þeirri umræðu hér á árum áður, en en hefur slegið nokkuð slöku við á seinni árum. Ástæður „hlýindanna“ geta verið fleiri en ein, innilokun á lofti að sunnan, niðurstreymi á einhverju stigi lægðamyndunarinnar, blöndun á lofti úr heiðhvolfinu þegar óðadýpkunin átti sér stað, dulvarmalosun í kerfinu áður en lægðin var fullmynduð, dulvarmalosun í kerfinu eftir að leifalægðin varð til - eða jafnvel allt þetta og fleira til - þar sem orkusamskipti við yfirborð sjávar koma við sögu. Fyrir 35 árum voru menn jafnvel dónalegir við hvern annan þegar þetta var rætt. En ritstjórinn er farinn að dragast aftur úr fræðilegu umræðunni, segir því sem minnst og hefur lítt til mála að leggja - nema benda á. 

Fáeinir punktar um illviðrið

Nú stefnir enn ein lægðin til okkar. Hún er með dýpsta móti. Spár eru yfirleitt með tæplega 930 hPa í miðju, kannski 928 hPa. Þar sem lægðin fer ekki yfir landið verður þrýstingur samt ekki svo lágur hér á landi, kannski niður undir 956 hPa þegar lægst verður - þá annað kvöld (mánudag). Spár virðast sammála um að veðrið verði verst seint í nótt eða undir morgun á landinu suðvestanverðu - en eitthvað síðar annars staðar. Vindátt veður af suðaustri - eða landsuðri eins og oft er sagt. 

Það sem hér fer á eftir er ekki alveg fyrir hvern sem er - kannski enga. Aðrir lesendur hungurdiska eru beðnir forláts. 

Hér má sjá stöðuna í 500 hPa, eins og evrópureiknimiðstöðin gerir ráð fyrir að hún verði kl.6 í fyrramálið, um þær mundir sem veðrið verður hvað verst hér suðvestanlands. Lægðin varð til - eins og margar systur hennar - í jaðri kuldapollsins mikla Stóra-Bola. Til allrar hamingju heldur hann sig þó að mestu vestan Grænlands - nóg eru leiðindin samt. Stóri-Boli hefur hingað til í vetur látið heimskautaröstina að mestu í friði hér við land - (kannski ekki alveg satt - en nógu satt) - enda var hann aðallega að plaga Alaskabúa (sem er algengt) og líka vesturströnd Kanada (sem er síður venjulegt). 

Við sjáum að stroka af köldu lofti (litir sýna þykktina að vanda) stendur frá Bola og til austurs fyrir sunnan Hvarf á Grænlandi - og í átt til okkar. Einnig hefur lægðin dregið nokkuð af hlýju lofti sunnan úr höfum hingað norður. Þetta er allt saman afskaplega stílhreint.

Þetta er sama myndin - bara stækkuð til þess að við sjáum smáatriðin betur. Rauða strikalínan sýnir ás hlýja loftsins - þar er hlýjast á hverju hæðarbili - gráhvít strikalína sýnir aftur á móti ás kalda loftsins. Mest samsvörun er á milli háloftavinda og vinda niður undir jörð nærri slíkum ásum - eða þar sem mikil flatneskja er í þykktinni. Á svæðum þar sem þykktin vex með lækkandi hæð 500 hPa-flatarins er vindur í lægri lögum meiri heldur en háloftavindurinn gefur til kynna. Þannig er staðan sunnan við lægðarmiðjuna - hlýr kjarni í háloftalægð bætir í vind - kaldur kjarni dregur hins vegar úr honum. 

Hér á landi verður einna hvassast þegar hlýi ásinn fer hjá. Þá nær háloftaröstin sér hvað best niður - en þar að auki bætast áhrif kalda lofsins á undan við - því þarf að ryðja burtu - það tekur tíma - þar til stíflan annað hvort brestur - eða flyst til. Á eftir skilunum fylgir hins vegar svæði þar sem þykktarbratti dregur úr vindi - það er kaldara lægðar - en hæðarmegin. Spár gera enda ráð fyrir því að vindur gangi mjög niður til þess að gera snögglega eftir að hlýi þykktarásinn (skilin) eru farin hjá. 

