Smávegis af apríl

Meðan við bíðum eftir tölum Veðurstofunnar um meðaltöl og summur einstakra veðurstöðva giskum við á hita mánaðarins á landsvísu. Hann er -0,1 stigi kaldari heldur en meðallag aprílmánaða áranna 1991 til 2020, og -0,6 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára (sem og aldarinnar).

Hér má sjá að á síðustu áratugum 20.aldar hefði apríl 2021 verið í hópi þeirra hlýrri. Aftur á móti er hann í kaldari hópnum á þessari öld. Mun kaldara var þó 2013 og 2001. Apríl hefur - eins og aðrir mánuðir farið hlýnandi, þegar til langs tíma er litið. Sveiflurnar eru þó ekki alveg í takt við vetrarhitasveiflur, t.d. var skeiðið frá 1947 til 1953 sérlega kalt - inni í miðju hlýskeiðinu sem þá var almennt ríkjandi. 

Bráðabirgðauppgjör sýnir að hlýjast hefur að tiltölu verið á Vestfjörðum. Þar var hiti í 11.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni þegar einn (kaldur) dagur ver eftir af mánuðinum. Kaldast hefur hins vegar verið á Suðausturlandi, þar er hiti í 18.hlýjasta sæti aldarinnar - þrír aprílmánuðir kaldari. Ritstjórinn uppfærir þessar röðunartölur á morgun - þegar síðasti dagurinn er kominn með. 

Loftþrýstingur hefur verið sérlega hár í apríl. Sá hæsti frá upphafi mælinga fyrir 200 árum. Myndin sýnir meðalþrýsting í apríl á þessu tímabili. Klasamyndunar gætir - sé þrýstingur hár í einhverjum apríl virðast heldur meiri líkur en minni á því að hann verði það aftur innan fárra ára - sama á við um lágþrýsting. Annars virðast gildin vera mjög tilviljanakennd og leiti er engin - mun minni en óvissa í mæliröðinni. Lágþrýstimetið er aðeins 10 ára gamalt - frá 2011. Sá mánuður var mjög minnisstæður fyrir óvenjutíð og mikil illviðri. Við getum búist við mánaðarmeðaltalsþrýstimeti (háu eða lágu) á um 8 ára fresti að jafnaði - sé þrýstingurinn tilviljanakenndur. Engu spáir þetta um framhaldið. Síðast þegar þrýstingur var ámóta hár í apríl og nú (1973) var júnímánuður mjög kaldur - árið 2011 var júní líka kaldur. 

En óhætt er að segja að enn hafi farið vel með veður - og tilfinning ritstjóra hungursdiska sú að minna hafi orðið úr illviðrum heldur en efni hafa staðið til. Þannig hefur heildarveðurreyndin einnig verið í haust og í vetur. Vonandi er að það ástand standi sem lengst (en því mun samt linna að lokum). 

Mistur í dag

Töluvert mistur var við Faxaflóa - og víðar á landinu í morgun. Skörp hitahvörf voru á miðnætti í um 1500 metra hæð yfir Keflavíkurflugvelli. Um sjö stiga frost var í þeirri hæð - en þar rétt ofan við var hins vegar frostlaust - í þurru lofti - rakastig aðeins um 20 prósent. Loftið neðan við er hins vegar rakt, á bilinu 70 til 100 prósent. Á hádegi höfðu hitahvörfin færst heldur neðar - og ský í hitahvörfunum horfin að mestu. 

Lagskiptingin sést vel á þversniði harmonie-líkansins. Það nær frá punkti skammt suðvestan Reykjaness og norður fyrir Vestfirði. Heildregnu línurnar sýna jafngildismættishita (höfum ekki áhyggjur af honum hér) - en litir rakastig. Rauðar, daufar strikalínur sýna vatnsinnihald loftsins - aðeins 0,5 g/kg ofan við, en allt upp í 3,5 g/kg neðan hitahvarfanna.

Uppruni loftsins neðan og ofan við virðist misjafn sé að marka reikninga bandaríska hysplit-líkansins. Hér er reynt að reikna hvaðan loft í mismunandi hæðum yfir Reykjavík á miðnætti var komið.

Græna línan er uppi í 3 km hæð - vel ofan hitahvarfanna. Fyrir fimm dögum var það loft í um 6 km hæð yfir Baffinslandi - hefur síðan farið yfir Grænland - streymdi þar niður yfir jöklinum norðanverðum og er síðan hingað komið. 

Bláa línan er í 1500 metrum - nánast í hitahvörfunum sjálfum. Þetta er loft ættað frá Írlandi - en hefur síðustu tvo daga hringsólað við Ísland - og neðstur er rauði ferillinn - líka loft frá Bretlandi sem strokið hefur sjávarmál og loks farið að hringsóla við Reykjanes. Af þessu mætti e.t.v. ráða að mistrið sé að minnsta kosti þríþætt - kannski eitthvað frá Bretlandi (eða meginlandinu), eitthvað úr eldgosinu og síðan að hluta til vatn sem þést hefur á mengunarefnunum. Kannski er eitthvað ryk af hálendi eða söndum landsins líka í súpunni. Ekki hefur ritstjórinn glóru um hlutfall þessara þátta í mistrinu. 

Hann veit það hins vegar af fyrri reynslu að þó gosið á Reykjanesskaga sé lítið - og mengun kannski ekki mjög mikil, getur það haft furðumikil áhrif á ásýnd himinsins - svo fremi sem vindur sé ekki því meiri. 

Heyskapur og hitafar í upphafi 19. aldar

Heimildir eru nokkrar um veður og tíðarfar fyrir 200 árum - en misaðgengilegar. Talsvert vantar upp á að allt hafi verið tínt saman sem hægt væri - og hugsanlegt er meira að segja að fleiri mælingar leynist einhvers staðar í skjalasöfnum. 

