Smávegis af september og október - og um stöðuna nú

Við lítum nú á þykktarvikakort september- og októbermánaða. (Samband hefur komist á við gagnasafn evrópureiknimiðstöðvarinnar í Bólónu á Ítalíu). Þykktin mælir sem kunnugt er hita í neðri hluta veðrahvolfs. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Sömuleiðis ræðum við aðeins stöðu dagsins - (en þar er erfiður kafli sem hlaupa má yfir). 

Vikakort septembermánaðar er harla óvenjulegt - ekkert ámóta er að finna á sama árstíma í safninu sem nær nægilega vel til síðustu 100 ára. Gríðarleg hlýindi voru yfir Suður-Grænlandi. Þar er þykktarvikið um 140 metrar þar sem mest er, jafngildir um +7 stiga jákvæðu viki. Vikið fylgir hæðarhrygg á sömu slóðum, liggur norðan og vestan í honum eins og við er að búast. Hér á landi var vikið minna, norðvestlæg átt ríkjandi í háloftum - með hæðarsveigju. Síðasta atriðið er mikilvægt, blíðuveður fylgir að jafnaði hæðarsveigju norðvestanáttarinnar, þótt loft sé komið frá Grænlandi á það samt uppruna sinn á suðlægari slóðum - Grænland þurrkar það og veður verður til þess að gera hlýtt og bjart hér á landi. Lægðarsveigja í norðvestanátt er hins vegar afar óhagstæð. Slíku veðurlagi fylgir kuldi og alls konar hraglandi, jafnvel snjór í september. En þótt oft hafi verið hlýtt í september hér á landi hefur það sum sé ekki gerst á sama hátt og nú, í norðlægri átt. 

Hlýindabragur er einnig á októberkortinu. Litirnir sýna þykktarvik sem fyrr, heildregnar línur hæð 500 hPa-flatarins. Af þeim ráðum við ríkjandi vindátt og vindstyrk. Daufu strikalínurnar sýna þykktina sjálfa. Hlýindabragur er á þessu korti, en þó ekki eins mikill og á því fyrra. Hlýtt er yfir Íslandi (en athugum að miðað er við októbermánuði áranna 1981 til 2010, en þeir eru kaldari en þau viðmið sem annars hefur verið getið). Suðvestlæg átt var ríkjandi í háloftum, en nokkru vægari en að meðaltali og veit varla hvort um hæðar- eða lægðarsveigju er að ræða - en þetta er meðaltal og í raun var mánuðurinn nokkuð samsettur. 

Fáeinir októbermánuðir fortíðar eru svipaðir að einkennum, sá síðasti haustið 2017.

Hann var heldur hlýrri á okkar slóðum en þessi, en hæðarsvið 500 hPa-flatarins svipað að formi - en þó aðeins hærra í lofti en nú. Hlaut veður þá góða dóma: „Tíðarfar var hagstætt. Óvenju hlýtt var og hiti vel yfir meðallagi í öllum landshlutum. Fremur þurrt var á vestanverðu landinu en úrkomumeira á Austfjörðum og Suðausturlandi. Vindur var hægur“. - Þetta er ekki ósvipað og nú, nema ívið hlýrra - eins og þykktarkortið gefur líka til kynna. 

Fyrstu dagar nóvembermánaðar hafa verið einkar hagstæðir og staðan haldist svipuð og var í október.

Hér er spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar um hæð 500 hPa-flatarins og þykktina sem gildir síðdegis á morgun, fimmtudaginn 10.nóvember. Hér sýna litirnir þykktina sjálfa, en ekki vikin. Ísland er í græna litnum - meðaltalið á þessum tíma árs er dekksti græni liturinn. Háloftavindur er sáralítill við landið, blæs þó af norðaustri milli Vestfjarða og Grænlands (um 10 m/s í 500 hPa hæð). Neðar er norðaustanáttin öllu stríðari. Hún styrkist af völdum þykktarbratta milli Grænlands og Vestfjarða - líklega er um 150 metra munur á þykktinni við Scoresbysund og yfir Íslandi. Lesa má svonefndan „þykktarvind“ af þykktarbratta, rétt eins og háloftvind af hæðarkortum. Í þessu tilviki er hann um 15 -20 m/s af suðvestri. Því má gera ráð fyrir því að vindur í neðstu lögum sé um 25 - 30 m/s (10+15) - sem er reyndar það sem spáin segir. 

