Austanhafs og vestan - ólíkt hefst veðrið að

Við lítum til gamans á spá bandarísku veðurstofunnar um hitavik næstu sjö daga í Evrópu og í Kanada. Þar blasir ólík mynd við. Tengillinn sem hér fylgir bendir á upphafssíðu þar sem hægt er að velja á milli ámóta korta fyrir aðskiljanlega heimshluta. Þau endurnýjast tvisvar á dag. Vikasamanburðurinn miðar við gögn Climatic Research Unit í Bretlandi fyrir mánuði í heild - en ekki viðkomandi sjö daga tímabil. Meðaltalsgögnin hafa verið reiknuð í ferninga - eins og sjá má á kortunum. Fyrst er það Evrópa.

Kuldi ríkir um alla álfuna og er hitinn allt að 8 til 10 stigum undir meðallagi. Nyrst í Skandinavíu er svæði þar sem hita er spáð yfir meðallagi og svo er einnig á Íslandi. Hitt kortið gildir fyrir sama tíma í Kanada og Alaska.

Hér kveður við annan tón og hiti er ámóta yfir meðallagi á stóru svæði og hann var undir því í Evrópu. Enn er þó kalt í Alaska og á svæðum við Kyrrahafsströndina. Eins er gert ráð fyrir því að hiti verði undir meðallagi á Suður-Grænlandi.

En þetta er allt miðað við meðallag. Í raun og veru er hlýrra í Vestur-Evrópu heldur en í Norður-Kanada hvað sem litirnir segja. En þetta er ástand sem taka má eftir.

Þegar hlutirnir eru á óvenjulegu róli lítur ritstjórinn oft á heimasíður veðurstofa í viðkomandi landi. Þó verður að játa að tungumálakunnátta hans er með þeim hætti að varasamt má telja þegar hún blandast saman við alræmt en skapandi misminni. Finna má lista um vefsíður veðurstofa um heim allan á vef Alþjóðaveðurfræðistofnunarinnar (alltaf jafngaman að skrifa nafn hennar). Sömuleiðis má sjá veðurviðvaranir næsta sólarhrings í Evrópu á meteoalarm.eu. Þar má nú sjá viðvaranir um kulda, snjó og hálku um mestalla álfuna.

Sé vefsíðum nágrannalandanna flett má m.a. sjá umfjöllun um merkilegt veðurmet í Nýja-Álasundi á Svalbarða á vef norsku veðurstofunnar (met.no). Þar mældist sólarhringsúrkoma að morgni 30. janúar 98 mm. Mun þetta það mesta sem sést hefur í nokkrum mánuði þar á bæ frá upphafi mælinga. Þetta er sama hlýja loftið og kom við hér á landi núna um helgina (28. og 29. janúar).

Hjá sænsku veðurstofunni (smhi.se) er bent á að loftþrýstingur í Haparanda nyrst í Svíþjóð hafi á sunnudag (29.1.) mælst 1057,0 hPa, það hæsta í 40 ár í Svíþjóð en þrýstingur á sama stað fór í 1059,9 hPa 30. janúar 1972. Einnig segir þar að hæsti loftþrýstingur sem mælst hafi í Svíþjóð sé 1063,7 hPa. Það var 23. janúar 1907 á Gotlandi og í Kalmar.

Sænska veðurstofan býst ekki við góðu næstu daga. Svíar eiga við sérstakt vandamál að eiga í þessari stöðu - þegar ískalt loft blæs frá Rússlandi yfir ófrosið Eystrasaltið. Þá gufar mikið upp úr sjónum og fellur síðan í miklum éljum við Svíþjóðarstrendur. Í spá þeirra í dag var orðið „snökanon“ notað. Fletti maður upp á því kemur fram að átt er við samfelldar éljagarðalengjur sem liggja samhliða vindáttinni yfir Eystrasaltið og er sem þær haldi uppi samfelldri snjóskothríð á ákveðin svæði við Svíþjóðarstrendur - rétt eins og um fallbyssuskothríð væri að ræða. Íslenskt heiti vantar.

Hjá dönsku veðurstofunni er fyrirsögnin: „Sibirisk bekendtskab sender Danmark i dybfryseren“ - kunningi frá Síberíu sendir Danmörku beint oní frystikistuna - eða hvað?

