Af árinu 1780

Það er rétt svo að ritstjóri hungurdiska hafi sig í að fara að lýsa veðri og veðurfari á 18. öld frá ári til árs. Að vísu hefur hann nú þegar birt lýsingar fáeinna ára, en löng er leiðin öll. Málið er líka það að finna má allgóðar lýsingar í annálum þeim sem Bókmenntafélagið gaf út (Annálar 1400 til 1800) og varla ástæða til að tyggja það allt upp. Þorvaldur Thoroddsen fór líka í gegnum þessa annála flesta (en ekki þó alla) auk þess að líta á ýmsar aðrar ritaðar heimildir. Samantekt hans á tíðarfari frá ári til árs má finna í riti hans „Árferði á Íslandi í þúsund ár“. Þetta rit er aðgengilegt á netinu. Varla er því sérstök ástæða til að endurtaka hinar ágætu samantektir hans. 

Á móti kemur að heimildir eru fleiri, Þorvaldur nýtir sér t.d. ekkert þær mælingar sem gerðar voru (þó hann hafi vitað af þeim flestum). Þessar mælingar, þótt ófullkomnar séu, gefa að sumu leyti fyllri mynd en hinar almennu lýsingar. Sama má segja um dagbækur frá þessum tíma - þær eru ekki margar - og flestar illlæsilegar - samt eru í þeim upplýsingar sem lítt hafa komið fram. Ritstjóri hungurdiska efast um að samantekt hans sjálfs úr annálunum yrði nokkuð betri heldur en samantakt Þorvaldar, en það má e.t.v. reyna að vitna beint í annálana (en ekki endursegja þá eins og Þorvaldur gerði) - og hið rafræna form hungurdiska hefur alltént þann kost að hægt er að láta allt flakka án prentkostnaðar. 

Það sem hér fer á eftir er eins konar tilraun - ekki endilega víst að henni verði fylgt frekar eftir. Kannski er þó rétt að ná inn árunum 1780 til 1785, örlagatíma Móðuharðindanna.

Árið 1780 voru nokkrir hitamælar og loftvogir í landinu. Samfelldar mælingar eru aðgengilegar úr Skálholti og úr Lambhúsum við Bessastaði þetta ár - og athyglisvert að bera þær saman. Í Lambhúsum athugaði Rasmus Lievog konunglegur stjörnuathugunarmeistari - en í Skálholti Helgi Sigurðsson konrektor. Sömuleiðis er til önnur veðurbók úr Skálholti, sem Hannes Finnsson biskup hélt, en ekki hefur ritstjórinn borið þær saman við athuganir Helga. Mælar Helga voru báðir innivið, hitamælirinn í óupphitaðri skemmu. Sést tregða skemmunnar allvel í mælingunum. Þetta hefur þrátt fyrir allt þann kost að sól skein aldrei á mælana. Hitamælir Rasmusar var hins vegar utandyra - sól gat skinið á hann að morgni dags - og e.t.v. gat óbein geislun frá jörð eða húsum haft einhver áhrif á hann á öðrum tímum. Sömuleiðis var mælirinn óvarinn fyrir úrkomu. Hefur það haft áhrif á mælingarnar stöku sinnum. 

Myndin hér að neðan sýnir mælingar þeirra beggja á árinu 1780. Helgi mældi aðeins einu sinni á dag (rauðir þríhyrningar á myndinni) - en Rasmus þrisvar - og veldur það óróleika Lambhúsferilsins (grá lína) - við sjáum allar mælingarnar. 

Ánægjulegt er hversu vel mælingunum ber saman - undravert nánast. Fyrst tökum við eftir því að skemman er lengur að hlýna að vorinu heldur en mælir Rasmusar - sennilega hafa veggir hennar og þak borið í sér kulda vetrarins. 

Annars hefur þetta ekki verið sérlega kaldur vetur. Ákveðið kuldakast í kringum miðjan janúar - og síðan leiðindakuldi í kringum sumarmálin. Vorið fær þó mjög slæma dóma - og sumarið líka, einkum framan af. Mjög eindregið kuldakast er upp úr miðjum september og svalt með vetri - fram yfir miðjan nóvember. 

Giskað er á að ársmeðalhiti í Lambhúsum hafi verið 3,9 stig. Sumarið var kalt. Meðalhiti í júní ekki nema 7,0 stig, 9,0 í júlí og 9,4 í ágúst. Desember var hins vegar mjög hlýr, meðalhiti 3,2 stig og einnig virðist hafa verið hlýtt í febrúar, meðelhiti þá 1,8 stig. Mars kaldasti mánuður ársins, meðalhiti -1,4 stig. Einnig var kalt í apríl, meðalhiti 0,6 stig.

Þrýstimælingum ber líka allvel saman (rétt þó að geta þess að fáeinar villur eru greinilega í skráningu úr handritum og hafa þær ekki verið leiðréttar hér). Við sjáum að fyrstu tvo mánuði ársins var ekki mikið um djúpar lægðir - eða mikinn háþrýsting. Mikið lægðasvæði er viðloðandi stóran hluta marsmánaðar (talað um fannir á góu) og aftur eftir miðjan október, en þá gerði mikið illviðri - sem stóð þó ekki mjög lengi. Þá tekur aftur við hærri þrýstingur. Mikið illviðri gerði 16.desember. Sumarþrýstingurinn er með allra lægsta móti - enda var víða votviðrasamt. 

Við skulum nú líta á það sem annálarnir segja. Hér er reynt að skipta þeim upp eftir ártíðum (sem ekki tekst alltaf). Ekki er tiltekið í hvaða bindi annálasafnsins hver annáll er - en aftur á móti er blaðsíðutal tilgreint. 

Vetur - annálarnir eru til þess að gera fáorðir um hann: 

Vatnsfjarðarannáll yngsti [vetur]: Vetrarveðurátta mikið góð frá nýjári og fram á einmánuð á Austur-, Suður- og Vesturlandi, en norðanlands ekki lengur en fram um miðþorra, ...

Úr Djáknaannálum [vetur]: Vetur yfrið góður á Íslandi frá nýári fram á góu. Gjörði mikla hláku og þíðviðri eftir miðþorra í 10 daga samfleytt svo snjólaust varð uppí háfjöll og sýndist grænka í hlaðvörpum. Kom skorpa með góu með hörkum, snjó og hríðum svo jarðbönn urðu í sumum sveitum, varaði þetta í 6 vikur frá 22. febr. til 6tta apr. Kom þá hagstæð hláka og góður bati. 

Höskuldsstaðaannáll [vetur]: Veturinn fyrir jól 1780 oftast með sterkum frostum, stundum hríðum og ógæftum til sjós, linari að veðuráttu um og eftir jól, oft þítt. Þorri stilltur og frostalítill. Á hans síðara parti 10 daga samfleytt (nótt og dag) þíðviðri. Þá kom með gói skorpa með sterkum frostum og hríðum, sem varaði í fullar 6 vikur, frá 22. Februarii til 6. Aprilis, svo jarðbann varð í miðju héraðinu og til dala, og varð útigangspeningi hey gefa. Þar eftir kom hagstæð hláka og góður bati og komust vermenn ei fyrr vestur aftur. 

Íslands árbók [vetur]: Gjörðist vetur í meðallagi vel lengi og ekki stóráhlaupum fram til gói, en upp þaðan tók til að þyngja með áfreðum og jarðbönnum.

Espihólsannáll [vetur]: Vetur allgóður sunnan og norðan lands frá nýári og fram í þorralok. Eins var austur um land.Ketilsstaðaannáll [vetur]: Vetur allgóður fram í þorralok, en úr því harðnaði veðrátt með hríðum, kuldum og umhleypingum.

Vor - hið versta hret upp úr miðjum apríl. Virðist hafa haft afleiðingar langt fram á sumar. 

Vatnsfjarðarannáll yngsti [vor] síðan hret og köföld með frostum og kuldum miklum fram um (s396) fardaga. Þann 20. Apr., eður sumardag fyrsta, og næsta dag eftir, sem var bænadagurinn, gjörði soddan norðanstorm og stórkafald, að víða hraktist fé manna, fennti og fékk stóran skaða. Vorið var því mjög hart að segja yfir allt, þó helst norðanlands, þar snjór var ekki víða af túnum tekinn um Jónsmessu. Peningahöld hin lökustu og frábær harðindi meðal fólks, helst norðan- og austanlands. 