Önnur sporaskja hefur verið sett inn á kortið suðvestan Írlands. Þar er líka hvasst, en af öðrum ástæðum. Mun meiri vindur er þar í 500 hPa, 30 m/s af suðvestri. Þarna er líka þykktarbratti - en stefna hans sú sama (eða svipuð) og háloftavindsins - ekki andstæð eins og á Vestfjörðum. Þar með dregur þykktarvindurinn úr vindhraða við jörð. Vestar - við jaðar sporöskunnar er vindhraði í háloftunum enn meiri eða 40-50 m/s - en þykktarvindurinn er líka mjög sterkur - og kemur í veg fyrir að mjög hvasst verði við jörð. Hámarksvindur á þessum slóðum er því rúmir 20 m/s. 

Hvergi á kortinu er mjög kalt loft að finna (það er reyndar til annars staðar á norðurhveli - en sést hér ekki). Nokkuð kaldur straumur liggur þó til suðausturs vestan Grænlands (blá ör) og stefnir til móts við hlýtt loft sem er að komast inn á kortið úr suðri (rauð ör). Þessir straumar tveir eiga að rekast á undir helgina og búa til heilmikla lægð fyrir suðvestan land. Um tíma var útlit fyrir að hún ylli mjög vondu veðri um suðvestan- og vestanvert landið á laugardag, en seinni spár gera minna úr - einkum vegna þess að lægðin á nú ekki að koma jafnnálægt landinu og áður var ráð fyrir gert. Vonandi að þessar síðari spár rætist frekar en þær fyrri - en rétt samt að fylgjast vel með. 

Hlýindin sem stefna að hluta til til okkar um helgina munu líka ná til Skandinavíu sunnanverðrar og má á sumum spákortum sjá þykktina fara upp í 5640 metra. Það er mjög óvenjulegt á þessum árstíma. Þetta ofurhlýja loft á þó væntanlega erfitt með að ná til jarðar yfir flatlendi Danmerkur og Suður-Svíþjóðar það leggst aðallega ofan á kaldara loft sem tregðast við að hörfa til austurs. Það er samt verið að spá 13-14 stiga hita um mestalla Danmörku um helgina - býsna gott á þessum tíma árs. Hér á landi eru fjöll sem gætu hjálpað til að koma hitanum býsna hátt hér líka - þótt þykktinni hér sé ekki spáð „nema“ í 5480 metra. Noregur nýtur einnig fjalllendis þegar svona hlýindagusur fara hjá, sjá má að hita er spáð í 16 stig í Osló um helgina og reynist það rétt má ábyggilega finna aðrar veðurstöðvar þar um slóðir þar sem hiti fer enn hærra. 

Við þökkum BP að vanda fyrir kortagerðina. 

Hitt og þetta (október, ársúrkoma og fellibylur)

Nokkuð hlýrra hefur verið í október á þessari öld en næstu áratugina á undan. Á landsvísu var hiti í þeim nýliðna nærri meðallagi 90 ára (1931-2020), en aftur á móti neðan meðallags á þessari öld (það sem af er). 

Taflan sýnir að hitavik voru nokkuð misjöfn í landshlutunum. Kaldast, að tiltölu, var á Austurlandi að Glettingi, þar var mánuðurinn sá fjórðikaldasti á öldinni. Aftur á móti var hlýrra á Austfjörðum, Suðausturlandi og við Breiðafjörð - þar er hitinn í 10. hlýjasta sæti aldarinnar (af 22). 

Úrkoma var ekki fjarri meðallagi í Reykjavík en mun meiri úrkoma var nyrðra. Við höfum áður gefið heildarúrkomu það sem af er ári í Reykjavík gaum - og rifjum það mál upp.

Myndin sýnir uppsafnaða úrkomu í Reykjavík eftir því sem á árið líður. Lárétti ásinn sýnir mánuði ársins (merki í miðjum mánuði), en sá lóðrétti úrkomuna. Myndin skýrist sé hún stækkuð. Árið í ár (2022) er blámerkt (og feitari lína) - sá ferill endar 2. nóvember. Úrkoma ársins 1921 hefur ofast haft yfirhöndina síðan 10. apríl, en árið í ár fór nokkrum sinnum rétt framúr í september og í byrjun október. Hins vegar var úrkoma nú sáralítil frá 13. til 30.október og 1921 hefur aftur farið vel fram úr. Nú munar um 67 mm á úrkomu 2022 (952,0 mm) og 1921 (1018,7 mm). Raunar er 1959 líka rétt komið fram úr 2022 (962,1 mm).

