Slatti af mánaðarhitametum fallin

Jú, hluti af hlýja loftinu sem farið hefur yfir landið í dag (föstudaginn 4. janúar) hefur blandast niður í kaldara loft nær jörðu þannig að hitamet hafa fallið. Nimbus hefur þegar gert grein fyrir  þeim safaríkustu á bloggsíðu sinni og er ekki ástæða til að endurtaka það hér. Merkilegast er auðvitað nýtt hitamet janúarmánaðar í Reykjavík - ef það stenst skoðun (vonandi gerir það það). [Í algjöru framhjáhlaupi skal þess getið að nýtt úrkomumet í Reykjavík frá því í síðustu viku stendur nú í sikti aftökusveitar - sem hefur þó enn ekki hleypt af].

Það sem hér fer á eftir hljómar nokkuð framandlega fyrir flesta lesendur en ætti að skiljast við rólegan lestur - nördin drekka aftur á móti nánast hvað sem er. Við lítum stuttlega á hvernig dægurhitamet Reykjavíkur og landsins alls fyrstu hundrað daga almanaksársins dreifast í tíma. Áreiðanleg hámarkshitaröð Reykjavíkur nær ekki lengra aftur en til 1920 (og smásuð í dagsetningum auk tvöfaldra hámarka truflar aðeins). En farið hefur verið yfir eldri mælingar og þar eru hámörk sem ekki er hægt að víkja sér undan.

Fyrir landið allt verður að hafa í huga að stöðvum sem mæla hámarkshita hefur fjölgað gríðarlega á síðari árum og líkur á því að skammvinn, staðbundin hitaskot af fjöllum hitti veðurstöð fyrir eru nú mun meiri en áður. Nú koma myndirnar.

Lárétti ársins sýnir fyrstu 100 daga ársins (hlaupársdagur talinn með), en sá lóðrétti sýnir ártöl. Af súlunum má lesa hversu gamalt met viðkomandi dags er. Það skiptir engu að erfitt er að lesa smáatriði myndarinnar. Aðalatriðið er hins vegar sú staðreynd að metin koma í nokkrum hrinum (séð frá lóðrétta ásnum). Til hægðarauka hafa tvær grænar strikalínur verið settar inn á myndina. Sú efri markar nokkurn veginn upphaf núverandi hlýindaskeiðs sem búið er að hreinsa upp 35 daga - rúmlega þriðjung þeirra. Tímabilið 1926 til 1950 á enn 39 dægurmet, tvö eru enn eldri - frá 1913 e.t.v. þarf að athuga þau nánar. Tímabilið 1951 til 1965 á 17, þar af á 1964 eitt átta daga. Veturinn sá ómar enn í endurminningu eldri veðurnörda. Árið 2004 gerir jafnvel og 2006 einum betur. Kalda tímabilið 1966 til 1996 á aðeins 7 daga á lífi í Reykjavík.

En síðan eru það landsmetin á sama veg.

Hér má sjá að aðeins örfáir dagar lifa frá því fyrir 1950 - aðeins tólf. Þar af eru fjórir frá því fyrir 1920. Hugsanlegt er að fleiri dagar rísi upp frá dauðum við nánari lestur veðurskýrslna tímabilsins. Núverandi hlýindaskeið hefur hirt rétt rúman helming daganna (52). Kuldaskeiðið stendur sig allvel - þá gerði nokkrar góðar en skammvinnar vetrarhitabylgjur um landið norðaustan- og austanvert, t.d. á janúar 1992 átta metdaga á landsvísu.

Hitabylgjan í dag (föstudaginn 4. janúar 2012) hefur þegar stolið degi á Reykjavíkurlistanum og breytt myndinni lítillega. Ritstjóranum sýnist að eldra met þessa dags hafi verið sett 1941. Landsmet 4. janúar er hins vegar frá 2006 þegar hitinn fór í 15,4 stig á Seyðisfirði. Dalatangi á dægurmet 5. janúar 15,7 stig. Það er fjörutíu ára gamalt, frá 1973 (ósköp er tíminn fljótur að líða).

Enn eitt árið bætist við mæliraðir

Að venju bætist nú enn eitt árið við allar veðurraðir - mældar eða metnar, stuttar eða langar. Hungurdiskar munu af því tilefni birta á stangli eitthvað úr raðagarðinum. Hversu margt eða mikið það verður er óráðið.

Sú veðurröð sem oftast er sýnd er ársmeðalhitinn - ýmist fyrir einstakar stöðvar eða landsvæði. Við lítum á langa röð sem miðast við Reykjavík. Auk þess að nýnæmi er að nýliðnu ári, 2012 hefur einnig verið bætt við röðina í fortíðarendann - svona eins og samviska ritstjórans leyfir. Sjá má að nokkuð hefur fallið á hana því fyrsta árið sem minnst er á er 1780. Síðan gengur á með eyðum og skáldskap fram á þriðja áratug 19. aldar en raunverulegar athuganir eru til frá Reykjavík á árunum 1820 til 1854. Þá kemur aftur til kasta skáldskapargáfu ritstjórans - fram til 1866.

En lítum á myndina.