Hjá finnsku veðurstofunni stendur: „Pakkanen voi aiheuttaa riskiryhmille terveysongelmia“ - ekki gott að giska sig í gegnum þetta, en óhætt mun að upplýsa að þetta á ekki við um allt landið - eða hvað?

Vestur í Kanada steðja önnur vandamál að í „hlýindunum“. Aðvörun er gefin út fyrir nokkur spásvæði í Manitoba: „Freezing rain is expected today and this evening“ - frostrigningar er að vænta ... 

Köldustu janúardagarnir (meira fyrir nördin)

Janúar hefur liðið hratt á hungurdiskum í ár og er víst að verða búinn. Ekki er hægt að skilja Yfirlitið um köldustu janúardagana (að meðaltali yfir landið allt) úti á klakanum og hér kemur það. Miðað er við meðaltal allra stöðva í byggð.

röð	ár	mán	dagur		mhiti
1	1968	1	2		-14,75
2	1968	1	3		-14,14
3	1981	1	15		-13,28
4	1970	1	8		-13,14
5	1969	1	14		-13,12
6	1971	1	20		-13,10
7	1969	1	31		-13,09
8	1966	1	24		-12,52
9	1971	1	29		-12,49
10	1988	1	23		-12,49
11	1971	1	4		-12,34
12	1971	1	19		-12,23
13	1969	1	15		-12,22
14	1955	1	13		-12,10

Á toppnum eru tveir mjög eftirminnilegir dagar í upphafi árs 1968. Þarna lá við að hitaveita Reykjavíkur gæfist upp og hiti fór niður fyrir frostmark í mörgum húsum - einkum á Skólavörðuholti og þar um kring. Veður var hvasst með hörkunni, en slíkt er mjög óvenjulegt. Þessa daga fór „þverskorinn kuldapollur“ til suðausturs fyrir norðaustan land. Enn á víst eftir að útskýra hvað það er og verður að bíða.

Eftirtektarvert er að allir dagarnir á listanum nema þrír eru frá árunum 1966 til 1971. Þessi ár (og 1965 til viðbótar) eru gjarnan kölluð „hafísárin“. Þá hrökk veðurfar um skeið aftur til nítjándualdartísku - voru það mikil viðbrigði.

Þessir þrir dagar sem eru utanhafísára eru 23. janúar 1988, 15. janúar 1981 og 13. janúar 1955. Taka má eftir því að í janúar 1955 voru líka mjög hlýir dagar. Í upphafi mánaðarins reis upp mikil fyrirstöðuhæð austur yfir Skandinavíu og gjörbreytti veðurlagi. Hún þokaðist síðan vestur á bóginn og þann 13. var svo komið að mikill kuldastrengur kom suður yfir Ísland þá austan hæðarinnar.

En þá er það lægsti meðallágmarkshitinn.

röð	ár	mán	dagur		mlágmark
1	1971	1	30		-16,94
2	1968	1	2		-16,67
3	1979	1	31		-15,94
4	1968	1	3		-15,91
5	1970	1	8		-15,83
6	1966	1	24		-15,82
7	1969	1	15		-15,80
8	1981	1	15		-15,43
9	1968	1	4		-15,42
10	1988	1	23		-15,38

Þetta eru mest sömu dagarnir og í fyrri töflunni en röðin hefur breyst. Kaldastur er 30. janúar 1971. Þá mældist mesta frost eftir 1918 í Reykjavík, -19,7 stig, aðeins hársbreidd frá -20 stigunum. Sama morgunn mældist lágmarkið á Hólmi fyrir ofan Reykjavík -25,7 stig - ískyggilegt það. Enginn nýlegur dagur er í þessari töflu, næst okkur er sem fyrr 23. janúar 1988.