Úr Djáknaannálum [vor] Vor eitt hið harðasta í manna minnum frá sumarmálum til þess fram yfir Urbanum [25. maí] með sífelldum norðan- og austanstormum og sterkum frostum nætur og daga. Þá var í 12 daga bærilegt veður. Aftur kalt og þurrt fram til Jónsmessu, svo þá var snjór sumstaðar á túnum og í 11tu sumarviku var ei allstaðar búið að vinna á þeim í Húnavatnssýslu. 

Höskuldsstaðaannáll [vor] Aftur norðanfjúk í síðustu vetrarviku. (s573) ... Í  þeirri stóru sumarmálahríð [sem ekki er frekar skýrt frá í annálnum] varð skaði á skipum. Fiskibátur nýr í Höfðakaupstað fór í sjóinn. Sexæringur brotnaði þar, ei bætandi, og fleiri skip brotnuðu á Skagaströnd, þó bætandi. Kaupmanns nýja hús reif nokkuð til skaða á efsta þaki, og víðar varð nokkur skaði á hrossum og húsum. Þessi tvö skip sem fórust áttu danskir. Vesöld af bjargarleysi var að spyrja hvarvetna. Í sumum sveitum landsins fólk kennt við hrossakjötsát. Stór peningafellir sagður vera í austursveitum, ei síst á Skógarströnd, Helgafells- og Eyrarsveit, líka syðra og kringum Jökul, og þetta ei einasta á sauðfé, heldur og kúm. Í greindri sumarmálahríð hafði og orðið töpun sumstaðar á fé hrossum og skipum. Um vorið frá téðri sumarmálahríð gengu miklir sífelldir norðan- og austanstormar með sterkum frostum nætur og daga allt fram yfir Urbanum [25. maí] svo það var hið mesta kulda-, neyðar-, sultar- og hungurvor hjá allmörgum. Þá í 12 daga viðunarlegt veður. Aftur kalt og þurrt með náttfrostum. (s574) ... 

Íslands árbók [vor] En með sumarmálum gjörði allt um eitt, á sumardaginn fyrsta [20. apríl] gjörði hrakviður með bleytu, á föstudaginn sem var [Kóngs-] bænadagurinn, hið mesta stórviðri af austri með krepju, en á laugardaginn hina mestu snjóhríð úr hafi. Ruddi þá niður ógnasnjófönn. Í þessum hríðum misstu menn fé sitt í Vesturlandi sums staðar, sem keyrði út á sjó. ... Var þessi vetur hinn harðasti að spyrja yfir allt land og eins vorið kalt og gróðurlaust allt til Jónsmessu, so engir treystust að norðan eða austan að ríða til þings. ... 

Espihólsannáll [vor] Úr því harðnaði veðurátt og var hin bágasta yfir mikinn part landsins fram á messudaga eður til þess síðla í Junio með hríðum, kuldum og umhleypingum. Fyrir austan fennti víða fé um sumarmál, en í Ísafjarðarsýslu (s165) fyrir vestan og líka í Barðastrandarsýslu etc. Hrakti fé í sjó í þeirri sokölluðu sumarmálahríð. Víða  lá snjór á völlum fram um Jónsmessu, hvers vegna peningur varð gagnslaus norðan lands víða, og víða var ekki lokið vallarvinnu (að berja á og ausa tún) fyrr en í 12 viku sumars. Mestu bjargræðisharðindi voru nú víða um landið, so fólk neyddist til að lóga nautpeningi sér til bjargar, og af harðindum var þó allra bágast undir Jökli, hvar fólk leið stóran skort, og fáeinir dóu af hor og hungri. 

Ketilsstaðaannáll [vor] Þá gjörðust þau minnisstæðu austrænu sumarmála krapa- og snjóveður, er á lágu í full 6 dægur og sagt er að um land allt komið hafi. Hrakti þá fé víða í sjó í Ísafjarðar-, Barðastrandar-, og Strandasýslum fyrir vestan, en fennti í Múlasýslu, hvar jarðlaust var fyrir sauðfé og hesta fram í fardaga, en snjór lá á völl- (s446) um víða, svo norðan lands sem austan, fram um Jónsmessu, og sumstaðar var ei vallarvinnu lokið fyrr en í 11. og 12. viku sumars. Og til enn meira marks, hvað þetta vor hart verið hafi, er það að þann 27. Maii, þá sýslumaður Pétur Þorsteinsson hélt manntalsþing að Ási í Fellum, var hestís á öllu Lagarfljóti allt upp í fljótsbotn, og þann 10. Junii var það ennþá með hestís, þó varlegum, á Egilsstaðaflóa. Mikill sultur og seyra var þá víðast á landinu, svo fólk neyddist til að lóga naut- og sauðpening sér til bjargar, en þó var tilstandið bágast undir Jökli, hvar nokkrar manneskjur fórust af hungri. 

Sumar: Nokkuð misjafnt - greinilega talsverð hrakviðri, en skárra á milli. 

Vatnsfjarðarannáll yngsti [sumar og haust] Sumarið vætusamt, haustið mjög óstöðugt, með hretum og köföldum mitt í Septembri, sem oftast öðru hverju viðhélst allt til komanda nýja árs. (s397)

Úr Djáknaannálum [sumar] Fyrst sauðjörð í Fljótum um Jónsmessu; eftir hana brá veðráttu til sunnanáttar með votviðrum. Þá áleið sumar voru ákafleg úrfelli syðra og vestra. Haustið óstöðugt, komu fjúk snemma, viðraði stirt frá veturnóttum til jólaföstu, þá miklar hlákur svo allar ár voru þíðar. Af vorharðindum féll sauðfé hrönnum á Vesturlandi af megurð og nokkrar kýr, því allstaðar var mjög heylítið, einkum á Skógarströnd, Helgafells- og Eyrarsveitum. Hrossadauði nokkur syðra. Í sumarmálahríðinni hróflaðast líka af fé og hestum. 

Höskuldsstaðaannáll [sumar og haust] Haustið fyrir forgekk, að sagt var, nokkurt flutningaskip syðra. Um veturinn skiptapi 6 manna við Suðurnes. Tvö skip fórust í Ísafjarðarsýslu með 5 mönnum hvort um sig. Item skiptapi í Bervik 5 eða 6 manna. ... Kom sauðjörð upp fyrst í Fljótum um Jónsmessu (25. Junii). ... Grasvöxtur yfir allt kom seint, víða lítill, sumstaðar í meðallagi, á túnum betri en útengjum, þó víða í betra lagi. En heyin skemmdust sumstaðar, þar iðuglegur óþerrir var af suðvestanátt og stundum regn. Að austan var að spyrja (ei síður en að sunnan) ásamt fiskaflaleysi, að töður hefðu fúnað á túnum og ei hirt verið í 18. viku sumars. Viðlíkt að fregna úr (s575) Þingeyjarsýslu og Eyjafirði, en betra í Svarfaðardal og Ólafsfirði etc. (s576) ... Frá veturnóttum til aðventu stirð og óstöðug veðurátta og sjóbönn. ... Um Michaelsmessu sendi klausturhaldari á Reynistað ... tvo syni sína, Bjarna og Einar ... austur í Hreppa .. Með því þessara heimkomu móti von seinkaði enn nú, sendi hann í þriðja sinn tvo menn, sem fóru austur fjöllin, því þá gengu góðviðri og snjóleysur. Þessum var sagt, þá til byggða komu, að hinir hefðu upp á fjöllin lagt að austan laugardaginn þriðja í vetri (sem var 4. Novembris) með vel hálft annað hundrað fjár og (s578) hér um 20 hesta 5 menn að tölu. Hafa þeir farist í þeim krapahríðum og fjúkstormum, er þá uppkomu. (s579) 

Íslands árbók [sumar] Var gróðurlítið og næsta seingróið um sumar, heyja- (s97) nýting hin versta, bæði vegna hvassviðra, sem gjörðu mikinn heyskaða á túnum manna, so og óþerra, so hey lágu víðast úti um Michaelsmessu. Sama tilstand eður enn nú verra var að heyra úr Suðurlandi. ...  

Espihólsannáll [sumar] Þar eftir gafst gott sumar um tíma fyrir norðan og austan, en bágborið fyrir sunnan og vestan sökum óþurrka og regna, hvar af bæði töður og úthey víða skemmdust.