Síðan nálgast kaldi ásinn - eins og við sjáum er þykktarbrattinn þar hlutlaus - nánast þvert á vindáttina. Þar geta háloftavindar náð sér niður - og norðan ássins er vindur nærri jörð meiri en háloftavindurinn. Það vill bara svo til að háloftalægðin mun síðan fara að grynnast og þá dregur úr vindi - þrátt fyrir þann vindauka sem hlý lægðarmiðjan gefur. 

Fyrir sunnan lægðarmiðjuna er gríðarleg vestan- og suðvestanátt sem magnar upp feiknaöldu á Grænlandshafi - þessi alda berst upp að ströndinni síðdegis á morgun (mánudag) og aðra nótt - rétt að hafa gæta sín við sjávarsíðuna. 

Þriðja myndin er ekki auðveld - en sýnir snið meðfram vesturströnd landsins (smámynd í efra hægr horni) - frá jörð og upp í um 10 km hæð. Syðsti hluti sniðsins er lengst til vinstri - við sjáum Snæfellsnes og Vestfirði sem gráar hæðir neðst á myndinni. Litir sýna vindhraða í m/s, einnig má sjá vindhraða og vindátt á vindörvunum. Jafnmættishitalínur eru heildregnar. 

Hér sjáum við vel að lengst til vinstri eru skil lægðarinnar farin yfir - háloftavindstrengurinn mikli (efst á myndinni) nær ekki af fullu afli niður til jarðar (það svæði er inni í sporöskjunni á fyrri mynd - þar sem þykktarbrattinn vinnur á móti). Vindur er mestur í um 1500 metra hæð (svipað og hæstu fjöll) - um 50 m/s - um það bil nærri hlýja ásnum á fyrri mynd. Landsynningsveður eru af tveimur megingerðum - svona - þegar fyrirstaða er í köldu lofti norðan við (við getum greint það af halla mættishitalínanna) - en í hinni tegundinni nær meginröstin niður í átt til jarðar. 

Sjálfsagt er hér um einhverja blöndu af þessum tveimur megingerðum að ræða. 

Hvað sem öðru líður er margs konar óvissa tengd þessu veðri - við látum það vera hér að masa um hana - treystum Veðurstofunni til að fylgjast vel með og færa okkur nýjustu spár og fréttir á fati. 

Smávegis af janúar

Veður var heldur órólegt í janúar, Austurland slapp þó einna best - og þar var úrkoma minnst. Fokskaðar urðu þó þar snemma í mánuðinum. Þegar á heildina er litið virðist mánuðurinn hafa verið sá næststormasamasti á öldinni - á eftir janúar árið 2020. Meðan við bíðum eftir uppgjöri Veðurstofunnar fyrir einstakar stöðvar lítum við (óábyrgt) á meðalhitaröðun á spásvæðunum. 

Hitinn er víðast nærri meðallagi, raðast í 10. til 12. hlýjasta sæti (af 22) á flestum svæðum. Vestfirðir skera sig þó aðeins úr. Þar var mánuðurinn í 19. hlýjasta (fjórðakaldasta) sæti aldarinnar - kannski í samræmi við það að lægðir fóru margar hverjar yfir landið þannig að sunnanhlýindi lægðanna náðu sjaldnar vestur á firði heldur en í aðra landshluta. 

Háloftauppgjör sýnir að langt er síðan vestanátt háloftanna hefur verið svona stríð í janúar. Við þurfum að fara aftur til janúarmánaðar 1981 til að finna svipað - og síðan benda endurgreiningar (bæði sú bandaríska og sú evrópska) á janúar 1923 sem eitthvað svipað. 

Myndin sýnir meðalhæð hæð 500 hPa-flatarins í janúar. Hún var ekki fjarri meðallaginu hér á landi, en mikil jákvæð vik voru sunnan við land, en neikvæð norður og vestur undan. Þetta þýðir að vestanáttin var umtalsvert stríðari en venjulegt er. Við sjáum líka að áttin var sunnan við vestur (eins og reyndar er langalgengast). 

Í janúar 1981 var jákvæða vikið sunnan við land enn meira en nú - og staðan vestan Grænlands nokkuð önnur heldur en nú. 