Tíminn er á lárétta ásnum, merktur á tuttugu ára bili. Lóðrétti ásinn sýnir ársmeðalhitann. Hann leikur á rétt rúmlega fjögurra stiga bili, milli tveggja og sex stiga. Rauða línan er reiknuð línuleg leitni, það er eins og aldrei fáist neitt út úr þeim reikningum nema hlýnun upp á 0,7° á öld. Hefji menn þá reikninga fyrir hundrað árum fæst að vísu út nokkru hærri tala og sú langhæsta sé aðeins miðað við síðustu 40 ár. Sýnist í fljótu bragði að slíkir reikningar gæfu um 4°C hlýnun á öld fram haldi sem verið hefur.

Menn geta valið sér viðmiðunartímabil eftir smekk eða sleppt því alveg - sem sennilega er hyggilegast. Ætti að sjást að „venjuleg náttúruleg“ hitasveifla er ríflega 1,5 stig hvort sem miðað er við ár eða áratugi eða tvöfalt það sem menn telja almennt viðurkennda hnattræna hlýnun á síðustu 100 árum. Erfitt er að meta hið hnattræna út frá Reykjavík einni saman.

Blái ferillinn á myndinni er settur inn til að draga fram aðalatriði í áratugasveiflunum en segir ekkert um framtíðina frekar en línulega leitnin.

Meðalhitinn á nýliðnu ári var 5,54°C í Reykjavík (tveir aukastafir eru fóður í metinginn en ekki til marks um nákvæmnina). Frá því að samfelldar mælingar hófust 1870 hafa aðeins 11 ár verið hlýrri. Þeirra hlýjast var 2003 en síðan 1941, 2010 og 1939. Sé tekið mark á tímanum á undan bætist aðeins eitt ár við, 1847 (ómarktækt hlýrra).

Eins og fjallað var um í pistli í gær fer mjög hlýtt loft yfir landið á morgun föstudag. Því miður mun varla fréttast af mesta hitanum niður á vorar jarðlægu slóðir - og komi eitthvað niður fari það í snjóbræðslu frekar en í að ýta hitamælum upp kvarðann. En - von er enn og rétt að muna að sjaldgæft er að hiti nái 10 stigum á Suður- og Vesturlandi í janúar.

Jú, hlý sunnanátt

Næstu daga rennur sunnanátt ættuð langt suður í höfum yfir landið og ber með sér hverja lægðina á fætur annarri, svo margar að helst minnir á febrúar 2012 en þá fóru átján lægðir yfir landið eða rétt hjá því á 29 dögum. Ekki er nokkur leið að fylgja þeim öllum eftir nema með nánast samfelldri gjörgæslu - en það gera hungurdiskar ekki - en Veðurstofan aftur á móti.

Lægðakerfið sem fer hjá á föstudaginn kemur (4. janúar) er það hlýjasta, en síðan koma heldur kaldari kerfi í kjölfarið - en ekki köld samt. Við lítum á stöðuna eins og evrópureiknimiðstöðin vill hafa hana kl. 18 á föstudagskvöld.

Ísland er rétt til hægri við miðja mynd, Spánn sést neðarlega til hægri en austurströnd Bandaríkjanna lengst til vinstri. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar og merktar í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Því þéttari sem línurnar eru því hvassari er vindurinn sem hér blæs nokkurn veginn samsíða jafnhæðarlínunum með hærri flöt til hægri við vindstefnuna.

Litafletirnir marka ákveðin jafnþykktarbil, skipt er um lit á 6 dam bili. Mörkin á milli grænna og blárra lita er sett við 5280 metra, en mörk á milli grænna og gulra er við 5460 metra. Þar er algeng sumarþykkt á Íslandi. Þykktin mælir meðalhita í neðri hluta veðrahvolfs. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið.

Þegar málin eru skoðuð nánar kemur í ljós að þykktinni yfir Austurlandi er spáð upp fyrir 5520 metra á föstudaginn, en það er einmitt nokkurn veginn metþykkt í janúar. Eins og oft hefur verið fjallað um áður á hungurdiskum eru þá meiri líkur á methita heldur en annars, en há þykkt nægir ekki ein og sér til að met falli. Það sem dregur úr líkum að þau falli í þetta sinn er einkum snjórinn - segja má að bráðnun hans hafi forgang fram yfir hita á hitamælum.

En mættishita í 850 hPa er líka spáð upp í hæstu janúarhæðir, yfir 21 stig. Auk þess er mikilli úrkomu er spáð sunnan heiða samfara þessum hlýindum.

En lítum aftur á kortið. Það er óvenjuhreinlegt - ein risastór bylgja nær vestan frá Klettafjöllum austur undir Noreg. Í miðjunni situr kuldapollurinn Stóri-Boli sem ekki hefur sést oft á þessum slóðum það sem af er vetri. Þótt hann sé illilegur er hann samt nokkuð langt frá sínum mesta vetrarstyrk. Dekkri fjólublái liturinn byrjar við 4860 metra en það er 100 til 200 metrum meiri þykkt heldur en yfirleitt verður minnst á vetrum - en kaldasti tími norðurhvels er enn framundan.