Ketilsstaðaannáll [sumar og haust] Sá efri partur sumarsins var góður allt fram að höfuðdegi, hvers vegna tún vel spruttu og hirtust, en víðast varð ei sláttur byrjaður fyrr en þann 7. Augusti. Eins og það grasvöxturinn varð á túnunum í betra lagi, svo varð og temmilegur á engjunum, en sökum óþurrka og regna, sem viðhéldu frá höfuðdegi og til veturnótta, varð það slegna, sem þá fyrst var farið að hirða, að litlum notum, sem nærri má geta, og sumstaðar fyrir norðan og vestan höfðu menn ei fengið tækifæri til að samanbera þennan heyfrakka (svo) fyrr en á jólaföstu. (s447) Laugardaginn fyrsta í vetri [21. okt] gjörði hríðaráhlaup fyrir vestan, sem viðhélst í 4 daga. Í því hrakti bát frá eyjunni Sviðnum og rak síðan á land undir Jökli með árum óbrotinn, en fólk, er á var hafði týnst ... (s450)

Haust - og vetur til áramóta. Mikið hret upp úr miðjum október - síðan öllu skárra. Þarna um haustið var hin ólukkulegi leiðangur sem kenndur er við Reynistaðarbræður farinn. 

Úr Djáknaannálum [haust] Um haustið fennti fé eystra en hrakti í sjó vestra. Sultur og hallæri syðra og vestra og þröngt um bjargræði nyrðra, svo sumum lá við uppflosnun. Nokkrar manneskjur dóu úr hor undir Eyjafjöllum og víðar. Grasvöxtur varð víða sæmilegur, þó seint kæmi, betri á útengi en túnum, en hey skemmdust víða af ákaflegum óþerrir, helst syðra og vestra, eins innkomin í garða, líka fyrir austan, hvar töður fúnuðu á túnum. Í Þingeyjarþingi og Eyjafirði lágu töður sumstaðar á túnum eftir Michaelismessu [29. sept.] og það innkomst þar skemmdist, svo að sumu var kastað út úr görðum og tóftum. Nokkuð betri nýting heyja var í Svarfaðardal, Ólafsfirði og Húnavatnssýslu. (s220) ...

Íslands árbók [haust] Um haustið bar svo til, að Halldór Vídalín, klausturhaldari að Reynisstað, tók fyrir sig að senda suðaustur í Skaftafellsýslu til fjárkaupa menn úr seinni sveit. ... þá skeði það óráð, [á bakaleiðinni] að þeir tóku sig upp á laugardaginn síðasta í sumri og lögðu upp á fjöllin. Þá var hér norðan lands mikið stórviðri á sunnan, so (s98) varla var hestfært, með regni og krepju, sem ætla má, að snúist hafi upp í snjóhríð og fjúk, er á leið, so þeir hafi ei enst til að rata frá sér vegin, og hér í Eyjafirði gjörði hið mesta hrakviðri, og menn, sem hér voru á ferð innsveitis, leituðu til bæja. (s99)

Espihólsannáll [haust] Sömuleiðis urðu og úti hey fyrir norðan og austan, þar menn urðu að hætta útheysönnum sökum íhlaupa og óveðra í miðju kafi og sumstaðar varð mikið hey undir snjó og sumir náðu fyrst því heyi á jólaföstu. Þá slógu nokkrir og heyjuðu á Langanesi norður, nokkrir drógu að sér ísastör. Vetrardag hinn fyrsta gjörði mikla hríð, og fennti fé norður um land. Aftur þann 16. Decembris kom mesta stormviðri með hríð, sem bæði skemmdi hús og hey, en braut skip manna sumstaðar. Þá varð úti maður við Stóruvörðu og Heljardalsheiði. (s166) 

Úr Djáknaannálum [Skaðar og slysfarir] Um vorið skiptapi í Höfnum syðra með 8 mönnum ... 1 í (s222) Dritvík 19da Apríl með 5 mönnum. 1 á Ísafirði með 14 mönnum, 1 á Hvammsfirði með 3 karlmönnum og 1 kvenmanni. ... Laugardaginn 1tan vetrar (21. Oct.) hraktist skip frá Sviðum á Breiðafirði, týndust af því 3 karlmenn og 1 kona. Skagastrandarkaupfar forgekk á útsiglingu við Buðlungavík austan til við Hornbjarg, tapaðist þar gjörsamlega fólk, skip og góss allt. ... Þann 19. Apr. urðu úti 2 kvenmenn og barn eitt í Mávahlíðarplássi, og Skafti Hallsson milli Ber- og Dritvíkur. Um haustið urðu úti á Kjalvegi 5 menn, sem lögðu frá Hamarsholti í Hreppum laugardag 3ja vetrar, 4ða Nóv. Með 1 1/2 hundrað fjár og 17 hesta og ætluðu norður. ... Enginn maður né skepna fannst lifandi aftur af  þessum hópi. [Þetta var leiðangur Reynistaðarbræðra]. Piltur einn lamdist til dauðs á Heljardalsheiði. (s223) ... Í sumarmálahríðinni 19da Apr. fór bátur í sjóinn frá Höfðakaupstað og 6æringur brotnaði þar og fleiri skip á Skagaströnd löskuðust. Þá reif kaupmannsstofuna þar, nýbyggða, svo að skemmdist þak hennar. Þann 16da Desember gjörði mikið útsynningsveður, brotnuðu þá 5 skip á Vatnsnesi og fleiri annars staðar; þá reif líka freðin hús og hey. (s224) 

Í árbókum Espólíns er stutt yfirlit um tíðarfar ársins - og helstu óhöpp og slysfarir. 

Árbækur Espólíns: XXIII. Kap. Eftir nýárið var vetur góður til gói, en þaðan af harðnaði, voru menn þá lítt staddir, þvíað kúpeningur var ganglítill, en sauðfé mjög fátt, sakir fjársýkinnar, en undan hafði farið, urðu nú og ill peningahöld, en vorið þungt fram á messur, svo bæði fennti sauðfé manna og hrakti í sjó, en nokkrir fáir dóu af megurð undir Eyjafjöllum. Um sumarmál og bænadag gekk yfir á Vestfjörðum kafaldshríð svo mikil, að drap sauðfé margt og nokkur hross; hrakti í sjó af einum bæ í Ísafjarðarsýslu 60 fjár, og öðrum 30, og drap 80 í Búðardal; týndist þá skip af Ísafirði með 4 mönnum, en hinn fimmti lifði, og brotnuðu tvö skip prestsins í Aðalvík, og eitt í Oddbjarnarskeri á Barðaströnd; tvö týndust eystra, var annað í Fáskrúðsfirði. (s 23).

Fiskafli var þá all lítill, en misfarir ýmsar; voru hvalrekar miklir fyrir norðan land. Voru góðviðri um hríð það sumar, og grasvöxtur í betra lagi. (s 24). XXIV. Kap. Það haust komu mikil áhlaupaveður, og braut skip, en fennti fénað víða; þá gjörði hríðarveður laugardaginn fyrstan í vetri, og stóð í 4 daga, hrakti skip frá Sviðnum vestra, og rak að landi undir Jökli óbrotið með árum en menn höfðu týnst af. (s 26).

Brot úr dagbókum Sveins Pálssonar – uppskrift Haraldar í Gröf [1779 til 1787]:

8-2 1780 (Í Skagafirði) Ógna stórviðri á suðvestan með regni reif hús
11-2 Gressilegt veður nótt - reif hús

5-4 mikill kuldi á sunnan gressilegt frost
7-4 gjörði blessaðan bata með hita og hlýju - sólskin
8-4 sama blessað blíðuveður
15-4 Norðan fjúk með frosti og rosa

1-5 yrja á norðaustan, kom ís á Eyjafjörð

12-6 fréttist til íss á hafinu
18-6 gott veður, vatnavextir
24-6 sár norðan kuldi með grimmd stórri

26-7 farið að slá hér

23-8 ei slegið hér fyrir hvassviðir á útvestan

14-10 þennan 1/2 mánuð hafa gengið mollur og þoka, stundum frost

26-11 þennan mánuð hafa verið að sönnu óstöðugt en ætíð bætt úr með góðri hláku

Færeyskur maður Nicolai Mohr dvaldist hér á landi veturinn 1780 til 1781 á vegum danskra stjórnvalda og leitaði að leir til postulínsgerðar. Þorvaldur Thoroddsen segir frá því máli í Landfræðisögu sinni, 3. bindi (s.61 og áfram í nýrri útgáfunni): Árið 1786 kom út bók um ferð hans: „Forsög til en Islandsk Naturhistorie“, Kaupmannahöfn, 1786. Bókin lýsir fyrst náttúrunni, dýrum, plötum og steinum. Síðan er eins konar ferðasaga og að lokum sérstakur (en sundurlaus) kafli um veður á þessum tíma. „Tillæg om Veirets Beskaffenhed samt Kulde og Varme“ (s384 og áfram). Bókina má finna á netinu. Mohr kom til Skagastrandar 7. ágúst og vakti athygli hans að snjóskafl var þar enn undir bakka í fjörunni - þó ofan á bakkanum hefðu jurtir blómgast og myndað þroskuð fræ. Mikið hefur skafið á Skagaströnd þetta vor. Við heyrum meira af Mohr - á árinu 1781. 