Illviðrasamt var í janúar 1981. Það gerðist nokkrum sinnum að bílar fuku af vegum og foktjón varð. Sömuleiðis urðu krapa- og vatnsflóð seint í mánuðinum. Minnisstæðast er framhlaupið við Lund í Lundarreykjadal, en það sópaði burt fjósi, hlöðu og litlu hesthúsi og drap nokkra gripi. Mál sem þyrfti sannarlega að rannsaka nánar (ég man ekki eftir sérstakri skýrslu um þetta). Sömuleiðis varð flóð á Sauðárkróki og krapahlaup á Bíldudal. 

Annars hurfu illviðri janúarmánaðar 1981 mjög í skuggann fyrir veðrinu mikla 16.febrúar en það var gjarnan kennt við Engihjalla í Kópavogi. Eitt af verstu veðrum síðari tíma. Fjallað var um það í sérstökum pistli hér á hungurdiskum fyrir nokkrum árum. 

Kortið hér að ofan er ágiskun um stöðuna í janúar 1923. Þetta var afskaplega illviðrasamur mánuður, eins og lesa má um í yfirliti hungurdiska um veður og veðurlag ársins 1923. Mikið tjón varð á Grandagarði við höfnina í Reykjavík þ.13. til 14. Tjón varð í fleiri veðrum. Í vestanáttinni reif ís úr Grænlandssundi og komust stakir jakar inn á Önundarfjörð undir lok mánaðarins. Mikil umskipti urðu um og fyrir miðjan febrúar og gerði eindregnar austanáttir og mátti heita afbragðstíð það sem eftir lifði vetrar. 

Hvað gerist nú í framhaldinu vitum við ekki - en við sjáum ekki enn enda háloftavestanáttasyrpunnar. Við þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina. 

Lítið lát á

Eins og hér hefur komið fram áður hefur janúarmánuður verið heldur órólegur. Þó hefur lengst af ekki farið illa með. Mjög slæmir dagar hafa ekki verið margir, veðrakerfi hafa staðið mjög stutt við og flest þeirra hafa lítt náð sér á strik. Þó hafa fjórir dagar mánaðarins komist á óopinberan „ofviðralista hungurdiska“ - jafnmargir og komust á listann allt síðastliðið ár (2021). Árið 2020 var hins vegar illviðraár og þessir dagar voru þá 17 á árinu í heild. Meðaltalið á öldinni er 11 dagar á ári.

Við vitum ekki hversu lengi þessi ákafi háloftavinda yfir landinu heldur áfram. Enga reglu er að finna í því. Sé leitað að ámóta stríðum vestanáttarjanúarmánuðum og athugað hvað síðan gerðist er engin regla í augsýn. Stundum varð umsnúningur, stundum ekki. 

Myndin sýnir norðurhvel jarðar. Smáar vindörvar sýna vindátt og styrk í 300 hPa-fletinum, en litir merkja þau svæði þar sem vindur er stríður. Guli liturinn byrjar þar sem vindhraði er meiri en 60 hnútar (um 30 m(s), grænir og bláir litir sýna enn meiri vindhraða. Við tökum eftir því að vindurinn liggur í strengjum - vindröstum. Fyrirferðarmest er svonefnd hvarfbaugsröst (kallast „sub-tropical jet“ á erlendum málum). Vindhraði í henni er reyndar mestur ofar, uppi í 250 eða jafnvel 200 hPa - þannig að við sjáum aðeins hes hennar á þessari mynd. Svo má heita að hún nái hringinn í kringum norðurhvel (og svo er önnur á suðurhveli). Bylgjur eru á þessari miklu röst, en þó mun minni heldur en á þeirri sem legið hefur nærri okkur mestallan mánuðinn. Hana köllum við ýmist heimskautaröst eða pólröst. Sumir nota orðið „skotvindur“ eða „skotvindurinn“ - ritstjóri hungurdiska hefur í sjálfu sér ekki neitt á móti því orði - nema hversu ógagnsætt það er í þessu samhengi - en það venst sjálfsagt. Gott væri að eiga skotvindinn á lager fyrir eitthvað annað fyrirbrigði - t.d. styttri rastir sem liggja neðar - ótengdar meginröstum. [En þetta er auðvitað þus í gömlum karli].  

Pólröstin liggur almennt neðar heldur en hvarfbaugsröstin, í 8 til 10 km hæð á okkar slóðum og hún sveiflast mun meira til norðurs og suðurs heldur en hin öfluga suðlæga systir hennar. Hún getur beint mjög hlýju lofti langt til norðurs - en köldu langt til suðurs. Loft er þó almennt „lítið hrifið“ af því að skipta um breiddarstig - og mótmælir slíkum flutningum með því að snúa upp á sig. Snúningarnir verða oft það miklir að röstin slitnar í sundur - hlýir hólar verða þá til norðan hennar, en kaldar (afskornar) lægðir sunnan við. 