Hér verður vikið að tveimur gagnaröðum - ekki fyrirferðarmiklum en þær segja þó eitthvað um veðurfar þessara ára. Annars vegar eru upplýsingar um það hvenær Björn Bjarnason bóndi í Húnaþingi hóf slátt, en hins vegar um töðufall (heyfeng af túnum) hjá Jóni Jónssyni í Eyjafirði. Við berum þessar raðir tvær saman við hitafar - eins og mælingar segja frá því. 

Björn Bjarnason, bóndi á Brandsstöðum í Húnavatnssýslu, tók saman mjög merkan annál sem kenndur er við bæinn. Björn flutti að Brandsstöðum 1812 og bjó þar búi frá 1816 til 1821 og aftur eftir 1836, en þess á milli á Guðrúnarstöðum í Vatnsdal. Hann var fæddur 1789 en lést 1859. Annáll Björns er til í tveimur meginhandritum og segir útgefandinn [Jón Jóhannesson] mikinn mun á þeim. „Gerðirnar eru svo ólíkar, að varla munu nokkrar tvær setningar eins í báðum“. Yngri gerðin varð fyrir valinu til útgáfu. Eldri gerðin [í Lbs316 8vo] heitir „Um árferði“ og nær til áranna 1791 til 1854. Útgefandinn segir: „Það sem 316 hefur fyllra en yngri gerðin og ekki verður getið neðanmáls, er einkum um veðurlag og verðlag, enda segir yngri gerðin nægilega mikið frá þeim efnum til þess, að menn fái sæmilega hugmynd um þau“. Þetta þykja okkur veðuráhugamönnum auðvitað vondar fréttir. Við hljótum að spyrja um hvað það er sem sleppt var - og efumst um að „sæmileg“ hugmynd um veðurlag nægi okkur - sé fyllri til. Ritstjóri hungurdiska hefur ekki náð að afla sér sýnishorna til samanburðar. Hugsanlegt er að Jón Jóhannesson hafi rétt fyrir sér, að það sem vantar skipti engu. En sú spurning hlýtur að vakna hvort svipað sé farið með aðra annála sem til eru í fleiri en einu handriti - að frásagnir af „ómerkilegum sveitaerjum“ hafi forgang yfir veður- og náttúrufarslýsingar. Jón sá sem kunnugt er um útgáfu Íslenskra annála 1400 til 1800 á árunum 1940 til 1948 [4.bindi og eitthvað áfram]. Þessi grunur styrkist - þegar sú staðreynd liggur fyrir að veðurathugunum er oftast sleppt í þýddum útgáfum á ritum erlendra manna um Ísland. Tími er kominn til að þessari vitleysu verði hætt og veðurathuganir ekki ritskoðaðar við útgáfu gamalla rita, handrita sem prentaðra.

Þessar aðfinnslur varðandi útgáfu Brandsstaðaannáls kunna að vera ýktar og óþarfar - sé svo er ljúflega beðist velvirðingar - því í annálnum er að finna gagnorðar lýsingar á veðráttu og veðri þessa tíma. Jón Jóhannesson hefur það líka sér til varnar að Björn hefur sjálfur stytt veðurlýsingarnar þegar hann ritaði yngri gerðina - sem er að flestu öðru leyti fyllri. Annállinn byrjar 1783 - áður en Björn fæddist - og er varla alveg sjálfstæð heimild fyrr en hann kemst á unglingsár - eftir 1804. Einhverjar beinar frásagnir hefur hann þó frá sér eldri mönnum - atriði sem annars væru okkur glötuð. Í annálnum tiltekur Björn sláttarbyrjun í flestum árum, ýmist ákveðinn dag eða í tiltekinni viku sumars. Svo virðist sem samband sé á milli sláttarbyrjunar og meðalhita ársins, þótt auðvitað geti margt annað komið til. Þetta samband virðist sérstaklega gott ef nokkur ár eru tekin saman, t.d. með keðjumeðaltölum.

Björn var kappsmaður við heyskap. Jón Jóhannesson kemst skemmtilega að orði: „Til þess er tekið að honum hirtust fljótar og betur hey en öðrum mönnum, og talið var að ekki kæmi það óþurrkasumar, að hey hrektust til muna hjá Birni á Brandsstöðum. Hins vegar þótti hann lítill sláttumaður. Honum beit illa, og hann hafði ljótt og erfitt sláttulag, en við rakstur var hann tvígildur“. Jón segir einnig: „Birni hefur verið mjög ósýnt um reikning, og eru tölur einna varhugaverðastar af því, sem stendur í ritum hans“. Björn lagði á það áherslu að hefja heyskap um leið og spretta og stund leyfðu og að menn nýttu flæsudaga til heyskapar eins og frekast væri unnt. Treysta aldrei á að góður þurrkur gæfist síðar. Mættu margir enn taka þetta sér til fyrirmyndar þegar njóta skal íslenska sumarsins. Grípa góðu dagana í júní - jafnvel í maí - til sumarverka eða útiveru en treysta ekki alfarið á góðviðriskafla síðsumars til slíkra hluta. Komi þeir er um ánægjulegan bónus að ræða.

Feðgarnir Jón og Jón Jónssynir klerkar í Eyjafirði héldu dagbækur um veður (og fleira) í nærri því 100 ár. Elsta dagbókarhandrit Jóns eldra er dagsett í janúar 1747, en seinustu færslur Jóns sonar hans eru frá því í ágúst 1846.  

Veðurlýsing fylgir flestum dögum, auk þess viku- og mánaðayfirlit lengst af. Inn á milli eru einnig ýmsar upplýsingar aðrar úr búskapnum. Gallinn er hins vegar sá að fæst af þessu er auðlesið – leturgerð og stafsetning með allt öðrum hætti en nú tíðkast, textinn mjög bundinn (styttingar notaðar), auk þess sem hlutar handritanna eru orðnir býsna máðir. Jón eldri færir dagbók sína fyrstu árin á latínu. Satt best að segja þarf annað hvort atvinnumennsku í handritalestri eða sérlega þrautseigu og gott auga til að brjótast í gegnum allt saman.