Það var 2. október sem úrkoman í ár fór fram úr meðaltali áranna 1991 til 2020. Árið 1925 náði þeirri tölu fyrst ára (sjá myndina að ofan). Þá hafði meðalúrkoma heils árs fallið frá áramótum til 24. september. Árið 1921 náði þessu marki aðeins fáeinum dögum síðar, 29. september, 1887 náði þessari tölu sama dag og árið í ár. Úrkomumagnið 1925 hafði farið fram úr 1921 þann 13. september og hélt forystunni til 15. október.

Það er 1921 sem er úrkomumesta ár sem við vitum um í Reykjavík - hreinsaði af sér alla keppinauta og endaði í 1291,1 mm. Það var mikið úrhelli um og fyrir miðjan nóvember sem gerði útslagið, frá 8. til 19. rigndi meir en 120 mm. Mjög mikið rigndi síðari hluta árs árið 2007, lengi vel var það ár langt frá efstu sætum (neðst meðal áranna á myndinni), en tók svo við sér seint í ágúst, og nægilega mikið til að koma því ári í annað sæti, 1125,4 mm, en samt langt á eftir 1921. Til að úrkoman í ár nái nýju meti þarf hún að mælast 340 mm í nóvember og desember. Mesta úrkoma sem samtals hefur mælst í þeim mánuðum tveimur er 331,7 mm (1993) og reyndar 372 mm í nóvember og desember 1843. Þessa gömlu tölu getum við þó varla tekið formlega með í keppni sem þessa, en gefum henni samt gaum. Það er því harla ólíklegt að nýtt ársúrkomumet verði sett að sinni. Þeir sem vilja rifja upp tíðarfar ársins 1921 geta flett gömlum hungurdiskapistli um árið.

En þá er spurning með næstu sæti þar á eftir. Við lítum á aðra mynd. Hún er eins og sú fyrri nema við höfum stækkað síðasta hlutann út til þess að við sjáum leið keppenda betur.

Við tökum fyrst eftir því að breiða bláa línan hefur verið meira og minna flöt frá því 13. október. Verði úrkoma í meðallagi það sem eftir er endar árið í 1130 mm - og þar með í öðru sæti, en árið 2007 er þá rétt á eftir, með 1125 mm. Það verða því að teljast sæmilegir möguleikar á 2. sætinu, en svo eru mörg ár í hrúgu skammt þar fyrir neðan. Yrði úrkoma engin til áramóta myndi ársúrkoman lenda í 26. sæti á listanum, eða 20. sæti samfelldra mælinga (sem hófust 1920). Engar líkur eru á þurrki til áramóta, en 80 mm í viðbót þarf til að komast inn á topp tíu. 

Bandaríska fellibyljastofnunin í Miami ákvað að skilgreina lægð sem nú er á 38°N og 47°V sem fellibyl og nefna hann Martin. Þessi skilgreining er kannski álitamál (en við skulum trúa sérfræðingunum) því nánast um leið og kerfið náði fellibylsstyrk telst það breytast í hefðbundna förulægð. Lægðin sú dýpkar nú gríðarhratt og mikið. Í hádeginu taldi evrópureiknimiðstöðin hana um 988 hPa í miðju, en fari niður í 936 hPa fyrir hádegi á föstudag (4. nóvember). Bandaríska veðurstofan gerir enn betur og segir miðjuþrýsting þá verða 928 hPa. Þetta eru harla óvenjulegar nóvembertölur. Þýska sjóveðurstofan (Deutsche Seewarte) í Hamborg taldi illviðrislægðina sem gjarnan er kennd við Edduslysið á Grundarfirði 16. nóvember 1953 hafa verið 928 hPa í lægðarmiðju. Um það veður hefur verið fjallað áður í tveimur pistlum hungurdiska (hér og hér). Sú lægð kom mjög langt sunnan úr höfum - og hefði e.t.v. lent í einhverjum hitabeltisflokki nú á dögum (þegar reglur um slíkt virðast hafa verið rýmkaðar - og upplýsingar eru ítarlegri). 

Lægsti þrýstingur sem mælst hefur hér á landi í nóvember er 940,7 hPa, sem mældust í Vestmannaeyjum þann 18. árið 1883 (sjá pistil hungurdiska þar um). Þá var reyndar aðeins lesið af loftvoginni þrisvar á dag og ekki ólíklegt að þrýstingur hafi orðið lægri en þetta. 

Fellibylurinn Martin á síðan að grynnast mjög hratt, hefur áhrif hér á landi með allhvassri austanátt sunnantil á landinu á laugardag. Að svo stöddu er ekki spáð mikilli úrkomu - en auðvitað þarf að fylgjast með skaðræðislægðum af þessu tagi.