Í þessum janúar hefur röstin ausið hverjum skammtinum af hlýju lofti á fætur öðrum frá vestanverðu Atlantshafi til norðausturs yfir Ísland og áfram, ýmist til norðausturs, austurs eða suðausturs. Kalt loft hefur hvað eftir annað þurft að hörfa undan til suðurs um Rússland og jafnvel suður á Miðjarðarhaf austanvert þar sem kalt hefur verið í veðri og venju fremur snjóasamt - jafnvel í lágsveitum. Svo er að sjá að það ástand haldi áfram.

Bylgjurnar á röstinni hafa verið mjög stuttar - þar með hraðskreiðar og lítt náð sér á strik sem stórar og miklar lægðir. En þó svo sé má litlu muna - þessir sterku háloftavindar geta teygt sig í átt til jarðar eða styrkt neðri vindrastir, líkt og gerðist hér í fyrradag (þriðjudag) þegar mjög hvasst varð á hluta landsins. Fleiri slík skammvinn áhlaup eru í kortunum næstu daga, þó varla nái þau til landsins alls. 

Kuldapollurinn mikli, sem við höfum stundum til hagræðingar kallað Stóra-Bola, hefur lítt haft sig í frammi hér við land í vetur fram að þessu, við þökkum bara fyrir það afskiptaleysi sem hefur valdið því að hríðarbyljir hafa verið færri en vænta hefði mátt í jafnáköfum umhleypingum um miðjan vetur. Er á meðan er, en rétt að fylgjast vel með hreyfingum kuldans - hann gæti fyrirvaralítið rásað í átt til okkar.

En lægðagangurinn heldur áfram - með ónæði. Mikilvægt er að fólk haldi áfram að hagræða seglum eftir vindi, hafa ferðaáætlanir milli landshluta sveigjanlegar og fylgjast vel með spám Veðurstofunnar og annarra til þess bærra aðila.  

Enn af órólegri stöðu

Spurt var hvort óvenjuvindasamt hafi verið það sem af er janúarmánuði. Eins og venjulega fer svarið eftir því hversu kröfuharður sá sem svarar er á það hvað telst óvenjulegt og hvað ekki. Meðalvindhraði hefur verið í meira lagi fyrstu 24 daga mánaðarins, reiknast 7,7 m/s í byggðum landsins. Það er að vísu minna en í hitteðfyrra (2020) þegar meðalvindhraði sömu daga var 8,5 m/s, en það var líka það mesta á öldinni - og var þá sá mesti þessa sömu daga frá 1975 að telja. Vindhraði nú er sá næstmesti þessa daga á öldinni, en á því tímabili sem við getum auðveldlega reiknað (aftur til 1949) var hann meiri en nú 1998, 1995, 1994, 1991, 1983, 1975, 1969 og 1952. Við skulum þó hafa í huga að nokkur óvissa fylgir meðaltölum sem þessum. 

Meðalvindhraði og illviðrafjöldi haldast nokkuð í hendur - og teljum við aðeins þau tilvik þegar vindhraði er meiri en 20 m/s - og berum saman við önnur ár - er útkoman svipuð í keppnisröðinni, miðað við sömu daga (1. til 24. janúar) erum við að upplifa þá næststormasömustu á öldinni - en samt talsvert á eftir 2020.

En mánuðurinn er alls ekki búinn, heil vika, 7 dagar, eftir og illviðrin ekki búin. Þegar þetta er skrifað stefnir snörp lægð til landsins. Hún er ekki sérlega djúp, en nokkuð kröpp og spáð er töluverðu illviðri að minnsta kosti á hluta landsins á morgun (þriðjudag). Við látum Veðurstofuna auðvitað alveg um aðvaranir, tímasetningar og smáatriði öll - hungurdiskar eru ekki spámiðill. 