Að lokum er það lægsti hámarksmeðalhitinn (erfitt að segja - ekki satt).

röð	ár	mán	dagur		mhámark
1	1968	1	3		-13,23
2	1969	1	15		-11,34
3	1969	1	14		-11,13
4	1971	1	20		-11,06
5	1971	1	19		-10,71
6	1970	1	8		-10,45
7	1969	1	31		-10,35
8	1966	1	24		-9,56
9	1955	1	13		-9,09
10	1988	1	24		-9,07

Þrítugasta janúar 1971 hefur verið sparkað út af listanum þótt enn séu tveir dagar úr þeim sama mánuði á honum. Þriðji janúar 1968 er langlægstur, nærri tveimur stigum neðar en 15. janúar 1969. Síðan koma 14. og 15. janúar 1969 - miklir illviðradagar, sérstaklega sá 15.

Rétt er að taka fram (sjá athugasemd við pistilinn) að samanburðurinn nær aðeins aftur til janúar 1949.

Kuldapollar langt úr austri

Við skulum í flýti lita á kuldapollana austrænu sem hungurdiskar minntust á í gær. Framtíð þeirra er enn óviss og því er e.t.v. til lítils gefa þeim rúm.

Við horfum á hluta af kunnuglegu norðurhvelskorti evrópureiknimiðstöðvarinnar. Það sýnir að vanda hæð 500 hPa-flatarins eins og hún reiknast verða um hádegi á mánudag (30. janúar).

Breiða rauða línan sýnir 546 dekametra (eða 5460 metra). Þetta er ekki lág tala um miðjan vetur. En undir er samt mjög kalt loft - sérstaklega í kuldapollunum kröppu sem sjá má á kortinu í halarófu frá Síberíu vestur til Svartahafs. Minni pollar eru alveg vestast í Evrópu - þar er þó ekki nærri því eins kalt eins og austar - en samt venju fremur kalt svo vestarlega. Þykktin undir kuldapollinum sem er yfir Norður-Frakklandi er hér um 5220 þar sem lægst er. Reynsla sýnir að það veldur þar vandræðum Þykktin yfir Alsír er alveg niðri í 5280 metrum sem þýðir að það snjóar langt niður í dali í Atlasfjöllum.

Sjónvarpsfréttir sögðu okkur frá snjó í Tyrklandi og vandræðum í Rúmeníu. Þeir kuldar eru í tengslum við Svartahafspollinn sem núna (á aðfaranótt sunnudags) hefur þó varla náð til þessara landa.  

En norðan við kuldapollakeðjuna er austanátt sem smám saman flytur kaldara og kaldara loft úr austri í átt að Vestur-Evrópu. Þetta tekur nokkra daga. Telja má nokkuð víst að staðan sem sýnd er á kortinu komi upp í raun og veru. Það er framhaldið sem er óvíst - en ég held að veðurfræðingar Evrópu séu órólegir yfir þessu.

Hér halda umhleypingar áfram - vonandi lætur ísinn þó undan síga. Snjókoma er minna mál.

Hlákan - enn einn spillblotinn eða eru breytingar í vændum?

Þegar þetta er skrifað (seint á föstudagskvöldi 27. janúar) virðist mikill bloti vera í uppsiglingu (er reyndar þegar hafinn). Hann virðist í fljótu bragði ekki vera miklu öflugri eða langvinnari heldur en helstu fyrirrennarar hans að undanförnu. Meiri þó en þeir minni (gáfulega sagt eða hitt þó heldur). Alla vega er þykktinni spáð fljótt niður aftur - í 5220 metra strax á sunnudagskvöld.

En við lítum til málamynda á 500 hPa- og þykktarstöðuna síðdegis á laugardag (28. janúar) eins og hirlam-spáin vill hafa hana.

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru svartar og heildregnar, því þéttari sem þær eru því meiri er bratti flatarins og vindur meiri. Einingin er dekametrar (1 dam=10 m). Strengurinn fyrir vestan land er mjög myndarlegur og kemur langt sunnan úr hafi. Rauðu strikalínurnar sýna þykktina - einnig í dekametrum. Þykktin er hitamælir, því meiri sem hún er því hlýrra er í neðri hluta veðrahvolfs. Mikil háloftahlýindi skila sér ekki alltaf niður til jarðar en fljóta ofan á lofti sem ýmist er kælt af sjó eða köldu yfirborði landsins. Mestar líkur á að ná því niður er þar sem brött fjöll brjóta loftstreymi en þá blandast hlýja loftið niður og hiti þar hækkar. Von um háar hitatölur er því mest næst fjöllum fyrir norðan og austan. Syðra verða hlýindin vart meiri en sem nemur sjávarhita sunnan við land (ekki slæmt það).