Ég legg veðuryfirlitið í viðhengi (á dönsku) - en þetta er það helsta:

Ágúst 1780: 8. til 11. blástur og skúrir, 12. til 15. stillt og heiðríkt veður, 10-12 stiga hiti. 16. til 18. mikil rigning, nokkur blástur. 19. lygnt, bjart og þægilegt. 20. stormur með miklu regni. 21. og 22. Skúraveður. 23. haglhryðjur með blæstri, 5 stiga hiti. 24. til 26. aftur fagurt veður. 27. þoka með regni og blæstri. 28. til 31. hægur og fagur. 10 stiga hiti.

September 1780: 1. til 11. aðallega hægur, stundum nokkur þoka 7. til 10. stig. 12. upphófst sterkur stormur af norðaustri með þéttri snjókomu sem stóð til 19. 4. til 7. stiga hiti. 19. til mánaðarloka. Lítill vindur, oftast stillt og bjart.

Október 1780: Sama fagra veðrið til 8. 9. til 11. ísing og snjór. 12. til 14. bjart veður og næturfrost. 15. til 18. þoka með regni og blæstri, 4 til 8 stiga hiti. 19. og 20. stormur, þétt snjókoma, 3 stiga frost. 21. hægur og bjartur, 5. stiga frost, þegar hallaði að nóttu var 4 stiga hiti. 22. og til mánaðamóta mest hægur, 4 til 8 stiga hiti.

Nóvember 1780: 1. og 2. blástur og regn. 3. stormur og snjókoma 2 stiga frost, 4. og 5. sama veður, 5 stiga frost. 6. þykkt loft og hægur vindur, 4 stiga hiti. 7. og 8. sama veður, 7 stiga hiti. 9. og 10. skarpur vindur 2 stiga frost. 11. þykkt loft 2 stiga hiti, 12. hægur, 6 stiga frost. 13. til 20. sama veður, 4 til 7 stiga frost. 21. og 22. blástur og snjókoma 2 stiga frost. 23. og 24. blástur með snjókomu 2 stiga frost. 25. og 26. blástur og rigning, 27. hægur 1 stigs frost. 28. og 29. hægur og bjartur, 6 stiga hiti. 30. blástur með þéttri snjókomu, 0 stig.

Desember 1780: 1. til 7. mest hægur og bjartur, 5 til 7 stiga hiti. 7. og 8. hægur og bjartur 3. stiga frost. 9. til 11. breytilegt loft, næstum logn 4 stiga hiti. 12. til 15. dálítill vindur fagurt veður 3 stiga frost. 16. kröftugur stormur af suðri, líkur fárviðri, á Ufsaströnd fuku tveir bátar út á sjó. 17. til 20. lítilsháttar vindur, fagurt veður 7 stiga hiti. 21. hægur 0 stig. 22. og 23. sama veður 3 stiga frost. 24. til 29. óstöðugt veður, 1 til 4 stiga hiti. 30. hægur og bjartur 6 stiga frost. 31. norðanblástur með þéttri snjókomu allan daginn.

Hér lýkur umfjöllun hungurdiska um tíðarfar og veður á árinu 1780. Þakka Sigurði Þór Guðjónssyni fyrir mestallan innslátt annála og Hjördísi Guðmundsdóttur fyrir innslátt Árbóka Espólíns (stafsetningu hnikað hér - mistök við þá aðgerð sem og allan annan innslátt eru ritstjóra hungurdiska).

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Mohr - veður á dönsku

Hálfur janúar

Fyrri hluti janúar hefur verið mjög umhleypingasamur. Fyrsta vikan var beinlínis illviðrasöm, en í þeirri næstu fór betur með - þó veðurlag afi verið órólegt. Meðalhiti í Reykjavík er +0,9 stig og er það +0,2 stigum ofan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020, en -0,1 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 11 hlýjasta sæti á öldinni (af 22). Hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2002, meðalhiti þá +4,2 stig, en kaldastir voru þeir 2005, meðalhiti -2,1 stig. Á langa listanum er hitinn nú í 52. sæti (af 150). Þessir dagar voru hlýjastir árið 1972, meðalhiti þá 5,9 stig. Kaldast var 1918, meðalhiti -9,5 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrri hluta janúar -0,3 stig, +0,4 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020, en -0,3 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Suðurlandi og á Miðhálendinu. Þar er hiti í 10 hlýjasta sæti aldarinnar. Kaldast að tiltölu hefur verið á Norðurlandi eystra, þar raðast hiti í 14. hlýjasta sætið á öldinni.

 

Á einstökum veðurstöðvum hefur að tiltölu verið hlýjast á Eyrarbakka, hiti +0,7 stigum ofan meðallags síðustu tíu ára, en kaldast á Brú á Jökuldal, þar hefur hiti verið -1,4 stigum neðan tíuárameðaltalsins.

 

Úrkoma hefur mælst 86,6 mm í Reykjavík, rúmlega tvöföld meðalúrkoma (þó langt frá meti þó mikið sé), en 25,8 mm á Akureyri og er það um 70 prósent meðalúrkomu sömu daga.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 7,8 í Reykjavík - og er það í meðallagi.

Sprenging á Kyrrahafi kemur fram á þrýstiritum um heim allan

Um kl. 4 síðastliðna nótt (að íslenskum tíma) (15.janúar 2022) varð gríðarleg sprenging í eldstöð við Tonga-eyjar á Kyrrahafi. Sprenging þessi olli flóðbylgju þar um slóðir og flóðbylgjuaðvörun var gefin út við strendur Kyrrahafs - allt austur til Bandaríkjanna. Sprengingin náði að hrista veðrahvörfin og heiðhvolfið svo um munaði og barst þrýstibylgja á hljóðhraða um allan hnöttinn (svipað og jarðskjálftabylgjur gera oft). Þessi bylgja kom fram á loftþrýstimælum um allan heim, þar á meðal hér á landi. Það var um laust fyrir kl. hálfsex nú síðdegis, um 13 og hálfri klukkustund eftir að sprengingin varð.

Hér má sjá þrýsting á 10-mínútna fresti í Reykjavík og á Dalatanga. Þegar bylgjunnar varð vart reis þrýstingur ört, en féll síðan skyndilega þegar hún gekk hjá. Við þykjumst sjá að hún hafi komið nokkrum mínútum fyrr í Reykjavík heldur en á Dalatanga. Trúlega kæmi bylgjan enn betur fram með háupplausnarskráningu. Vegna þess að hún stendur svo stutt hittir hún misvel á mælitímann á hinum mismunandi stöðvum, týnist kannski nærri því á sumum, en kemur að sama skapi enn betur fram á öðrum. Sömuleiðis er bylgjan sjálfsagt ekki alveg hrein - í rauninni bylgjulest þar sem styttri bylgjur hníga og rísa á víxl. Sömuleiðis hittir hún um síðir sjálfa sig fyrir (komin hringinn) og getur þar orðið víxlverkun þannig að bylgjan styrkist eða dofnar. 

Blái ferillinn sýnir hér meðaltal þrýstings á 50 veðurstöðvum á Íslandi nú síðdegis. Rauði ferillinn sýnir hins vegar meðaltal þrýstibreytingar 10-mínútna á þessum 50 stöðvum. Meðaltalið rís nokkuð skarpt um kl.17:20 en fellur hraðast um kl.17:50 - breytingin reiknast minni þess á milli - líklega vegna þess að tímamunur er á komu bylgjunnar austanlands og vestan. 

Nær Tonga-eyjum var tíðni þessa sprengihljóðs mun meiri - inni á heyranlega sviðinu. Síðan lengist bylgjan og lengist eftir því sem lengra dregur. Ekki er gott að segja hvort mælingar á 10-mínútna fresti á Tonga hafi sýnt bylgjuna á þennan hátt. Til þess hefur e.t.v. þurft sérstaka skynjara - slíkir skynjarar hafa verið notaðir hér á landi - ritstjóri hungurdiska veit að sprengingin sást einnig á slíkum mælum hér á landi - og má finna fréttir um það á öðrum miðlum. 