Megi trúa spám verður lægðin einna snörpust rétt fyrir hádegi á morgun - evrópureiknmiðstöðin kemur henni fyrir á Breiðafirði um kl.9 á nokkuð hraðri leið til austurs eða austnorðausturs. Landsynningurinn á undan lægðinni kemur strax í kvöld og nótt - verður að sögn ekki mjög hvass - en hins vegar gæti vestanáttin í kjölfar lægðarinnar orðið það og rétt að gefa henni gaum. Litirnir á þessu korti sýna þrýstibrigði - þriggja stunda breytingu á sjávarmálsþrýstingi. Risið á Grænlandshafi sprengir litakvarðann - þar á loftvog að rísa um meir en 16 hPa milli kl. 6 og 9. 

Eftir þetta fer lægðin að grynnast - en sennilega ekki nægilega hratt til þess að við sleppum við storminn. Það er svo annað mál að norðvestanátt á erfitt uppdráttar við Faxaflóa - sérstaklega hann norðanverðan og verður oftast að þvervestri. Fólk á vegum úti, sjófarendur og aðrir sem eru nærri sjó ættu að huga vel að og fylgjast með veðri og spám. 

Svo er gert ráð fyrir því að einhvers konar skak haldi áfram svo langt sem séð verður. Ívið kaldara í fáeina daga - þá gæti eitthvað snjóað - en síðan fljótlega aftur hvass og blautur. 

Nóg að gera á vaktinni - sem og hjá veðurnördum. 

Tuttugu janúardagar

Meðalhiti fyrstu 20 daga janúarmánaðar í Reykjavík er +1,4 stig. Það er +0,8 stigum ofan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020 og +0,4 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 8. hlýjasta sæti (af 22) á öldinni. Hlýjast var þessa daga árið 2002, meðalhiti þá +4,1 stig, en kaldastir voru þeir 2007, meðalhiti -2,5 stig. Á langa listanum er hiti nú í 33 sæti (af 150). Hlýjast var 1972, meðalhiti +4,7 stig, en kaldast 1918, meðalhiti -10,6 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú +0,3 stig. Það er +1,1 stigi ofan meðallags 1991 til 2020 og +0,5 stigum ofan meðallags síðust tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Suðaustur- og Suðurlandi, hiti þar raðast í 7. hlýjasta sæti aldarinnar. Kaldast hefur verið á Austfjörðum þar sem hitinn raðast í 12. hlýjasta sæti.

 

Miðað við síðustu tíu ár hefur að tiltölu verið hlýjast á Eyrarbakka. Þar er hiti +1,0 stig ofan meðallags. Kaldast að tiltölu hefur verið á Skagatá, þar er hiti -1,2 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Úrkoma hefur verið mikil suðvestanlands, hefur mælst 106,6 mm í Reykjavík - hátt í tvöföld meðalúrkoma sömu daga, en ekki nærri meti þó. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 34,6 mm og er það um 80 prósent meðalúrkomu.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 8,9 í Reykjavík. Er það í tæpu meðallagi. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 2,6.

 

Veður hefur verið mjög umhleypingasamt - oftar þó hlýtt en kalt. Í nótt (aðfaranótt 21.) fór hiti í 17,6 stig á Bakkagerði á Borgarfirði eystra, og 17,3 stig á Seyðisfirði. Þetta eru ný landshámarkshitadægurmet, slíkt met var einnig slegið í gær. Sýnist ritstjóra hungurdiska að þetta sé líka hæsti hiti sem mælst hefur á landinu bóndadaginn, fyrsta dag þorra. Þó þetta séu háar tölur eru þær þó lægri heldur en landshitamet janúarmánaðar, 19,6 stig, sett á Dalatanga 15.janúar árið 2000.

Snjóalagameðaltöl

Við förum nú í endurtekið efni (eins og fleiri fjölmiðlar) - en höfum þó endurnýjað það til síðustu áramóta (eitthvað nýtt má því finna).

Við reiknum meðalsnjóhulu hvers mánaðar á öllum veðurstöðvum. Tala hvers mánaðar eru prósentur. Sé jörð alhvít allan mánuðinn á veðurstöð er snjóhulan 100 prósent, sé alautt er hún núll prósent. Næst er reiknað meðaltal allra stöðva - og út kemur tala frá núll og upp í 100 (snjólagstala heils mánaðar á öllum veðurstöðvum landsins hefur reyndar aldrei orðið 100 prósent á því tímabili sem hér er undir). 