Inni í risabylgjunni má sjá margar smærri - hér merktar með tölustöfunum 1 til 6. Allar þessar smábylgjur hreyfast hratt til austurs og síðar norðausturs í stefnu vindrastarinnar. Þótt þessi ákveðna reikniruna líkansins (sem byrjar kl. 12 í dag - miðvikudag) sé með tillögu um hvenær allar þessar bylgjur fari hér yfir er gagnslítið að reyna telja það upp hér - vegna þess að reikningarnir raskast marktækt í hvert einasta sinn sem reiknað er. Samanburður frá einni runu til annarrar sýnir að allt umfram þrjá til fjóra daga er óljóst varðandi styrk og stefnu lægðanna - og líka hvort þær verða fleiri eða færri en hér er stungið upp á.

Hlýjar sunnanáttir?

Að sögn reiknimiðstöðva verður sunnanátt ríkjandi á næstunni með hlýviðri miðað við árstíma og mikilli úrkomu um landið sunnanvert. Fjölmörg lægðakerfi eiga að fara yfir landið eða vestan við það og erfitt að fylgja þeim öllum eftir í spám. Við lítum vonandi á þau mál ef einhver sérstök tíðindi verða uppi - en lítum í dag til heiðhvolfsins  - en þar virðist merkileg breyting vera í uppsiglingu.

Lítum á spá bandarísku veðurstofunnar (gfs-líkanið) um hæð 30 hPa-flatarins og hita í honum um hádegi á morgun (miðvikudaginn 2. janúar).

Kortið sýnir meginhluta norðurhvels jarðar norðan við 25. breiddarstig, Ísland er rétt neðan við miðja mynd. Kort -, tölur og kvarðar sjást mun betur sé kortið stækkað. Jafnhæðarlínur eru svartar og merktar í dekametrum (1 dam = 10 metrar), en litafletir sýna hita. Fjólublái liturinn byrjar við -82°C frost. Brúna svæðið er hlýjast, þar er frostið ekki nema -30°C. Ef vel er að gáð má sjá örsmáa dökkbrúna bletti þar sem talan -28 sést.

Innsta jafnhæðarlínan, alveg inni undir L-inu sýnir 22100 metra (22,1 km), en sú hæsta 23800 metra (23,8 km). Aðeins ein lægð er á öllu hvelinu. Það er venjulegt ástand. Mikill vindur blæs umhverfis lægðina í vindröst sem á erlendum málum er kennd við heimskautanóttina (polar night jet) - við gætum kallað hana skammdegisröstina. Hámarksvindur hennar er venjulega heldur ofar en þetta kort sýnir, í 25 til 30 km hæð frá jörð.

Ef trúa má reikningum bæði gfs-líkansins og evrópureiknimiðstöðvarinnar verður gríðarleg breyting í heiðhvolfinu næstu daga og sýnir síðara kortið stöðuna eins og reikningar sýna hana verða á sunnudaginn kemur, 7. janúar.

Við sjáum hér að lægðin hefur skipst alveg í tvennt og austanátt er ríkjandi norðan við lægðarmiðjurnar. Skammdegisröstin hefur slitnað í sundur. Þegar þetta gerist getur ástandið í bylgjumynstri veðrahvolfsins orðið mjög óstöðugt í nokkra daga á eftir með tilheyrandi hitabylgjum og kuldaköstum víða um norðurhvel. Áður en vit fór að verða í veðurspám meira en 1 til 3 daga fram í tímann þóttu snöggar breytingar í heiðhvolfinu hafa forspárgildi því tölvuspárnar náðu illa til heiðhvolfsins. En nú talast hvolfin tvö náið hvort við annað í líkönum.

En það er gaman að geta fylgst með svona risastórum breytingum í beinni útsendingu.

Illviðrametingur ársins 2012 (í flokki útbreiðslu)

Hér er metist um mesta illviðri ársins. Í upphafi leiksins verður að vera á hreinu að hér er aðeins um eina tegund metings að ræða - útfrá meðalvindhraða og talningu hvassviðra á sjálfvirkum veðurstöðvum. Ekkert er miðað við tjón - hvort sem það fellst í beinu tjóni vegna foks eða þá í óbeinu t.d. vegna fjárskaða, samgöngu- eða rafmagnstruflana - snjóflóða o.s.frv.

En lítum fyrst á mælikvarða sem fenginn er þannig að talið er klukkustund eftir klukkustund hversu hátt hlutfall allra sjálfvirkra stöðva mælir mesta 10-mínútna vindhraða klukkustundarinnar meiri en 17 m/s - ekki svo flókið - er það? Hér er mynd.

Myndin er dálítið subbuleg - enda er henni kastað upp í skyndi. Lárétti ásinn byrjar 1. janúar 2012 og endar síðdegis þann 30. desember. Daufar tölur sýna klukkustundir frá áramótum og merki sett á 740 klukkustunda fresti. Þessi merking hittir ekki nákvæmlega á mánaðamót - en nægilega vel. Þarna má til hægðarauka einnig sjá upphafsstafi mánaðanna.

Lóðrétti ásinn sýnir hlutfallið: 100X[Fjöldi sjálfvirkra stöðva sem mælt hafa meira en 17 m/s]/[heildarfjöldi stöðva]. Útkoman er í prósentum. Því útbreiddara sem illviðri er því hærra nær það á kvarðanum.

Myndin sýnir að hlutfallið var iðulega yfir 20 prósent í janúar og fram í miðjan mars en síðan er 20% súla í maí, mjög hár toppur í september og hæsti toppur ársins um mánaðamótin október/nóvember. Að þessu tali er illviðrið fyrstu dagana í nóvember það langversta á árinu hvað vind varðar. Fáeinar aðrar dagsetningar eru settar á myndina.