Viðbót 16. janúar kl.15:30:

Svo fór að bylgjan barst líka hingað „hina leiðina“ og kom sá hluti sem lengra hafði farið hingað rétt um kl.3 síðastliðna nótt. Myndin hér að neðan sýnir samanburð á þessum tveimur atburðum. 

Nú er spurning hvort við sjáum bylgjuna koma annan hring - ef það verður ætti það að sjást í kringum miðnæturbil í kvöld - eða skömmu síðar - og svo aftur um kl.10 til 11 í fyrramálið. En kannski er slíkt harla ólíklegt - jafnlíklegt að allt hafi jafnast út. 

Breyttir tímar

Þegar ritstjóri hungurdiska leit á veðurkortin í dag (hann gerir það nærri því alltaf) komu honum (rétt einu sinni) í hug þær miklu breytingar sem orðið hafa í veðurspám frá því um 1980 - þegar hann sjálfur var á spávaktinni. Reynt var (með mjög misjöfnum áragri) að gera tveggja daga spár - en mestur hluti tímans fór í spár sem aðeins giltu sólarhring fram í tímann. Tölvuspár voru að vísu farnar að berast til landsins á þessum árum, en maður varð sjálfur að teikna þær margar upp úr tölum sem komu frá útlöndum í sérstökum skeytum. Spár komu líka á „fax-i“ frá bresku og bandarísku veðurstofunum - stundum ágætar auðvitað - en oft ekki. Gríðarlegt stökk fram á við varð síðan haustið 1982 þegar spár fóru að berast frá evrópureiknimiðstöðinni og skömmu síðar uppfærðu bæði breska og bandaríska veðurstofan líkön sín svo um munaði - þá bættist annar sólarhringurinn við svo marktækt gæti talist - og sá þriðji birtist við sjóndeildarhring - það voru framfaratímar.

En fyrir þann tíma ríkti nær alltaf mikil óvissa þegar lægðir nálguðust landið. Skýjakerfin sáust á óskýrum gervihnattamyndum (þær komu 2 til 5 sinnum á dag - ef tækið var ekki bilað). 

Myndin er frá því í dag, fimmtudaginn 13. janúar. Hér má sjá mikið skýjabelti - verður til í tengslum við háloftavindröst - sýnir okkur hvernig hún liggur. Neðarlega á myndinni má sjá lægð - hún stefnir í átt til landsins. Hér hefði ritstjórinn hiklaust sett bæði hita- og kuldaskil - og afmarkað mjög stóran hlýjan geira. Hann hefði hins vegar varla getað ákvarðað áframhaldandi þróun hans með vissu. Það hlaut að verða nokkuð ágiskunarkennt. Hversu langt norður komast hitaskilin? Fylgir þeim mikil snjókoma? Rignir síðan mikið - og hvar þá? Nær lægðin að dýpka? Er hún e.t.v. illrar ættar og dýpkar hún ofsalega? Fleiri upplýsingar lágu þó fyrir.

Háloftaathuganir bárust nokkuð greiðlega til landsins - alveg vestan frá vestasta hluta Kanada og austur til Finnlands. Eitt verkefnanna á vaktinni var að teikna þrjú háloftakort tvisvar á sólarhring, fyrir 700, 500 og 300 hPa þrýstifletina. Jafnhæðarlínur voru dregnar á öll þessi kort. Jafnhitalínur líka á 700 og 500 hPa kortin, en vindrastir á 300 hPa - svipað og sýnt er á þessu korti sem gildir kl.18 í dag (fimmtudaginn 13. janúar). Á kortinu sjá vön augu að ekki er líklegt að lægðin fari í einhvern ofurvöxt - en háloftavindar eru stríðir og lítið má út af bera. 

Á þessu korti má sjá sjávarmálsþrýsting kl.18 í dag (heildregnar línur) og þriggja stunda þrýstibreytingu (í lit). Um 1980 barst hingað slatti af skeytum frá farskipum á leið um Atlantshafið - verulegt gagn var af þeim. Þau gerðu mögulegt að greina þrýstisviðið og leita þrýstikerfi uppi. Auk farskipanna voru nokkur „veðurskip“ á föstum stöðum. Um 1980 voru veðurskipin Alfa, Bravó og Indía horfin, Bravó alveg, en í stað Alfa var veðurdufl sem loftskeytamenn Veðurstofunnar fylgdust með hljóðmerkjum frá. Alltaf spennandi að fylgjast með þeim skeytum. Þegar veðurskipin Indía og Júlía voru lögð af, kom skipið Líma í þeirra stað - sunnar en Indía hafði verið. Charlie og Metró voru enn á sínum stað eftir 1980. Sérlega vel var fylgst með skeytum frá Charlie - þaðan komu margar illskeyttustu lægðirnar. 

Hefði þessi staða sést 1980 - og lægðin fundist - hefði tekið við spennandi tími - engar fréttir af henni næst þar til þrýstingur færi að falla á Suðvesturlandi á undan lægðinni. Hversu ört yrði það þrýstifall? Lítið að gera nema bíða þess sem verða vildi - og vera fljótur að breyta spánni ef lægðin færi eitthvað öðru vísi en ráð var fyrir gert. 

Á móti allri þessari óvissu kom að kröfur til „óskeikulleika“ veðurfræðinga voru hóflegar. Alltaf var skrifuð spá - nokkuð hiklaust og án teljandi samviskubits - þrátt fyrir að margar þeirra þyrfti að éta með húð og hári - strax nokkrum klukkustundum síðar. En því er samt ekki að neita að þessar misheppnuðu spár voru harla þurrar undir tönn - en þær vel heppnuðu að sama skapi ljúffengar - og raunverulegur ánægjuauki. 

Þó margt sé orðið léttara eru nákvæmniskröfur miklu meiri, mun fleiri dagar undir og hlutskipti spáveðurfræðingsins ábyggilega þannig ekkert léttara en var fyrir 40 árum. Ritstjóri hungurdiska vildi alla vega ekki skipta - en þakkar bara auðmjúkur því ágæta fólki sem nú stendur vaktina - og þeim sem hafa unnið alla þá vinnu sem að baki nútímaveðurspám liggur. Veðurfræðingar ársins 1980 stóðu líka talsvert betur að vígi heldur en þeir sem voru í spám fjörutíu árum áður, árið 1940 - svo ekki sé talað um næstu 40 ár þar á undan - að ekkert var nema hyggjuvitið eitt - misjafnt að vanda.  

Fyrstu 10 dagar janúarmánaðar

Meðalhiti í Reykjavík fyrstu 10 daga janúarmánaðar er +0,3 stig, -0,5 stigum neðan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020 og -1,0 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 13. hlýjasta sæti aldarinnar (af 22). Hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2019, meðalhiti þá +4,9 stig, kaldastir voru þeir 2001, meðalhiti -4,7 stig. Á langa listanum er hiti nú í 64. hlýjasta sæti (af 150). Hlýjast var 1972, meðalhiti +6,7 stig, en kaldast 1903, meðalhiti -7,7 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú -1,2 stig, -0,6 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -1,8 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið kaldast á Ströndum og Norðurlandi vestra, þar raðast hitinn í 17. hlýjasta sæti aldarinnar. Hlýjast hefur aftur á móti verið við Faxaflóa og á Suðausturlandi þar sem hiti raðast í 13. hlýjasta sætið.

 

Hiti er undir meðallagi síðustu tíu ára á öllum veðurstöðvum. Minnst er neikvæða vikið í Skaftafelli og í Öræfum, -0,2 stig, en mest -3,3 stig á Brú á Jökuldal.

 

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 63,3 mm, meiri en tvöföld meðalúrkoma, og sú fjórða mesta sömu daga á öldinni. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 14,8 mm, eða um 70 prósent meðalúrkomu.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 7,2 í Reykjavík, svipað og í meðalári.

Knútsbylur - 7. janúar 1886

Í samantektarpistli um veður á árinu 1886 sem birtist hér á hungurdiskum fyrir allnokkru er minnst á mikið illviðri sem gerði á landinu á „Knútsdag“, 7. janúar 1886. Bylur þessi varð mörgum eftirminnilegur og Halldór Pálsson frá Nesi í Loðmundarfirði tók saman um hann heila bók þar sem safnað er saman ýmsum fróðleik um veðrið og afleiðingar þess - staðreyndir og munnmæli. Þessi bók [Knútsbylur] kom út 1965 og vakti sem vonlegt var athygli ungra veðurnörda.