Þvínæst leggjum við saman öll mánaðarmeðaltölin. Væri alhvítt allt árið á öllum veðurstöðvum yrði útkoman 1200 - en núll væri alautt allt árið. Við sjáum nú að talan 100 jafngildir því að alhvítt hafi verið í einn mánuð á landinu, 200 að alhvítt hafi verið í tvo mánuði - og svo framvegis. Meðaltal áranna 1924 til 2021 er 347. Alhvítt er á landinu í um þrjá og hálfan mánuð. Á þessari öld er meðaltalið 311, um 36 lægra en 98-ára meðaltalið, og  46 lægra heldur en meðaltal áranna 1924 til 2000 - snjóhula hefur rýrnað um 14 daga eða þar um bil - miðað við það sem áður var. Við vitum að sjálfsögðu ekkert um það hversu viðvarandi þetta ástand er.

En myndin sýnir hvernig einstök ár hafa staðið sig (súlurnar). Við sjáum að 2021 var í rýrara lagi hvað snjó snertir, en sker sig þó ekki úr. Rauða línan sýnir 10-árakeðju. Hún var lægri heldur en nú fyrstu ár aldarinnar. Minnstur var snjórinn þá árið 2003. Sömuleiðis var mjög snjórýrt um og upp úr 1960 - sem ritstjóri hungurdiska man hvað best - snjóhula áranna 1960 og 1964 var enn minni heldur en 2003. Aftur á móti var snjóþungt um 1950 og svo um 1980 - og alveg fram á tíunda áratuginn. Árið 1999 er það síðasta snjóþunga - 2008 teygði sig líka nokkuð hátt. Enga marktæka leitni er að finna sé litið til tímabilsins alls.

Flestir athugunarmenn líta einnig til fjalla og meta snjóhulu þar í um 500-700 metra hæð. Þó sjálfsagt sé mismikið að marka þessar athuganir gefa þær allar saman þó alltrúlega mynd.

Ekki var byrjað að skrá fjallasnjóhulu fyrr en 1935. Fjallasnjóhulan fylgir allvel þeirri í byggð - en einstök ár skera sig þó aðeins úr. Árið í fyrra 2021 er t.d. ekki sérlega snjórýrt á fjöllum miðað við það sem oft hefur verið á öldinni. Meðaltal fyrir aldamót er 651, sex og hálfur mánuður. Meðaltal þessarar aldar er 632, um 10 dögum lægra heldur en hið fyrra. Mestur var snjór til fjalla á þessari öld árið 2015, en minnstur 2010.

En við verðum líka að spyrja hvernig snjóhula og hiti hafa fylgst að. Næsta mynd sýnir það. Hér bregðum við þó aðeins út af. Við reiknum snjóhulusummuna og meðalhitann fyrir það sem kallað er snjóár. Snjóárið byrjar 1.október, en endar 30. september. Ártöl eru hér sett við síðara ár meðaltals/summu.  

Lárétti ásinn sýnir ársmeðalhita í byggðum landsins, en sá lóðrétti snjósummuna. Góð fylgni er á milli hita og snjóhulu. Reiknað samband gefur til kynna að hlýnun (kólnun) dragi úr snjóhulu sem nemur 23 alhvítum dögum á 1°C hlýnun (öfugt við kólnun). Fleira skiptir þó auðvitað máli. Þeir sem nenna að rýna í myndina (hún skýrist við stækkun) sjá t.d. að í efri jaðri punktadreifarinnar eru ár þessarar aldar nokkuð áberandi (frekar mikill snjór miðað við hita), en þau eru talsvert færri neðst í dreifingunni (frekar lítill snjór miðað við hita). Kannski dugar að bæta í vetrarúrkomuna til að halda snjóhulunni óbreyttri? Eins vitum við fyrir víst(?) að alls ekki er víst að það hætti alveg að festa snjó þótt hiti fari upp í 8 stig. Mynd sem þessi er því aðeins vísbending - sambandið gæti alveg breyst við hækkaðan hita (eða lækkaðan). 