Sama má gera fyrir meðalvindhraða klukkustunda, eins má telja hver heildarsumma hvers dags er. Verst var veðrið á landinu 2. nóvember kl. 11 en þá var hvassviðri á landinu á tæplega 63% stöðva. Meðalvindhraðinn var mestur klukkustund fyrr, eða kl. 10, 17,7 m/s.

Annar nóvember var einnig hvassasti dagur ársins, meðalvindhraði var 16,1 m/s, næsthvassastur var 10. janúar með 14,1 m/s. Ef við leggjum saman prósentur hverrar klukkustundar yfir heilan dag gætum við mest fengið út 2400 stig (24X100). Annar nóvember er þar líka með langhæstu tölu ársins, 1250 stig og janúar er í öðru sæti með 913 stig. Fyrsti nóvember er síðan í þriðja sæti meðalvindhraða og stiga. Það er svo 10. september sem mer fjórða sætið - það er mjög hátt miðað við árstíma.

En dagurinn í gær - er hann ekki með? Jú, hann er með en nær ekkert sérstaklega hátt - enda var illviðrið tiltölulega bundið við ákveðinn landshluta. En það veður mun skora mjög hátt þegar snjóflóðamenn búa til sína lista - ábyggilega það versta í allmörg ár. Þar fór saman eitruð blanda mikils vindhraða og óvenjumikils snævar. Sömuleiðis lendir það hátt á rafmagns- og símatruflanamælingum.

Illviðrametingur er því langt í frá einhlítur.

Í framhjáhlaupi var einnig litið á hinn enda vindhraðarófsins. Hægasta klukkustund ársins var kl. 6 að morgni 26. júní (meðalvindhraði 1,4 m/s) og hægasti dagurinn var 18. júlí (meðalvindhraði 2,5 m/s).

Nú líður að áramótum og komið að þökkum til áhugasamra lesenda og annarra þeirra sem eytt hafa tíma á hungurdiskum á liðnu ári. Eitthvað verður nuddað áfram á nýju ári. Gleðilegt nýtt ár.

Kort til að leggja í minnið

Hér verður ekki lagt í nein samanburðarfræði á illviðrum - í bili að minnsta kosti. Full ástæða er þó til þess. En við látum duga að bera fram þrjú kort á fati sem áhugasamir mættu gjarnan leggja á minnið - eða frekar í minnið (látin fljóta í minninu frekar en íþyngja því).

Það fyrsta er vindgreining evrópureiknimiðstöðvarinnar frá því á hádegi í dag, laugardaginn 30. desember 2012. Hér er miðað við 100 metra hæð yfir sjávarmáli.

Lituðu fletirnir sýna vindhraða (10-mín meðaltal) en örvarnar vindstefnu auk styrksins. Litakvarðann má sjá með því að stækka kortið. Dekksti rauði liturinn sýnir fárviðrisstyrk (>32 m/s) og leggst hann upp að Vestfjörðum. Landslagið tekur við þessum vindi og mótar hann, núningur dregur úr vindhraða en annars staðar styrkist hann eða veikist eftir atvikum. Þessi rauði litur sést alloft á kortum eins og þessu - sérstaklega á smáum svæðum í námunda við fjöll. Öllu sjaldséðari er hann úti á hafi - en þó á hann trúlega eftir að sjást aftur síðar í vetur - jafnvel fljótlega.

Það sem er sérstaklega óvenjulegt á þessu korti eru stóru brúnu flekkirnir þar sem vindur er meiri en 36 m/s. Þeir sjást sjaldan yfir jafnstóru svæði og hér er. En við bíðum eftir næsta tilviki og munum þetta þangað til.

Hin kortin tvö eru einkum ætluð til uppeldis veðurnördasveitarinnar. Aðrir sjá ekki margt á þeim. Annað kortið ætti að vera orðið kunningi fastra lesenda hungurdiska - það sýnir skynvarmaflæði eins og reiknimiðstöðin segir það hafa verið kl. 15 í dag (laugardag). Varmaflæði úr sjó í loft er talið með jákvæðu formerki. Stærð þess ræðst af hitamun lofts og sjávar og vindhraða.

Litafletir sýna skynvarmaflæðið - stækkið kortið til að sjá kvarðann. Á rauðum svæðum er flæðið frá sjó til lofts, en gult og grænt sýnir þau svæði þar sem loftið hitar hafið (eða land). Svörtu línurnar sýna mismun sjávarhita og hita í 600 metra hæð.

Dekksti rauði liturinn sýnir svæði þar sem skynvarmaflæðið er meira en 500 Wött á fermetra og þar sem vindhraðinn er mestur (sjá fyrsta kortið) stendur talan 1013 Wött á fermetra - slagar upp í gamlan hraðsuðuketil. Reikniglöðum er látið eftir að reikna kílówattstundirnar.

En þetta er ekki allt, því fyrir utan skynvarmaflæðið er líka umtalsvert dulvarmaflæði úr sjó í loft. Það sjáum við á næsta korti.