Við sjáum að þykktin er talsvert lægri vesturundan heldur en í hlýja geiranum - en samt er mjög kalt loft (þykkt minni en 5000 metrar) varla að sjá á kortinu - ekki nema í plati yfir norðanverðum Grænlandsjökli. Hlýjasta gusan fer beint til Svalbarða (rauða örin). Síðan virðast fleiri hlýjar bylgjur eiga að berast til landsins - með meðalköldu lofti á milli.

Athyglisverð þróun í austri virðist koma hér við sögu. Tveir til þrír smáir kuldapollar stefna frá Síberíu til vesturs um Evrópu - þeir valda óbeinum hiksta í bylgjuframrásinni í námunda við okkur þannig að bylgjurnar rekast á hindrun vestan við kuldapollana. Á kortinu á bláa örin að sýna þessa þróun. Það loft sem sést austast á kortinu er þó ekki sérlega kalt ennþá, þykktin rétt innan við 5160 metra á Norðurlöndum og ívið hærri sunnar.

Gaman verður að fylgjast með þróuninni næstu daga og hvort átök verða í raun og veru milli Síberíuloftsins, loftsins að vestan og hvernig hæðarhryggnum þar á milli reiðir af. En taka verður margoft fram að þetta er mikilli óvissu bundið - spár eru lítt sammála nema tvo til þrjá daga fram í tímann.

Hlýjustu dagar janúarmánaðar (nördafærsla)

Hungurdiskar hafa nú um nokkurra mánaða skeið birt lista yfir hlýjustu og köldustu daga mánaða á landinu í heild. Nú er komið að hlýjustu dögum janúarmánaðar. Pistillinn er einnig skyldur þeim sem birtist 13. janúar síðastliðinn. Þar var fjallað um hláku sem spáð var um þá helgi og þykktarkortið sem prýddi pistilinn er furðulíkt þykktarspákorti fyrir sunnudagsmorguninn 29. janúar næstkomandi - en það er aðeins of fjarlægt til umfjöllunar í dag. Snúum okkur því að hlýjustu janúardögunum á landinu í heild.

röð	ár	mán	dagur		mhiti
1	2006	1	4		8,28
2	1992	1	13		7,77
3	1973	1	10		7,68
4	1973	1	9		7,67
5	2010	1	25		7,50
6	1964	1	10		7,48
7	1992	1	14		7,45
8	2011	1	22		7,42
9	2002	1	2		7,29
10	1992	1	29		7,27
11	2006	1	29		7,05
12	1992	1	26		7,03

Meðalhiti alla dagana á listanum er meiri en 7°C (við lítum það öfundaraugum). Það er 4. janúar 2006 sem er á meðalhitatoppnum. Þetta var í miðri umhleypingasyrpu. Engin stórmerkileg stöðvamet voru sett þennan dag - þótt fáeinar sjálfvirkar stöðvar eigi þar sín janúarmet.

Þrettándi janúar 1992 var hluti af merkri syrpu hlýrra daga í óvenjulegum hlýindamánuði, dagurinn eftir, sá 14. er hér í sjöunda sæti, sá 29. í því 10. og 26. í 12. sæti. Í þriðja og fjórða sæti eru svo 9. og 10. janúar 1973. Ef við skiptum tímabilinu 1949 til 2011 í tvennt eru koma þrír dagar í hlut fyrra skeiðs en 9 í hlut þess síðara.

Svo er listi um hæsta meðalhámark á landinu.

röð	ár	mán	dagur		mhámark
1	2010	1	25		10,53
2	1992	1	19		9,99
3	2002	1	6		9,95
4	1992	1	29		9,73
5	2006	1	4		9,65
6	1992	1	27		9,49
7	1992	1	14		9,42
8	2002	1	3		9,29
9	1992	1	21		9,25
10	2006	1	5		9,25

Hér tekur 1992 fimm sæti af tíu, en 25. janúar 2010 er þó langefstur með 10,5 stiga meðalhámark.  Langur listi sjálfvirkra stöðva á sín hæstu janúarhámörk þennan dag og nokkrar mannaðar. Innbyrðis röð dagana hlýju 1992 er önnur en í fyrri lista, metdagur meðalhitalistans 4. janúar 2006 er þarna í 5. sæti.