Hér notum við okkur aðeins eina litla töflu sem sýnir töðufall (heyfeng) á bújörðum Jóns yngra á árunum 1786 til 1836. Taflan birtist í brotum, eftir því sem tími leið, í dagbókum hans. Við berum heyfeng hvers árs saman við reiknaðan ársmeðalhita í Stykkishólmi. – En fyrst verðum við að fara fáeinum orðum um feðgana. Þær upplýsingar eru fengnar úr „Íslenzkum æviskrám“ Páls E. Ólasonar sem nú eru aðgengilegar á netinu.

Jón Jónsson eldri var fæddur á Bakka í Svarfaðardal 19. september 1719 og lést 3. júlí 1795. Hann var stúdent frá Hólaskóla 1745, varð þá djákni að Möðruvallaklaustri, fékk Grundarþing í Eyjafirði 1758 og hélt til æviloka. Bjó fyrst á Guðrúnarstöðum, síðan á Grund en síðast á Núpufelli. Jón Jónsson yngri var fæddur á Guðrúnarstöðum 28. ágúst 1759 en dó í september 1846. Hann varð stúdent úr heimaskóla 1780 og vígðist 1783 sem aðstoðarprestur föður síns. Bjó fyrst að Grund, síðan á Núpufelli, en fluttist að Möðrufelli 1798. Fékk Grundarþing 1795, eftir föður sinn og Möðruvallaklaustursprestakall 1839. Fluttist þá að Dunhaga og andaðist þar.

Í dagbókum Jóns yngra eru á nokkrum stöðum listar yfir töðufall á búum hans. Fyrsta árið sem ritstjóri hungurdiska hefur rekist á er 1786 – hugsanlega leynast tölur fyrri ára í hrúgunni sé betur að gáð. Einnig má finna upplýsingar um engjaheyskap þar til Jón flutti að Möðrufelli, en ekki eftir það (svo sést hafi til). Tölur eru einnig til frá árum hans að Dunhaga, en þar eru tún greinilega mun minni – og búskaparumsvif hins áttræða prests minni en áður var. Þegar við horfum á tölurnar verðum við auðvitað að hafa í huga að áreiðanlega hefur verið munur á túnum Núpufells og Möðrufells – reyndar eru upplýsingar um mælingar á stærð þeirra í dagbókunum – og við gætum reynt að reikna töðufall á flatareiningu, en við látum nú sem ekkert sé. Sömuleiðis verður að telja líklegt að Jón hafi stundað túnbætur – og að aukning sú sem fram kemur á heyjum í tölunum sé ekki einungis breytingum á veðurfari að þakka.

Í leiðinni skulum við til gamans bæta þriðju gagnaröðinni við. Mælingum á árlegum samsætuvikum í gisp2-kjarnanum á Grænlandi á sama tíma. Samsætuvikin veita upplýsingar um hitafar - en hafa verður í huga að það er í 3 km hæð á hábungu Grænlandsjökuls, en ekki við sjávarmál á Íslandi.  

Reiknum við „hráa“ fylgnistuðla milli „Stykkishólmshitans“ (sem þó er ekki mældur í Hólminum) og þessara þriggja gagnaraða er útkoman þessi. Hiti/sláttarbyrjun = -0,42. Mínustalan þýðir að því síðar sem sláttur hefst - því kaldara hefur árið verið. Hiti/töðufall = 0,43. Því meiri sem taða er - því hlýrra hefur árið verið. Hiti/samsætuvik = 0,30. [Því neikvæðari sem samsætuvikið er - því kaldara er á Íslandi]. 

Í veðurfræði þykja þetta ekki háir fylgnistuðlar (þó marktækir séu), en þættu líklega nokkuð góðir í heilbrigðis- og félagsvísindum þar sem tengsl áhrifaþátta eru gjarnan enn flóknari og torræðari heldur en í lofthjúpnum. 

Við skulum fyrst bera saman tímaraðir töðufalls og hita beint - frá ári til árs. 

Ársmeðalhita má lesa af vinstri kvarða, en töðufall (hestar) af þeim hægri. Síðasta ár heyfengsupplýsinganna er 1836 - vont ár - töðufall það versta síðan 1812 (ásamt 1834 og 1835). Þennan tíma lá við stórvandræðum viða norðanlands. Versta heyskaparsumarið var 1802 - frægt hallærisár. Töðufall var litlu meira 1796 (um það höfum við ekki enn fjallað hér á hungurdiskum). Mest var töðufallið 1820 og aftur 1831. Á fyrri hluta tímabilsins heyjaðist einnig vel 1789 og 1805. Við þykjumst vita eitthvað um hitafar allra ára á 19.öld (lítið reyndar um 1802), en mælingar frá 18.öld eru öllu gisnari. Kannski getum við nýtt okkur töðufallið til ágiskana.

Brandsstaðaröðin (sláttarbyrjun) nær frá 1802 til 1857. Stundum nefnir Björn nákvæman dag, en stundum aðeins viku sumars. Síðasta sláttarbyrjun hans var 1835, 31.júlí, en sú fyrsta 1852, 8.júlí. Sömuleiðis hóf hann slátt snemma 1805 og 1842, eða 10.júlí. 

Við lítum á samsætuvik áranna 1780 til 1857. Þau segja okkur að kaldast hafi verið 1835 - en hlýjast 1786, en það ár þekkjum við engar hitamælingar hér á landi (nema illskiljanleg brotabrot frá Magnúsi Ketilssyni sýslumanni í Búðardal á Skarðsströnd). 