Dulvarmi mælist ekki á hitamæli heldur segir kortið til um það hversu miklum varma yfirborðið er að tapa við uppgufun. Vatnsgufan geymir þennan varma sem síðan losnar aftur þegar hún þéttist og myndar úrkomu. Dekksta rauða svæðið með meira en 500 Wöttum á fermetra er ívið minna á þessu korti en því fyrra - og hæsta talan er 622 Wött á fermetra.

Samtals eru 500 til 1400 Wött af varma að streyma úr hafi í loft á mjög stóru svæði, eins gott að sólin hitaði sjóinn vel upp í sumar. Það var í fréttum síðast fyrir nokkrum dögum að stórir varmaflæðiatburðir af þessu tagi geti haft áhrif á stöðugleika sjávar og þar með hitt og þetta sem getur valdið æsingi í skrímslaheimi loftslagsumræðunnar. Menn geta flett þeim fréttum upp sjálfir.

Nú verður ritstjórinn að játa að hann þekkir ekki smáatriði reiknilíkansins, t.d. hvernig uppgufun í særoki er talin. Hópar veðurfræðinga temja sér þá iðju að fljúga rétt ofan sjávarmáls í ofsaveðrum til mælinga á einmitt því atriði. Hér má vísa í gamla frétt á mbl.is í því sambandi og trúlegt að tölur dagsins hafi notið góðs af leiðangrinum sem þar er getið.   

Víðast hvar á kortinu er dulvarma- heldur meira en skynvarmatap sjávar.

Nú - öll uppgufunin skilar sér um síðir sem úrkoma - hvar það verður er ekki gott að segja. En úrkoman mikla sem féll á höfuðborgarsvæðinu í gær - föstudag - er afleiðing dulvarmanáms loftsins. Þessir stóru kuldapollar á norðurslóðum búa þannig óbeint til mikla úrkomu - enda fylgja þeim oftast illviðri og vandræði önnur þegar þeir lenda yfir hlýjum sjó.

Skynvarminn hitar loftið að neðan, spillir stöðugleika þess og býr til skilyrði til dulvarmalosunar sem færir fjöll og byggðir á kaf í snjó og svo framvegis.  

Óvenjuleg úrkomugusa

Í dag (föstudaginn 28. desember) var kyrrstætt úrkomusvæði yfir landinu suðvestanverðu. Þar fleygaðist hóflega kalt loft undir heldur hlýrra loft austan við. Ekki löngu fyrir hádegi fór að haugrigna á höfuðborgarsvæðinu og mældist úrkoma við Veðurstofuna á bilinu 2 til 4 mm í tíu klukkustundir. Þegar haft er í huga að sólarhringsúrkoma mælist ekki oft meiri en 30 mm í Reykjavík og sárasjaldan yfir 40 mm ætti að sjást hversu óvenjulegt þetta er. Austar á svæðinu var úrkoma enn meiri.

Þegar mikið rignir í hægum vindi, hiti er ekki nema 2 til 3 stig og rakastig ekki 100% lækkar hitinn smám saman vegna þess að mikil varmaorka fer í að bræða snjó - en næstum því öll úrkoma hér á landi byrjar ævi sína í föstu formi. Rigningin breytist því fyrst í slyddu og síðan fer að snjóa. Snjórinn er blautur og úr verður afskaplega leiðinlegur krapi.

Þegar ritstjórinn yfirgaf Veðurstofuna um kl. 18 var þar kominn þónokkur snjór og þykkt lag af þungum krapa lá á bílastæði og bílum. Ekki létt í lélegum skófatnaði. Leiðin lá síðan austur í bæ og upp að Korpúlfsstöðum. Þar var þá mun minni snjór en krapaelgur. Mælingar sýna þó að þar var úrkoma enn meiri heldur en á Veðurstofunni. Trúlega hefur vindur í lofti með hjálp Úlfarsfells og annarra nálægra fella náð að blanda slyddulagið betur þannig að frostmarkið hefur þar upphaflega verið ofar. En það eru auðvitað bara fljótheitavangaveltur.

Nú gekk á með slyddu og snjó allt þar til komið var upp á Kjalarnes, skammt norður af Grundarhverfi hafði nær ekkert snjóað og úrkoma var miklu minni. Slydduslitringur var þó inn með Akrafjalli að sunnan, en áður en kom að Grundartanga var orðið vel frostlaust og úrkoman sem var miklu minni heldur en syðra var eingöngu rigning.

Hitasamanburður sýnir að 3 til 5 stiga hiti var alls staðar austan úrkomusvæðisins og undir miðnætti mátti reyndar heita frostlaust á láglendi um land allt - einna kaldast var á Reykjanesskaganum.

Allur textinn hér að ofan hlýtur að verka sem hálfgerð öfugmæli miðað við það að á sama tíma er spáð einu versta snjóflóðaveðri um árabil um landið vestan- og norðanvert. Svo er þó auðvitað ekki. Snjókoman á Suðvesturlandi er nánast tilviljunarkennt aukaatriði í miklu víðtækari stöðu.

Til að skýra það nánar lítum við á kort sem sýnir gerð evrópureiknimiðstöðvarinnar af hita og vindi í 925 hPa-fletinum yfir landinu og nágrenni þess núna á miðnætti (föstudagskvölds).