Síðasta myndin sýnir það sama og sú næsta á undan, nema hér er litið á snjóhulu til fjalla. Snjóárið 2013 til 2014 sker sig nokkuð úr - þá hefur verið mikill snjór í fjöllum - þrátt fyrir hlýindi - eins hefur verið snjóleitt umfram væntingar veturinn 1941 til 1942. Hér eru ár þessarar aldar ekki eins áberandi efst í punktadreifinni og var á fyrri mynd - aftur á móti tökum við eftir því að hafísárin svonefndu liggja flest hver neðarlega í dreifinni, snjór til fjalla hefur þá verið minni en vænta mátti miðað við hita. Þá var líka þurrt. Við vitum að sumir frostavetur fyrri tíðar voru sérlega þurrir. Líklega hefðu þau ár legið talsvert neðan línunnar, snjóhula mun minni heldur en vænta mætti miðað við hita. En - hafi slík mjög köld en snjólítil ár verið mörg hefði það áhrif á halla línunnar - og við teldum þá að aukin hlýnun myndi skila minni snjórýrð heldur en sú sem við reiknum hér að ofan. Við verðum að hafa margt í huga áður en við förum að trúa spágildum (allsherjarsannleiksgildum) tölfræðilegra sambanda. 

Ritstjórinn hefur auðvitað reiknað út ámóta raðir aðskilið fyrir Norður- og Suðurland - en lætur umræður um þá reikninga liggja á milli hluta að sinni að minnsta kosti.

Viðvarandi umhleypingar

Veður hefur verið harla órólegt það sem af er mánuði, sérstaklega var illviðrasamt fyrstu vikuna, en síðan hefur ekki verið alveg jafnhvasst þótt fjölmörg veðurkerfi hafi farið hjá. Helstu spár gera ráð fyrir því að litlar breytingar verði á. Stríð háloftavindröst á að liggja nærri landinu flesta daga, stundum óvenjuöflug. Það bendir til óróa í veðri - en ekki endilega mikilla illviðra en aftur á móti má mjög lítið út af bregða.

Hér má sjá spá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir kl.18 á morgun þriðjudag 18. janúar. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindstyrk og stefnu í miðju veðrahvolfi. Þykktin er sýnd í lit, hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Oftast er hláka (alla vega við sjávarsíðuna) sé þykktin í grænu litunum og þeir gulu sýna mikil hlýindi - þá sjaldan þá ber yfir á þessum tím árs. Bláu litirnir eru kaldir - og þeir fjólubláu mjög kaldir - ná ekki oft hingað. 

Við sjáum á kortinu að jafnhæðarlínur eru mjög þéttar um Atlantshafið þvert - þar á meðal yfir Íslandi. Allmikil hæð hefur verið - og verður - viðloðandi suðvestur af Bretlandseyjum og beinir röstinni og bylgjugang hennar til okkar. Í dag gekk mjög hlýr hryggur yfir landið, hiti komst í 13,7 stig á Seyðisfirði - og í Grundarfirði var úrkoman þegar þetta er skrifað komin vel yfir 100 mm frá því um miðnætti. En hryggurinn fer hratt hjá og verður strax síðdegis á morgun kominn austur til Noregs - og bætir í bleytuna þar líka (rauð ör). 

Kaldara loft fylgir í kjölfarið og á þykktin að fara niður fyrir 5100 metra aðra nótt yfir Norðausturlandi - en bæði jafnhæðar- og jafnþykktarlínur eru ámóta þéttar - og liggja samsíða þannig að vonandi verður ekki mjög hvasst. 

Næsti hryggur er síðan á leiðinni (hin rauða örin). Á morgun er hann að sækja í sig veðrið við Grænland og kemur síðan hingað með mjög hlýtt loft í farteskinu. Reiknað með að þykktin fari jafnvel upp í gula litinn (5460 metra) yfir landinu á fimmtudag eða aðfaranótt föstudags - um 18 stigum munar á hita neðri hluta veðrahvolfs í 5100 og 5146 metrum. Met virðast þó ekki í hættu - þó er landsdægurhámarksmet 20. janúar (fimmtudag) ekki „nema“ 14,1 stig - og því rétt innan seilingar. Met þess 21. (bóndadagur) er 14,9 stig - og því aðeins erfiðara. Ritstjóra hungurdiska sýnist í fljótu bragði að „bóndadagslandshámarksmetið“ sé 15,0 stig, sett 1991 - en þá bar bóndadag upp á 25. janúar (en án ábyrgðar).

Eftir að hryggurinn verður kominn hjá eigum við (sé að marka spár) að lenda beint undir gríðaröflugum hluta rastarinnar - og má þá ekki á milli sjá hvort hefur betur hæðar- eða þykktarbratti - gefi þykktarbrattinn eftir verður versta veður.