Þó bókin sé ítarleg var þar ekkert fjallað um eðli veðursins - hvers konar veður þetta var. Fyrir um 35 árum eða svo leit ritstjóri hungurdiska á málið - fór yfir helstu veðurathuganir og komst að einhvers konar niðurstöðu. Ekkert varð þó úr frekari umfjöllun. Í áðurnefndu yfirliti um árið 1886 segir hann hins vegar: „Þann 7.janúar (Knútsdag] gerði fárviðri um landið austanvert og er það síðan kennt við daginn og kallað knútsbylur. Verða því vonandi gerð betri skil síðar hér á hungurdiskum“. Margri umfjöllun hefur ritstjórinn lofað - og ekki staðið við - en hér er þó gerð tilraun til að krafsa í þá freðnu jörð. Skaðar í veðrinu verða þó ekki tíundaðir hér - heldur er vísað í áðurnefndan pistil - og auðvitað bók Halldórs Pálssonar. Rifjum þó upp setningu úr Fréttum frá Íslandi (1886):

[Sjöunda] „janúar var mesta afspyrnurok á Austurlandi; fauk þá nýsmíðuð kirkja á Kálfafellsstað í Suðursveit af grunni og brotnaði, menn týndust, fiskhús fuku, fjárhús rauf, skútur rak upp og um 1000 fjár fórst þar“. 

Norðan- og norðaustanveður hér á landi eru af ýmsum toga. Þegar ritstjórinn fór að kanna málið komst hann fljótt að því að veðrið var skylt páskahretunum miklu 1963 og 1917 og þar með háloftalægðardragi sem kom úr vestri eða norðvestri handan yfir Grænland. Þó varla væri vafi á þessu voru árið 1987 litlir möguleikar á að staðfesta að svo væri. Þetta var löngu fyrir tíma háloftaathugana. Nú er hins vegar farið að reyna að greina veður langt aftur í tímann á aflfræðilegan hátt í reiknilíkönum. Þó mikil óvissa fylgi slíkum reikningum gefa þeir þó mjög oft góðar vísbendingar um eðli veðra 140 til 150 ár aftur í tímann - og í undantekningatilvikum jafnvel enn lengra. Bandaríska veðurstofan hefur verið í fararbroddi slíkra reikninga fyrir 19.öld og hefur þrisvar birt niðurstöður sem ná til veðurs á árinu 1886. Svo vill til að niðurstaðan varðandi Knútsbyl er heldur síðri í þriðju heldur en annarri tilraun. Gögn úr þeirri annarri (kallast c20v2) eru því notuð hér.

Hér má sjá ágiskun líkansins á hæð 500 hPa-flatarins um miðnætti aðfaranótt 7. janúar 1886. Gríðarmikil hæð er austur af Nýfundnalandi og norðan og norðaustan við hana er vindstrengur úr norðvestri - þvert yfir Grænland - ekki ósvipað og var í áðurnefndum páskahretum. Munurinn er helst sá að bylgjan fer hraðar hjá heldur en í hretunum tveimur. Við nánari athugun kemur í ljós að reikningarnir gera of lítið úr veðrinu. Ástæður geta verið ýmsar. Við verðum að hafa í huga að engar háloftaathuganir er að hafa, aðeins fáeinar stöðvar eru á Vestur-Grænlandi (engin á austurströndinni) og engar stöðvar í öllu norðanverðu Kanada. Takmarkaðar upplýsingar eru því um útbreiðslu og afl kalda loftsins. Svipað má segja um hæðina hlýju - styrkur hennar gæti hæglega verið vanmetinn líka. Engar athuganir er þar að hafa á stóru svæði. 

Veðurkortið síðdegis á þrettándanum (6. janúar) er heldur sakleysislegt við Ísland (ekki ósvipað kortum dagana á undan páskahretunum). Dálítil lægð er á Grænlandshafi en mikil hæð suðvestur í hafi. Sé þrýstingur á kortinu við Ísland borinn saman við raunveruleikann - þann sem mældur var á stöðvunum þennan dag eru villur ekki miklar. Þó var vindur á stöðvunum um kvöldið of mikill til þess að þetta geti verið alveg rétt greining. Ákveðin norðaustanátt var í Grímsey bæði kl. 14 og 21. Logn var í Stykkishólmi kl.14, en kl.21 var vindur þar af vestri, talinn 4 vindstig þess tíma. Athugunarmaður í Hólminum, Árni Thorlacius (eða kannski Ólafur sonur hans), var nokkuð örlátur á vindstigin. Fimm vindstig kvarðans voru talin stormur (9 vindstig á Beaufort) og fjögur áttu að vera 7-8 vindstig. Líklegra er að vindur í Hólminum hefði að okkar máli mælst 10-13 m/s fremur en 14-20. En sama er það - jafnþrýstilínur á þessu korti gefa ekki tilefni til 10-13 m/s af vestri. Vestanátt var sömuleiðis í Vestmannaeyjum. 

Um landið sunnan- og vestanvert hlánaði aðeins þann 6. en hiti féll síðan mjög ört. 

Svo vill til að við eigum upplýsingar um hita á klukkustundar fresti þessa daga í Reykjavík - úr hitamælaskýli sem stóð í garði Schierbeck landlæknis nærri Austurvelli. Við sjáum að það rétt svo hlánaði að kvöldi þess 6., en strax upp úr miðnætti hrapaði hitinn og um hádegi þann 7. (Knútsdag) var komið -10 stiga frost. Enn kaldara varð daginn eftir, en síðan linaði aftur þann 9. Ekki vitum við hvernig vindáttum var háttað í Reykjavík þessa nótt. 

Í Reykjavík var sömuleiðis loftþrýstiriti, af honum sjáum við hvernig þrýstingur breyttist í þessu veðri. Það hjálpar okkur líka.

Með því að bera saman ritið og þrýsting sem lesinn var af kvikasilfursloftvog finnum við að ferillinn liggur um 16 mm of hátt á blaðinu (sú lega er málamiðlun til að mjög lágur þrýstingur týnist ekki út af blaðinu, neðsta lína þess er 724 mm (= 965 hPa). Þrýstingur féll síðdegis þann 6. - samtals um 17 mm (23 hPa), en um miðnætti hætti hann að falla og skömmu síðar hrapaði hitinn. Miðja háloftadragsins var þó ekki farin yfir - hún gerði það væntanlega ekki fyrr en þrýstingurinn fór að rísa ákveðið um kl.5 um nóttina. Blási vindur á annað borð samfara svona miklu hitafalli - og rísi þrýstingur ekki á sama tíma - má heita ávísun á eitthvað illt í efni (ekki endilega á sama stað). 

Við getum notað þetta þrýstirit til stuðnings til að búa til rit fyrir aðrar stöðvar. Teigarhorn og Stykkishólm. Ritstjórinn gerði það fyrir meir en 39 árum og sýnir næsta mynd riss hans frá þeim tíma - sett inn á hefðbundið þrýstiritablað.

Bláa línan er einfaldlega sú sama og Reykjavíkurþrýstiritið sýnir. Græna línan á að sýna þrýsting í Stykkishólmi, en sú fjólubláa þrýsting á Teigarhorni. Á þessum stöðvum var mælt þrisvar á dag á þessum árum. Á Teigarhorni er þrýstifallið miklu meira heldur en á hinum stöðvunum, í kringum 40 hPa. Kl.8 um morguninn er þrýstimunur á Reykjavík og Stykkishólmi um 9 hPa, það gefur tilefni til vinds á bilinu 15-25 m/s. Munurinn á Stykkishólmi og Teigarhorni er mestur um morguninn, um 38 hPa. Í Stykkishólmi voru þá talin norðaustan 5 vindstig (ef við reiknum með ofmati gætum við talað um 15-18 m/s). Slíkur vindur þýðir að ítrasta þrýstispönn yfir landinu (munur á hæsta og lægsta þrýstingi) hefur verið meiri, e.t.v. yfir 40 hPa. Slíkur munur er óvenjulegur - aðeins örfá dæmi sem við eigum á skrá og ekkert í norðanátt. Höfum þó í huga að ekki hefur miklum tíma verið eytt hér í að fara yfir þrýstiathuganirnar. Vel má vera að slík yfirferð myndi draga eitthvað úr hámarkstölunni - en þó ekki svo að veðrið komist úr flokki þeirra óvenjulegu. Í páskahretinu 1917 var mesti þrýstimunur um 37 hPa og 32 hPa í hretinu 1963. 