Heildregnu línurnar sýna hæð 925 hPa-flatarins. Hann liggur mjög neðarlega í dag, það er 280 metra jafnhæðarlínan sem liggur rétt austan við Reykjavík á kortinu. Litafletirnir sýna hitann í fletinum. Frostlaust er yfir landinu öllu í flatarhæð nema allra nyrst á Vestfjörðum og við Reykjanes. Bláa örin bendir á daufblágræna bletti við Suðvesturland. Þar er bráðnandi úrkoma að kæla loftið.

Austan við land er gríðarstórt svæði með mjög hlýju lofti og var fjallað um það í pistli hungurdiska í gær. Hiti fór í 10 stig í Skaftafelli í dag - vafasamt er að hann fari hærra úr þessu því hlýjasta loftið fer til norðausturs austur af landinu.

Milli Vestfjarða og Grænlands er hins vegar jökulkaldur norðaustanstrengur, fárviðri er á stóru svæði í flatarhæðinni. Fjólublái liturinn byrjar við -16 stiga frost. Hlýja loftið hefur hingað til þrengt að - en nú fer dæmið að snúast við. Kalda loftið með sínum 20 til 35 m/s fer að falla til suðurs yfir landið vestanvert. Þegar úr aðhaldinu dregur dreifist úr kuldanum og þar með dregur úr vindi. En við látum Veðurstofuna og aðra um spárnar. Fylgist með þeim.

Viðbót kl. 15:30 laugardaginn 29. desember.

Eftir að pistillinn var skrifaður hélt úrkoma áfram í Reykjavík og kl. 9 í morgun kom í ljós við mælingu að úrkoman hafði alls orðið 70,4 mm á einum sólarhring. Þetta er miklu meira en mest hefur mælst þar áður og rétt að bíða í nokkra daga með endanlega staðfestingu á metinu. Talan 70,4 er tæplega 9 prósent meðalársúrkomu í Reykjavík. Almennt er sjaldgæft að sólarhringsúrkoma á veðurstöð fari yfir 6 prósent meðalársúrkomunnar á staðnum. Fleira má sjá um úrkomu síðasta sólarhrings á bloggsíðu nimbusar og einnig er fjallað um eldra met í Reykjavík í fróðleikspistli á vef Veðurstofunnar, gamla Reykjavíkurmetið fær þar umfjöllun þegar nokkuð er liðið á pistilinn.

Á hlýindahlið lægðarinnar djúpu

Nú er spáð illviðri víða um land samfara því að mjög djúp lægð kemur upp að landinu úr suðri. Þrátt fyrir að aðeins sé tæpur sólarhringur í það að lægðarinnar fari að gæta eru tölvuspár ekki enn sammála um braut lægðarinnar né það hversu djúp hún verður þegar best (verst) lætur.

Evrópureiknimiðstöðin nefnir töluna 942 hPa en dönsk og bandarísk líkön segja miðjuþrýstinginn fara niður fyrir 940 hPa. Það má minna á að loftþrýstingur virðist ekki hafa farið svo neðarlega á veðurstöð hér á landi síðan í miklu norðaustanillviðri dagana 15. til 16. janúar 1999. Ámóta djúpar lægðir hafa þó verið á ferð nærri landinu - en þrýstingur á landi hefur ekki náð niður í 940 hPa.

Mikið tjón varð í janúarveðrinu 1999, mest í sunnan- og austanlands. Norðanlands gerði hins vegar fræga og illskeytta snjóflóðahrinu.

Að þessu sinni er veðri spáð einna verstu á Vestfjörðum og þegar þetta er skrifað (seint á fimmtudagskvöldi) er snjóflóðaóvissuástand í gildi á nokkrum stöðum þar um slóðir. E.t.v. verður hætta á ferðum víðar. Stórstreymt er að morgni laugardags og gerir þá trúlega mikið brim viða nyrðra og fari þrýstingur jafn neðarlega og spáð er verður sjávarstaða einnig há víða um land.

Lægðin er líka merkileg fyrir það að gríðarhlýtt er í lægðarmiðju og austan hennar. Þykktin yfir Austfjörðum á að fara upp í 5420 metra á aðfaranótt laugardags og upp fyrir 5280 yfir Vestfjörðum. Undir venjulegum kringumstæðum ætti þetta að tryggja hláku á láglendi um land allt - en munum að þegar þykktarbratti er mjög mikill stingur kalda loftið sér langt undir það hlýja fyrir ofan. Því er snjókomu spáð á Vestfjörðum og á Norðurlandi líka. Eystra nær hlýja loftið lengra niður, alla vega niður fyrir 1000 metra hæð þar sem 3 stiga hita er spáð í 850 hPa. En við skulum til gamans og fræðslu einnig líta á skemmtilega mættishitaspá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gildir kl 6 að morgni laugardags.

Litafletirnir sýna mættishitann, heildregnar línur sjávarmálsþrýsting og strikalínur hita í 850 hPa. Þrýstikortið sýnir lægð sem er teygð og toguð, margar lægðarmiðjur að berjast um forystusætið - þar er vandinn og reiknimiðstöðvar gera veg þeirra mjög misjafnan. Það er raunar með hálfum huga að ritstjórinn sýnir þetta kort - en það er of freistandi til að láta það sleppa í gegn ósýnt. Þeim sem eru lítið fyrir beiskt bragð er eindregið ráðlagt að sleppa næstu málsgrein.  