Næst giskum við á hitann beint út frá mæliröðunum þremur, hverri fyrir sig. Þá kemur í ljós að breytileiki áætlaða hitans er miklu minni heldur en þess mælda - en slíkt er alvanalegt. Að lokum búum við til 5-ára keðjumeðaltöl og berum saman. Þar sést bælingin vel.

Blái ferillinn sýnir Stykkishólmshitann. Rauði ferillinn er „töðufallshitinn“, sá græni sýnir „sláttarbyrjunarhita“, en sá brúni „samsætuvikahita“. Það sem er sérlega athyglisvert er að hágildi og lággildi ferlanna eru ekki fjarri því að vera samtíma. Allir eru sammála um kuldakastið (skammvinna) á fjórða áratug 19.aldar og sömuleiðis er sæmilegt samkomulag um tvö tímasetningu næstu kuldakasta á undan, um 1825 og um 1810. Hitinn fer mjög neðarlega í því fyrsta - e.t.v. er hér um raunverulega villu í mati á Stykkishólmshitanum að ræða. - Alla vega má taka þetta sem alvarlega ábendingu þar um. Málið verður örugglega rannsakað nánar. 

Samsætuferillinn syndir í gegnum allt tímabilið á svipuðum slóðum - sýnir illa hlýskeiðið sem kom eftir 1840 - það skeið var örugglega hlýrra en það sem áður kom - alla vega hlýrra en tíminn fyrir 1820. Óljósara er með misræmið á 18.öld (áður en hitamælingarnar verða samfelldar). Þar virðist töðufallið vera minna heldur en hitinn sem samsætumælingarnar giska á. Búa má til skýringar á þessu misræmi. Það hefur t.d. sýnt sig að á 20.öld komu margra ára tímabil þegar mikið misræmi var á milli hitavika við strendur Grænlands og uppi á jöklinum - hugsanlega er hér um eitthvað slíkt að ræða. Hugsanlega gæti neikvæðra áhrifa Skaftáreldamóðunnar enn hafa gætt í heyfeng (og gróðurfari) áratug eða meira eftir gosið.  Eins gætu tún Jóns hafa verið marktækt minni heldur en síðar var. Ágiskanir sem sést hafa um hitafar á Íslandi - gerðar eftir hitafari í nágrannalöndum okkar í Evrópu - sýna tiltölulega hlýtt tímabil hér á landi í lok 18.aldar. Varlega skulum við þó trúa slíku - nema fleiri ábendingar berist - en við vitum þó að alls ekki voru öll ár vond.

Hér reynum við að „eyða“ bælingunni. Það er gert með því að halda hitamælingakvarðanum eins og hann var (til hægri) - meðan við belgjum áætlanakvarðann út. Mælingakvarðinn nær frá 1 til 5 stiga, en áætlanakvarðinn til 2 til 4 stiga. Með þessu móti sjáum við tímasamræmi - og ósamræmi - betur en áður. 

Spurning hvort ritstjóri hungurdiska leggur nú í samantekt ritaðra heimilda um veðurfar á landinu á síðari hluta 18.aldar. 

Heimildir:

Brandsstaðaannáll, eftir Björn Bjarnason á Brandsstöðum: Húnavatnsþing I, útgáfu annaðist Jón Jóhannesson. Reykjavík: Sögufélagið Húnvetningur, Húnvetningafélagið í Reykjavík, 1941, 237 s.

Handrit á Landsbókasafni Íslands: ÍBR 81- 86 8vo.

Hitamælingar á ýmsum stöðum. 

Snyrtileg smálægð

Smálægð fer yfir landið á morgun, sunnudag 25.apríl. Hún er svo grunn að varla má greina heildregna jafnþrýstilínu í kringum miðjuna.

Klukkan 9 í fyrramálið á hin mjög svo ógreinilega lægðarmiðja að vera við Vestmannaeyjar - eða einhvers staðar við suðvesturströndina. Varla að lægðin sjáist á þessu spákorti evrópureiknimiðstöðvarinnar. En eins og kortið sýnir er töluverð úrkoma samfara lægðinni - misdreifð en talað um 15 til 30 mm sólarhringsúrkomu á stöku stað. Ef kortið er skoðað nánar má sjá litla þríhyrninga merkta í úrkomusvæðið. Það segir okkur að þetta sé svonefnd klakkaúrkoma - orðin til vegna þess hversu óstöðugt loftið er. Mestu úrkoman á að ganga yfir höfuðborgarsvæðið í nótt - en verður misáköf eftir svæðum - kannski 3 til 6 mm/klst þar sem mest verður - en víðast minna. - Þeir sem nenna geta rifjað upp gamlan hungursdiskapistil um úrkomuákefð.

En lægðin er ekki alveg öll þar sem hún sýnist. Uppi í 5 km hæð (500 hPa) sjáum við töluvert öfluga lægð - smáa um sig að vísu, en þar eru þéttar jafnhæðarlínur og þar með verulegur vindur.

Sunnan við lægðarmiðjuna má sjá um 40 m/s þar sem mest er. Á þessu korti sýna litir hita. Mjög kalt er í lægðarmiðjunni, -32 stig yfir Reykjavík - en mun hlýrra allt um kring. Kalda loftið fyllir lægðina - ef svo má segja - jafnar sjávarmálsþrýstisviðið alveg út - þannig að hinn snarpi vindur nær ekki til jarðar. Enn ofar má sjá strokk í veðrahvörfunum - þar inni í er aftur hlýrra heldur en umhverfis. 

Lægð þessi hreyfist hratt til suðausturs í átt til Bretlands - og vindur nær sér smám saman á strik, er spáð allhvössum undan vesturströndum Skotlands og Írlands á þriðjudag. Fyrir tíma tölvuspáa voru lægðir af þessu tagi afskaplega erfiðar viðfangs. E.t.v. gátu gisnar háloftaathuganir rekist á þær - en ef til vill ekki. Hvernig á að spá úrhellisrigningu á lægð sem ekki er hægt að finna? En nú er öldin önnur (eða þannig). 