Veðurathuganir voru gerðar á nokkrum stöðvum á landinu á þessum tíma. Af þeim athugunum er ljóst að veðrið var talsvert verra á Austurlandi heldur en vestanlands og á Norðurlandi. Sömuleiðis stóð það ekki mjög lengi - nokkru styttra heldur en veðrin í páskahretunum sem áður er á minnst. Lægðin sneri ekki upp á sig eins og páskakerfin bæði, heldur fór hún nokkuð greitt til austurs. Veðurathugunarmaður í Þórshöfn í Færeyjum telur allt að því fárviðri daginn eftir - þegar lægðin fór þar hjá - það var óvenjulegt á þeim bæ. 

Þrír athugunarmenn segja eitthvað um veðrið - tveir þeirra á dönsku. Myndin sýnir skrif þeirra.

Í lauslegri þýðingu segir Jón á Skeggjastöðum: „Þann 7. blés að morgni hægur vestsuðvestan kaldi, en rétt fyrir morgunathugun snerist vindur og nú hófst ofsafengið (gressilegt) óveður af austnorðaustri. Þetta veður hefur vafalítið ólmast um land allt, á mismunandi tíma dags; og á fjölmörgum stöðum valdið miklum slysum, eyðilagt hús og drepið fólk og fénað“. 

Þorsteinn Jónsson í Vestmannaeyjum segir (í lauslegri þýðingu): „Nóttina milli 6. og 7., frá kl. 3 til kl. 7  ólmaðist hér fárviðrislíkur stormur af vestri sem eyðilagði hitamæla nr. 8 og 9, eins og frá er greint í bréfi sem er lagt með mánaðarskýrslunni.“ Þetta bréf eigum við ekki. 

Kl.9 um morguninn mælir Þorsteinn -8,5 stiga frost - á þann eina mæli sem óskaddaður var eftir nóttina (ekki hinn venjulegi mælir - og mælingin því óvissari en vant er). Jafnframt telur hann vind af vestri 5-6 vindstig. Líklega er það 25-30 m/s. Að saman fari svo lágur hiti og svo mikill vindur í vestanátt í Vestmannaeyjum hlýtur að vera nánast - ef ekki alveg - einstakt. 

Jón Jónsson í Papey segir að þar hafi verið ofviðri frá kl.11 f.h. til 7 síðdegis. Vindstyrkur 6 (fárviðri) af norðri. Ólafur Jónsson á Teigarhorni segir fárviðri um kvöldið af norðnorðaustri. Kl.8 um morguninn voru þar 3 vindstig (um 10 m/s) af norðaustri - rétt við lægðarmiðjuna. 

Hér má sjá tillögu bandarísku endurgreiningarinnar um hæð 1000 hPa-flatarins um hádegi þann 7.janúar 1886 (40 m samsvara 5 hPa). Þrýstispönnin er hér í kringum 25 hPa. Vindátt er rétt. Lægðin er um 974 hPa í miðju, um 10 hPa grynnri heldur en hin raunverulega. Þrátt fyrir allt má telja að endurgreiningunni hafi tekist mjög vel upp í þessu tilviki. Í þriðju endurgreiningunni er lægðarmiðjan 6-7 hPa grynnri, en ámóta staðsett og vindur yfir Íslandi heldur minni. 

Eins og áður sagði urðu miklir skaðar í veðrinu sem er í með þeim verstu í sínum flokki, þó það stæði ekki lengi. Vafalítið skall það yfir Austurland á mjög vondum tíma dags. Í öðrum landshlutum hafa menn alls ekki hleypt fé út til beitar - nema í neyð því þar skall veðrið á um nóttina eða undir morgun. 

Halldór Pálsson ritaði þrjár bækur til viðbótar um Skaðaveður áranna 1886 til 1901. Megináhersla er á Austurland - en margt er einnig tínt til úr öðrum landshlutum.  

Smávegis af desember

Eins og fram hefur komið var tíð hagstæð í desember síðastliðnum (2021). Meðalvindhraði var með minnsta móti og snjólétt var lengst af. 

Kortið sýnir hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur) - af henni ráðum við ríkjandi vindáttir í veðrahvolfinu. Daufar strikalínur sýna þykktina, og þykktarvik eru sýnd í lit. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs og af litunum má sjá að hún hefur verið um 30 metrum meiri en að meðallagi (1981 til 2010) og hiti því um 1,5 stigi ofan meðallags. Afbrigðilega hlýtt var yfir Vestur-Grænlandi og voru þau hlýindi stundum nefnd í fréttum. Þessi miklu hlýindi stugguðu við kuldanum sem venjulega er á þessum slóðum og ýttu meginkuldapollum til vesturs. Mikil neikvæð hæðar- og þykktarvik voru yfir Kanada vestanverðu - en aftur á móti var óvenjumikil hæð - jafnvel meiri en hér, yfir Aljúteyjasvæðinu - og olli þessi kerfisröskun miklum öfgum í veðurlagi í vestanverðri N-Ameríku og á Kyrrahafi norðanverðu. Vel sloppið hins vegar hjá okkur. 

Þó hringrásin í veðrahvolfinu hafi verið okkur hagstæð að þessu sinni er samt varla hægt að segja að hún hafi verið sérlega afbrigðileg. Ef við leitum finnum við skylda desembermánuði í fortíðinni, síðast árið 2018. Líkust virðist hringrásin þó hafa verið í desember 1937 (þó við séum þá komin aftur í tíma ákveðinnar óvissu í reikningum).

Hér þarf að hafa í huga að viðmiðunartímabil vikanna er annað (1901 til 2000). Þó sama jafnþykktarlínan liggi um Ísland og nú (5280 metrar) eru vikin á kortinu frá 1937 meiri - eða um +2,5 stig. Það hefur hlýnað umtalsvert á síðustu áratugum miðað við aldarmeðaltalið. 

Desember 1937 fékk góða dóma í Veðráttunni tímariti Veðurstofunnar. Þar segir: „Tíðarfarið var hagstætt og óvenju milt. Jörð varð víða alauð síðari hluta mánaðarins“.

Guðmundur Baldvinsson veðurathugunarmaður á Hamraendum í Dalasýslu segir um desember 1937: „Desembermánuður hefur verið óvenju góður, hlýindi og fremur úrkomulítið. Um miðjan mánuð gjörði töluvert frost, en það hélst aðeins stuttan tíma. Enn er töluverður gróður frá liðnu sumri. Þetta er sá besti desember sem fullaldra menn þykjast muna“.

Austur á Héraði segir Jón Jónsson athugunarmaður á Nefbjarnarstöðum stuttlega: „Óvenjulega hæg og mild tíð að undanteknum 16. til 17. Má því telja tíðarfar í mánuðinum hið ágætasta“.

Það má taka eftir því að Veðráttan segir um hafís: „Þ. 1. sást ísbreiða nálægt Horni. Þ. 7. voru hafísjakar út af Dýrafirði, og þ. 13. um 3 sjóm. N af Blakk á skipaleið“. [Blakkur eða Blakknes er sunnan Patreksfjarðar]. Talsverður hafís kom að landinu skamma stund vorið eftir (1938) - upphaf þess skeiðs sem ritstjóri hungurdiska hefur stundum freistast til að kalla óformlega „hafísárin litlu“. Hámark þeirra var 1944. 

Við þökkum BP fyrir kortagerðina. 

Sígild óróastaða

Árið 2022 hefur byrjað heldur órólega - fyrst með miklu hvassviðri á nýársdag - þó landið sunnan- og vestanvert slyppi við hríð (nema á fáeinum fjallvegum). Vindhraði náði stormstyrk á rúmlega 30 prósent veðurstöðva, sem telst allmikið og ársmet (10-mínútna meðalvindur) voru slegin á tveimur stöðvum þar sem athugað hefur verið lengi, á Bláfeldi þar sem vindur fór í 39,0 m/s og á Hafnarmelum (við Hafnará - ekki sama stöð og vegagerðarstöðin), þar sem vindur mældist 35,9 m/s og hviða fór í 54,8 m/s. Það er öflugasta janúarhviða sem mælst hefur þar. Janúarmet voru slegin á Bláfeldi, Ingólfshöfða, í Þykkvabæk, á Mörk á Landi, í Hjarðalandi, á Fagurhólsmýri, í Jökulhiemum og  við Setur. Athugum þó að ekki hefur verið litið á mælingarnar með villur í huga. 

Síðdegis í gær (2.janúar) og í dag (3.) hefur síðan mikið illviðri gengið yfir Austurland. Uppgjör um vindhraða liggur þó ekki fyrir enn. Mikill sjógangur var við höfnina á Borgarfirði eystra og eitthvað tjón af hans völdum. Stórstreymt er um þessar mundir. 