Að lokum er hér listi um hæstu meðallágmörkin. Maður þarf að vanda sig við að segja saman orðin „hæsta meðallágmark“ til að ruglast ekki í ríminu. Á öðrum tíma árs væri auðveldara að tala um hlýjustu nóttina - en í janúar getur hiti orðið lægstur á hvaða tíma sólarhrings sem er. Mjög óvísindaleg skyndikönnun á lægstu lágmörkum janúarmánaðar á sjálfvirku stöðvunum sýnir reyndar að algengasti metatíminn er kl. 20 í janúar, sá fátíðasti er kl. 4 að nóttu. Ekki hafa þessa niðurstöðu eftir. 

röð	ár	mán	dagur		mlágmark
1	1973	1	10		6,35
2	1973	1	9		6,13
3	1992	1	14		5,91
4	2011	1	22		5,47
5	1960	1	9		5,25
6	2011	1	23		5,17
7	1992	1	13		5,14
8	1973	1	6		5,12
9	1985	1	12		4,86
10	1955	1	2		4,84

Þessi listi er ekki eins og hinir. Dagarnir hlýju 1973 eru hæstir og janúar á síðastliðnu ári, 2011, á tvo daga sem ekki sáust áður. Einnig eru þarna dagar frá 1960 (nokkuð óvænt satt best að segja - ritstjórinn hefur greinilega ekki alveg tök á þessu) og 1955 (ekki eins óvænt fyrir ritstjórann - hann hefur séð þann dag birtast áður).

Jú, rétt er að upplýsa að hæstu hámörk sjálfvirku stöðvanna eru algengust kl. 15 í janúar - rétt eins og um sumar væri að ræða - en sjaldséðust kl. 4 að nóttu - rétt eins og lágmörkin. En ég endurtek - ekki má hafa þetta eftir talningin þolir ekki skoðun.

Litið til 17. janúar 1937

Mesta snjódýpt sem mælst hefur í Reykjavík er 55 cm og var færð í bækur að morgni 18. janúar 1937. Því miður er nokkur óvissa um mælinguna. Lesa má um hana í fróðleikspistli á vef Veðurstofunnar. Þar er fjallað um mestu snjódýpt á Íslandi og þar á eftir um Reykjavíkurmetið. Ekki er ástæða til að endurtaka það hér. Nýja dagblaðið hafði eftir bæjarverkfræðingi í Reykjavík: „Síðan ég kom hingað til bæjarins fyrir rúmum þrjátíu árum, man ég ekki eftir að hafi komið eins mikill og jafnfallinn snjór hér í bæ og nú". (Forsíða ND 19. janúar 1937 á timarit.is).

En við skulum líta á 500 hPa kort kl. 18 síðdegis þann 17. sem ameríska endurgreiningin stingur upp á. Ef til vill er ástæða til að taka fram að hungurdiskar hafa ekki borið stöðuna saman við raunverulegar veðurathuganir - það ætti auðvitað að gera.

En kortið er þetta:

Þetta er óskastaða fyrir mikla snjókomu í Reykjavík - hitti ákafasta úrkoman á höfuðborgarsvæðið. Mjög kalt loft streymir frá Kanada út yfir hlýtt Atlantshafið - drekkur þar í sig raka, verður óstöðugt og úrkoman fellur síðan í miklum éljabökkum. Af grunnkortinu (ekki sýnt hér) má sjá að snarpt lægðardrag liggur nærri Suðvesturlandi og mesta úrkoman bundin við það.  

Þetta kort er ekki svo ólíkt 500 hPa stöðunni í gær (þriðjudag). Köld sunnanátt í háloftum er ekkert sérlega algeng. Ólíkt er aftur á móti að 1937 var kuldapollurinn dýpri (4850 m) en nú (4980 m), sennilega ívið kaldari en hreyfðist ekki mikið. Kuldapollurinn okkar er hins vegar á ákveðinni norðausturleið og hríðin sem geisar á Vestur- og Norðurlandi þegar þetta er skrifað fylgir miklum vindstreng á vesturhlið lægðarinnar. Árið 1937 var norðaustanáttin afmörkuð við stíflustrenginn á Grænlandssundi. Hann slapp ekki suður um Ísland.