Mildur vetur

Íslenska vetrarmisserið var milt að þessu sinni - eins og langoftast á þessari öld. Telst varla til tíðinda lengur. Við lítum eins og oft áður á samanburð við hita fyrri vetra og veljum hitamælingar í Stykkishólmi að þessu sinni.

Vetrarhitinn nú er nákvæmlega í meðallagi áranna 2001 til 2020, en -0,1 stigi lægri en meðallag síðustu tíu vetra. Vetrarhiti þessarar aldar hefur verið ótrúlega stöðugur miðað við það sem venjan var (og verður?). Hinn hlýi vetur 2002-2003 sá eini sem sker sig úr. Fyrra hlýskeið, það sem stóð á að giska frá 1923 til 1964 (vetur fóru hlýnandi á undan sumrunum og vetrarhlýindi stóðu lengur heldur en sumarhlýindin) sker sig úr, en hiti þá var áberandi breytilegri heldur en verið hefur á því núverandi. Veturinn 1950 til 1951 var þannig fullt eins kaldur og vetur hafísáranna - en ekki boðaði það skyndilega breytingu. 

Eins og sjá má á línuritinu er aldrei á vísan að róa. Veturinn 1879 til 1880 var einn sá hlýjasti á 19.öld, en sá næsti á eftir, 1880 til 1881, varð sá langkaldasti. Töldu menn að þá hefði fullhefnt verið fyrir blíðuna árið áður (en harðindin héldu bara áfram).

Ritstjóri hungurdiska óskar dyggum lesendum og landsmönnum öllum gleðilegs sumars og þakkar fyrir áhuga og hlýjar kveðjur.

Fyrstu 20 dagar aprílmánaðar

Meðalhiti í Reykjavík fyrstu 20 daga aprílmánaðar er +1,9 stig, -1,2 neðan meðallags áranna 1991 til 2020 og -1,8 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára og í 20.hlýjasta (af 21) á öldinni. Kaldara var sömu daga árið 2006, meðalhiti þá 0,9 stig, en hlýjast árið 2003, meðalhiti +6,0 stig. Á langa listanum er hitinn í 91. hlýjasta sæti (af 147). Hlýjast var sömu daga 1974, meðalhiti þá 6,1 stig, en kaldast 1876, meðalhiti -3,7 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú +1,9 stig (eins og í Reykjavík), en -0,1 stigi neðan meðallags 1991 til 2020 og -1,4 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið kaldast á Suðurlandi og á Miðhálendinu, þar eru dagarnir 20 þeir næstköldustu á öldinni. Hlýjast að tiltölu hefur verið á Austurlandi að Glettingi, hiti þar í 14.hlýjasta sæti á öldinni.

 

Hiti er neðan meðallags síðustu tíu ára á öllum veðurstöðvum. Minnst er vikið á Gjögurflugvelli og Siglufirði, -0,6 stig, en mest á Þingvöllum, -2,6 stig.

 

Úrkoma hefur mælst 34,5 mm í Reykjavík, og er það um 80 prósent meðalúrkomu. Úrkoma á Akureyri hefur mælst 13,8 mm og er það um þrír fjórðu hlutar meðalúrkomu.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 88,3 í Reykjavík og er það í slöku meðallagi.

 

Loftþrýstingur hefur sem fyrr verið óvenju hár, er nú í 7.hæsta sæti síðustu 200 ára - og ekki mjög langt frá hæstu gildum (1822 og 1936).

Hiti á 19. og 20.öld - enn og aftur

Við berum nú saman hitafar á 19. og 20. öld. Mælingar eru alláreiðanlegar aftur til áranna fyrir 1850 - og sæmilega áreiðanlegar til 1830. Nokkur óvissa er um fyrstu þrjá áratugi 19.aldarinnar - en við sjáum þó sveiflur frá ári til árs ágætlega og sömuleiðis hvaða áraklasar á því tímabili eru kaldari heldur en aðrir. 

Fyrsta myndin sýnir 7-árakeðjur ársmeðalhita í Stykkishólmi aldirnar tvær. Bláu súlurnar sýna hitafar á 19.öld, rauða línan hitafar á þeirri 20. og sú græna hita fyrstu 20 ára 21.aldar. Mestur vafi leikur á því hversu kalt var í kringum 1810 - hugsanlega ekki alveg jafnkalt og hér er sýnt, en ritstjóri hungurdiska hefur trú á öðrum hlutum myndarinnar. Þessi mynd sýnir ekki heildarhlýnun á tímabilinu öllu, en leitni hennar reiknast um 0,8°C á öld. Það hefur hlýnað um 1,7 stig í Stykkishólmi frá því í byrjun 19.aldar. 

Þrátt fyrir alla þessa hlýnun eru ára- og áratugasveiflur samt miklar. Það er t.d. nærri 2 stiga munur á hita kaldasta og hlýjasta 7-ára tímabils 19.aldar og 1,7 stiga munur á hita kaldasta og hlýjasta 7-ára tímabili 20.aldar. Það vekur athygli að nær öll 7-ára tímabil 20.aldar eru umtalsvert hlýrri heldur en sömu ár 19.aldar - eina undantekningin er um 1820 og 1920 - þá er hiti sambærilegur. 

Nú - og svo virkar hitinn á 21.öldinni (það sem af er) alveg út „úr kortinu“ miðað við hinar aldirnar tvær. Auðvitað er spurningin hversu lengi hlýindin halda út - við vitum ekki enn hversu stór hlutur hnattrænnar hlýnunar er í núverandi hlýindum hér á landi - hann er umtalsverður - enginn vafi er á því, en er hann nægur til þess að hiti fari ekki aftur (tímabundið) niður fyrir það sem hann var á 20.aldar hlýindaskeiðinu mikla? Mun hita 21.aldar takast að halda öldinni nær alveg „hreinni“ - eins og 20.öldinni tókst (nærri því) gagnvart þeirri 19?