Ný kerfi stefna til landsins. Síðdegis á morgun (þriðjudag 4. janúar) er gert ráð fyrir því að staðan í háloftunum verði sú sem sjá má á kortinu hér að neðan.

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindstefnu og vindstyrk í miðju veðurahvolfi. Þykktin ers sýnd með litum. Hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Ekki er hægt að kalla þessa stöðu annað en sígilda - hefur sést ótölulega oft áður. Að vísu eru smáatriðin aldrei alveg eins og þau skipta máli þegar brautir illviðra og afl þeirra ræðst. Ekki gott fyrir augu ein að greina þau, en reiknilíkönin eru nokkuð viss í sinni sök. 

Mikill kuldapollur er vestan Grænlands - hann er þó ekki alveg í fullum þroska miðað við það sem við oft sjáum á þessum árstíma. Nægilega öflugur þó til þess að kitla bylgju af hlýju lofti sem má sjá við Nýfundnaland svo mjög að úr á að verða lægð af dýptstu gerð. Flestar spár segja miðjuþrýsting hennar fara niður fyrir 930 hPa á fimmtudaginn - þá á lægðin að verða á Grænlandshafi - nokkuð fyrir vestan land. Örvar á myndinni sýna hinn mikla þykktarbratta (hitamun) í lægðinni nýju og einnig bendir ör á undanfarasunnanátt sem nefnd er hér að neðan. 

Hæðarhryggurinn yfir Íslandi er líka sígildur í þessari stöðu. Hann er á austurleið og fylgir honum allhvöss sunnanátt og slagviðri seint á aðfaranótt og fram eftir degi. Í stöðu sem þessari er þessi sunnanátt oft hvassari heldur en nú er spáð og hafur þá oft valdið foktjóni t.d. í Borgarnesi og á Snæfellsnesi - á undan aðalveðrinu sem fylgir svo lægðinni ógurlegu. Auðvitað er rétt að hafa gætur á þessari undanfarasunnanátt - þó reiknimiðstöðvar geri ekki mjög mikið úr henni. 

Gangi spárnar um djúpu lægðina eftir fylgja henni nokkrir vindstrengir. Landsynningsveður allmikið aðfaranótt fimmtudags - mjög hvasst og úrkoma mikil, einkum sunnan- og suðaustanlands - ekki ferðaveður. Síðan lægir lítilega - en sem stendur er mikil spurning hversu mikið verður hér úr aðalillviðrinu nærri lægðarmiðunni - í því sem kallað er snúður hennar. Kannski verður farið að draga úr því áður en það nær hingað - kannski nær versti strengurinn einfaldlega ekki til okkar.

Þeir sem eitthvað eiga undir veðri ættu að fylgjast sérlega vel með spám Veðurstofunnar - þar er vel fylgst með breytingum á spám og veðri og gefnar út viðvaranir eftir því sem við á. Takið mark á þeim. 

Rétt er að hafa einnig í huga að lægðum sem þessum fylgir há sjávarstaða og jafnvel mikið brim - jafnvel þó allra lægsti þrýstingurinn verði að líkindum fyrir vestan land. Gætið ykkur því sérstaklega við sjóinn. 

Meðalhiti í Stykkishólmi 2021

Meðalhiti ársins 2021 var 4,8 stig í Stykkishólmi, 0,1 stigi undir meðallagi síðustu tíu ára, en 0,2 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020.

 

Bláu súlurnar á myndinni sýna vik mánaða ársins 2021 frá nýja 30-ára meðaltalinu. Sjá má að hiti var nánast í því í apríl, september, október og nóvember, nokkuð undir því í janúar, maí og júní, en yfir því í febrúar, mars, júlí, ágúst og nú í desember. Ágúst var einstaklega hlýr í Stykkishólmi - og reyndar um land allt. 

Á myndinni má einnig sjá samanburð tímabila. Grænu súlurnar bera saman hita ársins 2021 og gamla meðaltalstímabilsins 1961 til 1990. Ágúst 2021 var meir en 3 stigum hlýrri en meðalágúst á þessum árum framan af ævi ritstjóra hungurdiska. Árið hefur síðustu 30 árin verið um 1 stigi hlýrra heldur en næstu 30 ár á undan og munar um minna þegar svo langt tímabil er undir.

Gulbrúnu súlurnar sýna bera hins vegar saman hita mánaða ársins 2021 og næstu 10 ára á undan. Má segja að þetta nýliðna ár falli vel í flokk þessara hlýindaára.

Hér má sjá ársmeðalhita síðustu 220 árin rúm í Stykkishólmi. Tíminn fyrir 1830 er nokkuð óviss - sérstaklega hvað varðar hita einstakra ára. Við sjáum að tímabilið allt hefur hiti hækkað um 1,6 stig eða svo, gríðarleg breyting. Við sjáum vel að hlýindi þessarar aldar eru orðin talsvert veigameiri en þau sem næst voru á undan (1926 til 1964) - og bæði 10-ára (rautt) og 30-ára (grænt) meðaltöl hærri en nokkru sinni áður síðustu 220 árin.

Hiti hefur þó hækkað minna síðustu 10 árin en þau næstu á undan - þegar hlýnunin „fór fram úr sér“. Ekkert lát er þó að sjá á hlýindunum. Þrjátíu ára meðaltalið (græn lína) er enn á uppleið og þar sem árin 1992 til 1995 voru köld, og meðalhiti þeirra um 1 stigi lægri heldur en hitinn árið 2021, er líklegt að 30 ára meðaltalið muni enn hækka næstu árin. En auðvitað vitum við ekkert um hita næstu ára. Tíðni vindátta og slíkir þættir ráða miklu um breytileika frá ári til árs. 

Við munum á næstunni rifja upp fleiri atriði varðandi veður á árinu 2021 - en ársyfirlit Veðurstofunnar mun auðvitað birtast um síðir.

Ritstjóri hungurdiska óskar lesendum og öðrum velunnurum árs og friðar og þakkar góðar og vinsamlegar undirtektir á liðnum árum. Hann er orðinn nægilega gamall til að óska þess að nýhafið ár verði sem tíðindaminnst í veðri og allir hamfaraviðburðir haldist víðs fjarri.

Kuldapollurinn

Fyrir nokkrum dögum var hér fjallað um kuldapoll sem átti að koma til landsins úr norðri í dag. Segja má að spá evrópureiknimiðstöðvarinnar hafi gengið eftir að mestu. 

Pollurinn er einmitt að fara suður yfir landið í dag. Heildregnar línur sýna hæð 500 hPa-flatarins eins og reiknimiðstöðin gerir ráð fyrir að hún verði í dag kl.18. Litir sýna hita í sama fleti. Meir en -42 stiga frost er í um 5 km hæð rétt fyrir norðan land. Hlýr sjórinn hitar loftið að neðan og veldur uppstreymi og síðan úrkomumyndun. Mikið hefur snjóað sumstaðar á Norðurlandi í nótt og í dag. Vindörvar sýna vindátt og vindstyrk á hefðbundinn hátt.

Þessi kuldapollur fellur í þann flokk sem ritstjóri hungurdiska (en enginn annar) kallar þverskorinn.

Þetta val á nafni má vel sjá á kortinu hér að ofan. Þar er hæð 500 hPa-flatarins táknuð í lit. Dekksti, blái liturinn er á því svæði þar sem flöturinn liggur lægst. Kortið gildir á sama tíma og kortið á ofan. Heildregnu línurnar sýna sjávarmálsþrýsting - jafnþrýstilínur. Þrýstilínurnar liggja þvert í gegnum kuldapollinn - sjá hann varla. Reynslan sýnir að þverskornir kuldapollar eru ætíð varasamir - á vetrum tengjast þeir hríðarveðrum og jafnvel snjóflóðum og margs konar leiðindum í veðri. Alla vega allaf rétt að fylgjast vel með þeim. 

Snjókoman á Norðurlandi undanfarinn sólarhring kemur því ekki á óvart og ekki heldur að varað skuli vera við snjóflóðum á Tröllaskaga - þó þetta ákveðna kerfi sé ekki mjög öflugt þannig séð. Svo vill einnig til að það lifir ekki mjög lengi - og getur (vegna annarra atburða) varla náð fullum þroska eða illindum.

En rétt er samt að hafa augun opin - það gæti t.d. snjóað víðar áður en kerfið er úr sögunni.