En mikil snjókoma í Reykjavík á sér fleiri óskastöður - rifja mætti þær upp síðar ef tilefni gefst til.

Síðasti mánuður í háloftunum

Það er ómaksins vert (finnst veðurnördum) að líta á ástandið í veðrahvolfinu miðju síðasta mánuðinn og líta á höfuðdrætti loftstrauma. Okkur til aðstoðar höfum við bandarísku veðurstofuna og teiknitól hennar - þau eru ekki sérlega flott en virka.

Við sjáum hér hálft norðurhvel norðan 38. breiddarbaugs. Óþarflega mikið fer fyrir ríkjaskiptingu á kortinu (Júgóslavía og Sovét lifa þar enn - Þýskaland þó sameinað) en aðalatriðið felst í mýkri heildregnu línunum sem sýna hæð 500 hPa-flatarins í metrum. Þar er 5160 metra línan sem liggur um Ísland. Við sjáum kuldapollinn mikla vestan við Grænland en hann hefur samt ekki verið mjög ógnandi í vetur.

Það þarf nokkuð vant auga til að sjá hvað er óvenjulegt á þessu korti. Einkum vekur athygli að flöturinn stendur neðarlega yfir Íslandi og er um 80 metrum undir langtímameðaltali. Með öðrum orðum þá hefur kuldapollurinn breitt úr sér til suðausturs í átt til Íslands meira heldur en algengast er. Þetta þýðir að landið hefur verið meira í leið lofts frá Kanada heldur en venjulega. Meginstrengur vestanvindabeltisins er líka lengra fyrir sunnan land heldur en að meðaltali.

Ameríska endurgreiningin sem oft er minnst á gerir það mögulegt að leita að ættingjum síðasta mánaðar. Við förum þó ekki sérlega nákvæmlega í það en þuklum á heilum janúarmánuðum (það er auðveldara) frekar en þessu ákveðna tímabili sem tekið er fyrir á myndinni.

Leit letingjans finnur fjóra umsækjendur, janúarmánuði áranna 1957, 1925, 1903 og 1887. Þeir eiga það sameiginlegt að hafa verið illviðrasamir - illviðrasamari heldur en núlíðandi janúar. Umsagnir þeirra eru svona:

1957: Sæmilega hagstætt framan af, en síðan mjög óhagstætt á S- og V-landi, með mikilli ófærð, illviðrum  og slæmum gæftum. Hlýtt.

1925: Óstöðug tíð og stormasöm. Fremur úrkomusamt, einkum v-lands. Gæftir slæmar. Hiti var yfir meðallagi.

1903: Umhleypingar um miðjan mánuð. Snjór síðari hlutann. Fremur kalt.

1887: Hagleysur og stirð tíð. Mikil útsynningshryðja með mikilli snjókomu sunnan- og vestanlands síðustu vikuna.

2012: Umhleypingar, hagleysur og stirð tíð?

Lægð dettur í sundur

Nú er tækifæri til að sjá lægð detta í sundur fyrir suðvestan land. Við lítum á það.

Kortið er spá hirlam-líkansins um sjávarmálsþrýsting (hPa, heildregnar svartar línur), 3 stunda úrkomumagn (mm, litaðir fletir) og vinda (vindörvar) sem gildir kl. 21 mánudagskvöldið 23. janúar. Þessi tími er liðinn hjá þegar pistillinn er skrifaður (um miðnætti á mánudagskvöldi) en þjónar vel sem byrjunarstaða. Allmikið austsuðaustanhvassviðri nálgast hér landið með snörpu úrkomusvæði. Við getum kallað þetta samskil. Á eftir „skilunum“ fylgir vestsuðvestanátt með hefðbundnum éljum.

Við vesturjaðar kortsins má greina jaðar á litlum lægðarsveip sem hreyfist austur. Þetta er allt saman harla snyrtilegt (þótt veðrið sé subbulegt um hríð á undan „skilunum“). En í spánni sem gildir kl. 18 á morgun (þriðjudag) hefur orðið mikil flækjubreyting. Það sýnir næsta mynd.