Hiti á kuldaskeiðinu 1965 til 1995 var lengst af lægri heldur enn hann var á hlýskeiðum 19.aldarinnar [við kölluðum það kuldaskeið sem nítjándualdarmenn hefðu kallað hlýskeið]. Við sem það munum getum því sagt að við höfum kynnst 19.aldarveðurlagi að einhverju leyti. Það er fyrst og fremst kuldinn í kringum 1810 (sé hann þá raunverulegur) og kuldinn á 7. og 9. áratug 19.aldarinnar sem vantar alveg í okkar reynsluheim - og ekki fengum við mikla eða langvinna reynslu af venjulegu 19.aldarástandi. 

Þrátt fyrir hlýnandi veðurfar getum við seint gert ráð fyrir því að aldrei kólni aftur. Á hinn bóginn má segja að taki hitinn enn eitt hlýindastökkið hljóti að vera illt í efni - fengjum við t.d. ámóta hlýnun og varð milli 1920 til 1930 ofan í þá hlýnun sem nú þegar hefur orðið. 

Við lítum fljótlega á vitnisburði sem geta hugsanlega sagt okkur eitthvað um hitafar snemma á 19.öld og berum saman við tölurnar.

Úrkomumet (óstaðfest)

Mikið vatnsveður gekk yfir landið sunnan- og suðaustanvert í gær (15.apríl). Sólarhringsúrkoma (kl.00 til 24) mældist 229,7 mm á Kvískerjum í Öræfum). Það er meira en áður hefur mælst í apríl á landinu og meira en mælst hefur á einum sólarhring á sjálfvirkri veðurstöð. Ef við miðum við hefðbundið úrkomumælitímabil (kl.9 til kl.9) hefði talan orðið enn hærri eða 237,8 mm. Svo vill til að ekki munar miklu. Rétt er að taka fram að þetta nýja met er óstaðfest.

Hér að neðan eru landsmet hvers mánaðar fyrir sig rifjuð upp.

Súlurnar sýna mestu úrkomu hvers mánaðar - þær bláu ná til mönnuðu stöðvanna, en þær gráu sýna sjálfvirkar mælingar. Hæsta talan er íslandsmetið, 293,3 mm, sett í Kvískerjum 9.janúar árið 2002. Sá úrkomuatburður hitti sérlega vel í mælingasólarhringinn eins og fjallað er um í pistli á vef Veðurstofunnar. Þar er einnig fjallað um fleiri tilvik, meðal annars febrúar- og októbermetin. Hæsta tala hingað til á sjálfvirku stöðvunum mældist á Seyðisfirði í desember síðastliðnum - og er reyndar nokkrum vafa undirorpin - en önnur óumdeild gildi úr firðinum sömu daga eru litlu lægri. 

Hér má sjá tölur, tíma og staði - mannaðar athuganir. Að úrkoma sé meiri en 200 mm á sólarhring hér á landi er greinilega ekki algengt. Athygli vekur að slík úrkoma getur eiginlega mælst í hvaða mánuði sem vera skal. 

Síðari taflan sýnir sjálfvirku stöðvarnar. Þær hafa ekki verið lengi í rekstri - en munu væntanlega smám saman hirða öll mánaðametin. Kvískerjametið nýja - og desember-Seyðisfjarðarmetið eru höfð með - eins og ekkert sé. 

Úrkoman mikla í Kvískerjum 2002 sýndi okkur þá sérstöku tillitssemi að falla öll milli kl.9 þann 8.janúar og kl.9 þann 9. Þess er ekki að vænta að aðrir atburðir séu jafnþægir. Þess vegna eru talsverðar líkur á á að sólarhringsskiptingarstund klippi þá marga í tvennt, sumir atburðir geta þannig alveg klippst í tvennt 340 mm sólarhringsúrkoma sem fellur jafnt sitt hvoru megin skiptingarstundar á því ekki möguleika á að teljast með - sem er harla ósanngjarnt. Meðan ekki var mælt nema einu sinni á sólarhring var ekkert við því að gera - varla var nokkur leið að meta hver mesta 24-stunda úrkoma var. Nú eru mælingar oftast gerðar á 10-mínútna fresti. Því er hægt að finna mestu 24-stunda úrkomuna hvernig sem hún fellur á sólarhringinn. Búast má við því að úrkomumetatöflur framtíðarinnar muni fremur innihalda slíkar tölur heldur en þær klipptu sem við nú notum - enda höfum við meiri áhuga á þeim í reikningum sem meta aftakaúrkomu. Við skulum því ekki gera okkur mikla rellu út af því hvaða sólarhringur er notaður. 

Af árinu 1804

Árið 1804 var tiltölulega hagstætt. Engir samfelldir kulda- eða illviðrakaflar. Hlýtt var í febrúar og desember og talað um gæðatíð. Nokkuð hart var seint í mars og þó veður væru ekki ill um sumarið var suddasamt fyrir norðan og heyskapur gekk ekki vel framan af. Hafís var kennt um. Hann var talsverður fyrir landi. Giskað er á að meðalhiti í Reykjavík hafi verið 4,8 stig og 4,2 í Stykkishólmi. Hlýtt var í febrúar, en fremur kalt í mars. Svalt var framan af sumri, en hlýrra í ágúst og óvenjuhlýtt virðist hafa verið í desember.