Við sjáum þarna töluna 16,3 stig rétt úti af norðanverðum Austfjörðum, ansi há tala í snjóflóðabyl. Þetta er sá hiti sem loftið fengi væri það dregið niður í 1000 hPa. En - gáum nú að - það eru engin 1000 hPa þarna undir - og munar meira að segja miklu. Á kortinu er sjávarmálsþrýstingurinn nærri 950 hPa, 1000 hPa flöturinn er strangt tekið um 400 metra neðan sjávarmáls, svipað og yfirborð Dauðahafsins í Miðausturlöndum. Til að finna mættishita miðað við eðlilegt sjávarmál þurfum við því að draga 4 stig frá stigunum 16 og fá út töluna 12. Það væri hitinn við sjávarmál ef loft í 850 hPa næðist niður. Þetta er auðvitað býsna gott í janúar.

Í spá úr sömu syrpu fyrir föstudagskvöld mátti sjá meir 20 stiga mættishita yfir Skotlandi og ekki nema -15 stiga frost í 500 hPa. Dægurhitamet á þessum tíma árs á Stóra-Bretlandi eru á bilinu 16 til 17 stig, en desemberhitamet Bretlandseyja er 18,3 stig (nema að það hafi verið slegið nýlega). Varla falla met þó að þessu sinni - alla vega er ekki svo að sjá í spám bresku veðurstofunnar. Við verðum að taka mark á þeim.

Svo er að fylgjast með spám Veðurstofunnar og annarra til þess bærra aðila.

Vel sloppið - tvö eða þrjú sjúkk í sömu vikunni?

Af ástæðum sem reynt var að skýra út í pistli sem merktur er aðfangadegi skall kuldinn aldrei af fullum þunga suður yfir landið, hurð skall þó nærri hælum (sjúkk - á nútímamáli). Við skulum samt líta á þykktarspá sem gildir um það leyti sem þessi pistill er skrifaður - um miðnætti að kvöldi annars jóladags.

Jafnþykktarlínur eru svartar, en litafletir sýna hita í 850 hPa-fletinum. Þykktin í miðjum kuldapollinum er ekki nema 4830 metrar, en 5060 metra línan sker Melrakkasléttu og Langanes - svo sannarlega vel sloppið. Hlýrra loft er á leið til landsins.

Á aðfangadag gáfu fleiri en ein spá til kynna að kyngja myndi niður snjó um nær allt vestanvert landið á þriðja í jólum. Evrópureiknimiðstöðin og bandaríska veðurstofan voru nokkuð sammála um að snjódýptin gæti orðið meiri en 40 cm í Reykjavík. Ekki þarf að orðlengja að slíkt hefði valdið umferðaröngþveiti eða algjörri teppu. Það er reyndar vissara að tala varlega því fimmtudagur er rétt að hefjast þegar þetta er skrifað - og það er farið að snjóa. Við sem búum suðvestanlands bíðum því með að sjúkka okkur í sólarhring eða svo. Öll snjódýpt undir 25 cm er þó sjúkktilefni - miðað við sentimetrana 40. Snæfellsnes og Vestfirðir sleppa trúlega ekki eins vel.

Þetta kort gildir kl. 6 að morgni fimmtudags. Mjög öflugt úrkomusvæði er vestur af Vestfjörðum - það hefur í kvöld valdið allmikilli snjókomu bæði á Snæfellsnesi og á Vestfjörðum. Þetta svæði er búið að vera í kortunum í nokkra daga, en fyrst þegar það kom fram átti aðalúrkoman að vera á Suðvestur- og Vesturlandi. Spárnar hafa síðan flutt það vestar og vestar eftir því sem nær myndun þess hefur dregið.

En úrkoman er mikil, sé vel að gáð (stækka má kortið) má sjá lítinn dökkbláan blett í svæðinu. Það táknar að úrkoman sé þar um 15 til 20 mm á þremur klukkustundum og þar með yfir 5 cm ákomu snævar á klukkustund. Fjólublá strikalína sem liggur þarna nærri sýnir mínus fimm stiga hita í 850 hPa, það er oft talin markalína á milli snjókomu og rigningar. Þegar úrkoma er mjög mikil getur snjór fallið úr enn hlýrra lofti.

Lægðin syðst á kortinu er á leið norður. Hún er nokkuð öflug og henni fylgja talsverðir úrkomubakkar - og er Suðvesturland í leið þeirra síðdegis á fimmtudag og síðar. Hvort það verður snjókoma, slydda eða rigning verður ósagt látið. En þetta þýðir að þeir sem eru á ferð milli landshluta verða að fylgjast vel með veðurspám Veðurstofunnar og annarra til þess bærra aðila - og muna að rausið á hungurdiskum jafngildir ekki alvöruspá.

Þriðja hugsanlegt sjúkk vikunnar er enn vafasamara - en gríðardjúpri lægð er spáð austur af landinu á laugardag. Þriðja kort dagsins er spá um þrýstifar um miðnætti á föstudagskvöld, þess 28.

Jafnþrýstilínur eru svartar, þykkt er sýnd með daufum strikalínum, en litir sýna þrýstibreytingu síðustu þrjár klukkustundir næstar spátímanum. Greina má fjórar lægðarmiðjur, sú sem er næst Suðausturlandi er mest. Nú er býsna opið hvað gerist í framhaldinu. Undanfarna daga hefur miklu norðanveðri verið spáð á laugardag - og er enn. Í spá reiknimiðstöðvarinnar frá hádegi ber hins vegar svo við að lægðin krappa norðvestur af Skotlandi á að kippa meginlægðinni til austurs og koma í veg fyrir að hún verði hér upp í landsteinum eins og spáð hefur verið undanfarna daga.