Hér eru lægðarmiðjurnar allt í einu orðnar að minnsta kosti sjö. Svarta örin sýnir hreyfingu lægðarinnar sem var alltumlykjandi á fyrra korti en sú bláa sýnir hreyfingu smálægðarinnar rétt vestan kortsins inn á það. Allar þessar lægðir hreyfast nú í bogum utan um eins konar þyngdarpunkt sem er einhvers staðar í flatneskjunni milli þeirra. Þar mun vera miðja háloftalægðarinnar (sem var sýnd í pistlinum í gær).

Það er algengt að lægðir detti í sundur á þennan hátt. Það er varðveisla iðunnar sem hér er á ferðinni. Svo lengi sem þrýstibrattinn norðan við skilin helst mikill heldur stóra sveigjan í kringum lægðina sér. Þegar lægðin fer að grynnast missir lægðin tökin á sveigjunni og hún rúllast upp í marga smáhvirfla - ekkert ósvipað því þegar kappakstursbifreið í stórri beygju missir viðnám og fer að snúast í hringi í kringum sjálfan sig í stað þess að beygja skikkanlega í stóra sveignum. Um leið og þrýstibrattinn minnkar verða til margir smáhvirflar sem sjá um varðveislu snúningsins (iðunnar). Menn geta svo velt vöngum yfir því hvernig samskilin fara að því að detta í sundur. 

Nú má ekki taka tölvuspár af þessu tagi allt of bókstaflega. Reynslan sýnir að þær ráða ekki allt of vel við raunveruleikann sem fellst í því að búa til hvirfla af réttri stærð á réttum stöðum. Greiningarkort á þessum tíma (kl. 18 á þriðjudag) sýnir því e.t.v. ekki nákvæmlega þessa mynd. Margt getur truflað smálægðamyndun af þessu tagi og flókin tölvulíkön þarf til að spá því hvort iðan fer yfir í smáhvirfla eða nýtist í eitthvað annað. Ekki gott að segja.

Háloftalægðin á um síðir að fara norðaustur fyrir land - spurning hvað hungurdiskar fylgjast með því.

Fyrirstöðulítið

Bylgjur vestanvindabeltisins ganga nú fyrirstöðulítið yfir Atlantshaf - misstórar að vísu og misþroskaðar en lítið lát virðist á. Við lítum á norðurhvelsspákort frá evrópureiknimiðstöðinni og gildir það um hádegi þriðjudaginn 24. janúar.

Rétt er að fara með skýringaþuluna að vanda. Kortið sýnir megnið af norðurhveli jarðar norðan við 30. breiddargráðu, norðurskaut nærri miðju. Höfin eru blá, löndin ljósbrún. Ísland er neðan við miðja mynd. Bláu og rauðu línurnar sýna hæð 500 hPa-flatarins í dekametrum (1 dam = 10 metrar). Því þéttari sem línurnar eru því meiri er vindurinn milli þeirra. Þykka, rauða línan markar 5460 metra hæð, en þynnri rauðar línur eru við 5820 metra og 5100 metra hæð. Almennt má segja að því lægri sem flöturinn er því kaldara er veðrahvolfið. Lægðirnar í fletinum eru kallaðar kuldapollar og hæðirnar eru hlýir hólar - sem gegna yfirleitt nafninu fyrirstöðuhæðir.

Á kortinu eru tvær slíkar, önnur er í námunda við Úralfjöll og sér hún um að hlýindin norður í Barentshafi og austur með Síberíuströnd halda áfram. Hin fyrirstaðan er við Kamtsjaka og beinir lofti úr Norður-Íshafi suður til Alaska. Hún hefur nú - ásamt lægðinni yfir Alaskabugtinni valdið miklum illviðrum á vesturströnd Norður-Ameríku. Eitthvað hafa fréttir af því borist hingað til lands. Um tíma var neyðarástandi lýst yfir í nokkrum sýslum Oregon- og Washingtonfylkja í Bandaríkjunum. Ótrúleg snjókoma hefur verið á Alaskaströndum.