Heldur lítið er um mælingar. Sveinn Pálsson var settur landlæknir um það bil hálft árið og mældi þá hita við Reykjavíkurskóla - væntanlega á Hólavöllum, en fyrstu mánuðina var einnig mælt í Kotmúla - hver gerði það er ekki læsilegt. Línuritið sýnir mælingar frá báðum stöðum og má sjá að vetrarmánuðina ber þeim vel saman, kuldaköst og hlýir kaflar samtímis eins og vera ber. Eykur það trú á mælingunum. Sveinn nefnir að hann hafi 12.mars flutt Reykjavíkurmælinn af austur- á suðurvegg - til að mæla hita í sól um miðjan dag skiljist athugasemd hans rétt. Þetta veldur villum í athugunum - við getum séð þær flestar á myndinni. Í júní var oftast annað hvort skýjað eða þá þoka - og því sólarlaust á mæli.

Hér að neðan eru helstu ritaðar heimildir um tíðarfar og veður á árinu tíundaðar. Þær eru óvenjurýrar. Ítarlegust er samantekt Brandstaðaannáls. Ekki mjög mikið að hafa hjá Espólin, en tíðavísur Jóns Hjaltalín og Þórarins í Múla mjög gagnlegar - eins og oft er. Jón Jónsson á Möðrufelli hélt veðurdagbók og dró saman oftast viku- og mánaðarlega. Mjög erfitt er hins vegar að lesa handrit hans - og ekki víst að þau brot sem hér birtast séu rétt eftir höfð. Þó góðar upplýsingar séu hjá Sveini Pálssyni um veður frá degi til dags eru atahugasemdir og samantektir öllu færri þetta ár en oftast annars. Trúlega voru miklar annir hjá honum. 

Brandsstaðaannáll [vetur]:

Sama mild og stillt, mest sunnanátt hélst með þíðum og smáblotum, en litlum snjó á milli, fram til góu. Var síðast á þorra stöðug hlákuvika. Voru þá heiðar auðar. Sunnudag 1. í góu kom fönn, en brátt tók af með blotum og var hún nokkuð óstöðugri. 23.-25 mars gjörði norðanhríð og snjóaskorpu. Var þá farið að gefa fé. Aftur á skírdag 29. mars hríð mikil. Ís var nú enn með landi og frostamikið þennan tíma.

Brandsstaðaannáll [vor og sumar]:

Aldrei varð jarð- (s46) laust og góður bati kom 8. apríl. Eftir það var gott. Gróður kom með maí og heiðar snemma færar. Um fardaga frostasamt og þurrkar allt vorið. Lestir voru almennt aftur komnar fyrir fráfærur að vestan og fengu góð kaup. 19.-20. júní gerði stórt fráfærnahret svo ám var inni gefið. Eftir það héldust enn frost á nætur og þurrkar, svo grasbrestur varð mikill. Í 14. viku sumars tekið til að slá. Var þá skipt um veður með þoku, vætu og rigningum, þar með staklegu þerrileysi. 6. ágúst mesta rigning, svo jörð flóði mjög. ... 11, ágúst náðust töður fyrst inn, en 15.-18. kom góður þerrir. Var þá mikið af töðu ónýtt orðið til nytjar, en almenn fangageymsla var þó orsök til ónýtingar, því hægt var að flæsa ljá eða þunnt hey í flekkjum, svo vel mætti geyma í baggasæti og meðfram hirða. Ennþá var úrfella- og rosasamt til 31. ágúst, svo þerrikafli góður. Í miðjum september hirtu menn hey, þó illa þurrt.

Sveinn Pálsson getur um éljagang í Reykjavík 25.maí. Sláttur hófst í Kotmúla 19.júlí. Næturfrost gerði þar bæði 25. og 28.júlí - en við vitum ekki hvort það var aðeins á jörð. Tún voru síðast hirt á Kotmúla 14. og 15.ágúst. Alhvítt varð fyrst í byggð í Fljótshlíð þann 12.október.  

Brandsstaðaannáll [haust og vetur til áramóta]:

Um jafndægur mikið hret og tvö nokkru síðar, en gott aukavikuna. Þaðan til nýárs besta vetrartíð. Jólafastan einstakleg: Aldrei kom snjókorn né skarpt frost, heldur hægar þíður og staðviðri. 30.-31. des, kom mikil vestanrigning. (s47)

Espólin segir ekki margt um árið 1804:

C. Kap. Landfarsótt gekk þá yfir, og dóu allmargir í henni, en nokkrir af harðrétti. (s 135). CII. Kap. var þá heyskapur góður og svo nýting sunnanlands, en meðallagi nyrðra, og betri en hið fyrra árið hafði verið. Veturinn eftir gjörði allgóðan. (s 137).

Reynt að komast fram úr dagbókum Jóns á Möðrufelli:

Janúar var yfir höfuð mikið staðviðrasamur og úrkomulítill en frost voru ærið hörð oft og tíðum. Febrúar eins gæða góður. Gjörði þá fyrstu hláku þann 11. Mars fyrra part sæmilegur, en þann síðari býsna harður, æði snjór kominn og mikill hafís. Grimmasta stórhríð á skírdag (29.mars). Apríl var með miklum kuldum sífelldum og frostum, nema eina viku, fullt af hafís fyrir utan. Maí segir Jón í meðallagi. Kalt fyrstu dagana, en síðan mildara. Þann 12. segir hann undangengna viku ei kalda og að gróðri fari nokkuð fram og þann 19. segir hann vikuna hafa verið kalda nema 3 daga, þann 26. segir hann frá rétt góðri viku. Síðan tók við öllu kaldari kafli, vikan sem endar 2.júní var æði andköld og sú sem endaði þann 9. sárlega köld. Þann 16. er betra, gæða góð og hlý vika og grasvexti fer fram og þann 23. segir hann frá rétt hlýrri viku og ei óhagkvæmri. Hafís sagður útifyrir. Júlí spillti þurrkleysi þó veður væru góð. Þann 22. segir hann frá æði þokusuddasamri, andsvalri og þurrklítilli viku. Svipað er þann 29., veðrátta að sönnu góð, ei mjög köld en óþurrkasöm. Svipað var í ágúst, þann 4. segir hann vikuna mikið hlýja, en ofur votsama og þar með óþæga fyrir heyverkun. Viku síðar er enn sára þurrkleysa og bág tíð að því leyti. Síðari hluti mánaðarins virðist hafa verið hagstæðari, meiri hlýindi og hagkvæm heyskapartíð. September var eitthvað skiptari en síðustu vikuna segir hann (29.) mikið hlýja að veðráttu en æði stormasama. Október telur hann yfir höfuð góðan að veðráttu þó æði skorpu hafi gert fyrri partinn. Nóvember allur gæða góður, snjólaust fyrst en svo kom fönn æðimikil á jörðu (sé rétt lesið).
Desember var ágætur að veðráttufari.