Fari svo ná vindstrengurinn milli Grænlands og Íslands og norðanstrengur vestan við lægðina ekki saman og landið norðaustan-, austan- og sunnanvert sleppa mun betur en ella. Við sjáum líka (stækkið kortið) að þykktin yfir Austurlandi er meiri en 5400 metrar - það ætti að tryggja að rigning verður á láglendi en ekki snjókoma. Landið er allt undir meiri þykkt heldur en 5280 metrum - það er nærri mörkum rigningar og snjókomu við sjávarmál. Hversu margir landsmenn geta sjúkkað sig á sunnudag verður bara að sýna sig - aðrir fá hurðina í hælana.

En enn og aftur verður að tyggja að veðurspár eru ekki gerðar á hungurdiskum - hér er aðeins malað um möguleika.

Jólakuldinn (enn þusað um háloftin)

Jú, jólin verða köld, en samt sleppum við betur en á horfðist um tíma. Fyrir því eru að minnsta kosti tvær ástæður. Önnur er sú að spárnar virðast almennt vanmeta hlýnun heimskautalofts yfir sjó eða gisnum hafís að vetrarlagi sé spáð fimm daga eða meir fram í tímann. Spárnar hafa því heldur mildast eftir því sem nær hefur dregið jólum.

En við fjöllum um hina ástæðuna í pistlinum hér að neðan. Til skýringar fylgir kort - ekki alveg auðvelt ásýndar - og eru þeir lesendur sem sjaldan líta inn á hungurdiskum beðnir velvirðingar. Kortið er úr líkani evrópureiknimiðstöðvarinnar og gildir kl. 18 á jóladag.

Hér má sjá hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur), þykktina (rauðar strikalínur) og iðu (bleikgrá svæði - en við skulum ekki gefa henni gaum að sinni). Auk þess eru nokkrar örvar og tölur á kortinu - við skýrum þær hér að neðan. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfsins, því meiri sem hún er - því hlýrra er loftið.

Fimmhundruð hPa-flöturinn er um það bil miðju veðrahvolfinu. Jafnhæðarlínurnar (svartar) eru dregnar á 6 dekametra bili, það er 510 dam línan sem sker Norðausturland og 516 dam jafnhæðarlínan liggur rétt suðvestan við land. Þykktin er einnig mæld í dekametrum, 510 dekametra línan þverar landið, en 504 snertir norðanverða Vestfirði.

Kuldapollurinn við Austur-Grænland er allsvakalegur, við sjáum 4860 metra jafnþykktarlínuna hringa sig utan um hann. Ekki er vitað til þess að þykktin hafi nokkru sinni orðið svo lág á Íslandi.

Örvarnar sýna hvernig þykktarlínurnar færast til. Þær bláu sýna aðstreymi af köldu lofti, en þær rauðu hlýtt aðstreymi. Við sjáum að kuldaaðstreymið er meira til austurs heldur en til suðurs. Kalda aðstreymið er ekki sérlega mikið yfir Íslandi og ekki er langt í hlýtt aðstreymi yfir Grænlandshafi.

Það sem virðist ætla að bjarga okkur frá beittasta kuldanum er lægðin yfir Vestur-Grænlandi. Hún sést ekki á kortinu sem við litum á í pistli gærdagsins - enda myndast hún ekki fyrr en á jólanótt, í norðanstrengnum frá norðurpólnum. Hún kippir öflugasta strengnum til vesturs fyrir sig og byrjar að dæla hlýrra lofti norður á Grænlandshaf (rauðu örvarnar). Þar með stíflast kuldaaðstreymið að norðan.

En kalda loftið fer svosem ekki neitt - það fylgir lægðinni ekki í gegnum Grænland þótt eitthvað sleppi yfir. En það mun smám saman hlýna, jafnvel þar sem það er. Sjálfsagt er hörkugangur í hafísmyndun á svæðinu.

En rætist þessi spá reiknimiðstöðvarinnar fylgir hlýja aðstreyminu háskýjabakki á Grænlandshafi, blika eða cirrostratus (Ci). Hann ætti að vera sjáanlegur strax á jóladag og ef menn rýna í hann má sjá skýin berast til austurs í háloftavestanáttinni. Skömmu síðar eiga að verða til tvær litlar lægðir með allmiklum éljabökkum sem síðan bíða þess að háloftalægðin snúi til baka eftir að hafa tekið langa lykkju til suðurs. Ferðin sú er merkt með gráum örvum og dagsetningum. 

Hér greinir síðan á um framhaldið - reiknimiðstöðin er mjög krassandi - lægð um 950 hPa við Suðausturland á föstudaginn.  Bandaríska veðurstofan er ekki eins afgerandi. Lítið er að marka þessar framtíðarspár, en þegar gerðarlegum kuldapolli úr norðri er sleppt út yfir hlýtt Atlantshafið er vissara að hafa augu á ástandinu.  

Ég óska lesendum hungurdiska gleðilegra jóla. Pistlagerð er óljós jóladagana.