Við Norðurpólinn stendur flöturinn tiltölulega hátt og lítið þar að gerast í bili. Á Norður-Atlantshafi er nokkuð öflug bylgja - reyndar alveg lokuð lægð - að valda leiðindaveðri hérlendis (þriðjudagur). Sjá má næstu bylgjur í röð þar fyrir vestan, samt tekur væntanlega þrjá daga (þriðjudag, miðvikudag og fimmtudag) að hreinsa þriðjudagslægðina og afkomendur hennar frá Íslandssvæðinu þannig að næsta bylgja komist að. Of snemmt er að ræða um hana.

Snjóhula í janúar 1924 til 2011

Fylgst hefur verið með snjóhulu hér á landi samfellt síðan síðustu dagana í janúar 1921. Fyrst var aðeins athugað í Reykjavík en síðan bættust fleiri stöðvar við. Landsmeðaltöl eru til aftur til 1924 - auðvitað er óvissa alltaf talsverð og því meiri eftir því sem athugað er á færri stöðvum. En við látum sem ekkert sé og lítum á línurit sem sýnir snjóhulu allra janúarmánaða síðan 1924. Snjóhula er reiknuð í prósentum. Við alhvíta jörð er snjóhulan talin 100%, en 0% sé jörð alauð.

Við tökum fyrst eftir því að snjóhula í byggð hefur aldrei orðið 100% í janúar öll þessi ár. Einhverjir auðir eða flekkóttir dagar hafa komið í hverjum mánuði. Þrír mánuðir eru jafnir á toppnum: 1949, 1976 og 1984. Allir þessir janúarmánuðir voru mjög erfiðir. Ekki er alveg víst að þeir hafi þó verið snjóþyngstir sé miðað við snjóhulu og snjódýpt. Gott samband er þó á milli séu stöðvar margar. Það má líka vekja athygli á því að snjóhula getur ekki orðið meiri en 100 prósent, kvarðinn mettast.

Snjóléttast var í janúar 1998, snjóhula í byggð var aðeins 30%, hún var 33% í janúar 1964 og 2002.

Meðalsnjóhula tímabilsins alls er 65%, en meðaltal síðustu 15 ára er aðeins 53%. Bláa línan sýnir eins konar útjafnaða snjóhulu. Áberandi er hversu mjög hún hefur minnkað. Hún virðist hafa verið mun meiri á hlýindaskeiðinu um og fyrir 1940 heldur en á hlýindaskeiði síðustu ára.

Gott samhengi er á milli ársmeðalhita og snjóhulu - en ekki eins gott í einstökum mánuðum. Kemur það ekki síst af áðurnefndri kvarðamettun sem ekki gætir eins mikið í vor- og haustmánuðum eins og um hávetur.

Varla er því að treysta að þessi langtímaleitni haldi áfram - það væri fremur með ólíkindum ef hún gerði það. Við sjáum af línuritinu að mikill áratugamunur er á snjóhulu janúarmánaðar. Tímabilið 1960 til 1973 er t.d. mjög lágt miðað við það sem á undan kom og því sem fylgdi.

En janúar er ekki nema lítill hluti vetrarins, hvað snjóalög varðar er hann varla hálfnaður í lok mánaðarins.

Snjóhula hefur einnig verið metin í fjöllum (500 til 700 metra hæð) frá 1935. Einu sinni náði hún 100 prósentum, það var í janúar 1949, en var minnst í janúar 2010, 67%.

Landinu má skipta í norður- og suðurhluta. Norðurhlutinn nær hér frá Dýrafirði í vestri austur um til Fáskrúðsfjarðar, afgangur landsins telst til suðurhluta þess. Á Suðurlandi er snjóhulan aðeins 49 prósent að meðaltali allt tímabilið, en 76 prósent fyrir norðan.

Snjóhula norðurhlutans hefur fimm sinnum komist í 98 prósent í janúar, 1930, 1939, 1951, 1975 og 1976, en minnst var hún í janúar 1933 og 1947, 39 prósent. Langminnugir ættu að minnast allra þessara sérstöku mánaða.

Snjóhula suðurhluta landsins hefur mest orðið 93 prósent. Það var 1984. Minnst varð hún 10 prósent 1998.