Úr tíðavísu Jóns Hjaltalíns yfir árið 1804

Bestu vetur sveitti síst
sveit með önnum hörðu
festi letur vottar víst
varla fönn um jörðu.

Einmánaðar reif upp röst,
réði kyrrðum enda,
meina hraður kulda köst
kunni firðum senda.

Frosti hætti uppheims örn
yl þá glæddist vænum
lofti bætti föl því fjörn
feldi klæddist grænum.

Miður sprottið frón var frítt
foldar langs við blakið
fiður dottið nær þó nýtt
náðist vangs óhrakið.

Veður bestu hér gaf haust
hríðir bágar sefast
gleður hesta nera naust
nógir hagar gefast.

Úr tíðavísum Þórarins í Múla:

Skjótt þá nýárs skein fram sól um skýja brautir
gaf oss einkar góðan vetur
að góu fram og jafnvel betur.

Fögnuðu menn að fá nú vetur fagra´ og milda
eftir hina áðurtöldu
er ákaft skepnur drápu´ og kvöldu.

Góe þótti geysi hörð í geði´ og fasi
storð um braust með storma vési
stundum æði kalt þó blési.

Vinda barði viðblinds kvinnu vængjum dreki
hríðir jóku hrelling kviku
hröktu´ og skóku´ um dymbilviku.

Grænlands norðan greypti landið grimmur ísa
alinn hörku ærinn klasi
áttar hafs í storma þrasi.

Eftir páska aftur stilltust áhlaups veður
himins urðu úr hörkum þíður
hagkvæmar á allar síður.

Sumars heilsun sárköld þótti' á sumum stöðum
varðist þó samt vonsku hríðum
vægar hörkur oft og tíðum.

Virðast mátti vorið þó með vægra móti
græna sáum gróður feiti
græða sig um túna reiti.

Grasvöxtur þó grannvaxinn á grund að lokum
hrjáðist mjög af súldi, svækjum
og sára köldum daggar lækjum.

Hafíss-stanglið hörkur jók og hríðar norðan
utan hverjum fyrir firði
fannar storðar yfir gyrði.

Volkuðust heyin víða hvar en vart til skaða
sumir blautum saman hlóðu
sjóðheit nærri bruna stóðu.

Haustið allt var hörku blandið hríðar flögrum
út að messu allr´heilagara
upp þá rann oss veðrið fagra.

Allt til nýárs æskilega entist tíðin
gladdist mjög við þetta þjóðin
þróast mundi vonar gróðinn.

Lýkur hér að sinni umfjöllun hungurdiska um árið 1804. Sigurði Þór Guðjónssyni er þakkað fyrir innslátt Brandstaðaannáls og Hjördísi Guðmundsdóttur fyrir innslátt Árbóka Espólíns (stafsetningu hnikað hér - mistök við þá aðgerð sem og allan annan innslátt eru ritstjóra hungurdiska). Örfáar tölur í viðhengi.

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• tölur ársins 1804 (nærri því engar)

Fyrri hluti aprílmánaðar

Meðalhiti fyrri helmings aprílmánaðar er +1,4 stig í Reykjavík, -1,5 stigi neðan meðallags áranna 1991 til 2020, en -2,1 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn er í 19. hlýjasta sæti (af 21) á öldinni. Fyrri hluti apríl var kaldastur 2006, meðalhiti þá +0,4 stig, en hlýjast var 2003, meðalhiti +5,1 stig. Á langa listanum er hitinn nú í 95. hlýjasta sæti (af 147). Hlýjastir voru sömu dagar 1929, meðalhiti þá +6,6 stig, en kaldastir voru þeir 1876, meðalhiti -4,1 stig.

Á Akureyri er meðalhiti nú +0,8 stig, -0,9 stigum neðan meðallags 1991 til 2020, en -1,5 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

Meðalhitinn er nú kominn upp úr botnsæti aldarinnar á öllu landinu. Kaldast að tiltölu hefur verið á Suðausturlandi þar sem hitinn er í næstneðsta sætinu en hlýjast á Vestfjörðum þar sem hiti er í 14.hlýjasta sæti.

Hiti er neðan meðallags síðustu tíu ára á öllum veðurstöðvum. Minnst er vikið á Gufuskálum, -0,8 stig, en mest í Þúfuveri, -2,9 stig.

Úrkoma hefur mælst 26,6 mm í Reykjavík, um 70 prósent meðallags, en 8,8 mm á Akureyri og er það um helmingur meðallags.

Sólskinsstundir í Reykjavík hafa mælst 67,4 og er það rétt undir meðallagi.

Loftþrýstingur hefur verið óvenjuhár, aðeins tvisvar verið hærri í fyrri hluta apríl síðustu 200 ár, það var 1934 og 1986, árið 1979 var hann jafnhár og nú.

Svo virðist (óstaðfest þó) að nýtt landssólarhringsúrkomumet sjálfvirkrar stöðvar hafi verið sett á Kvískerjum í Öræfum - ekki enn ljóst þó hver endanleg tala verður - nær þó varla Íslandsmetinu frá 2002. Meir en 200 mm hafa fallið síðastliðinn sólarhring.