Met í heiðhvolfinu

Undanfarna viku rúma hefur verið sérlega kalt ofan við um 15 km hæð yfir landinu. Janúarkuldamet hafa verið slegin, fyrst í 70 hPa og 50 hPa-flötunum fyrir nokkrum dögum, og í dag í 30 hPa. Skráin sem flett er í nær aftur til 1973. Eldri heiðhvolfsmælingar eru til á pappír - en þrek skortir til rækilegrar metaleitar. 

Frostið mældist -85,2 stig í 30 hPa í dag (fimmtudag 14. janúar), það mesta í janúar. Aðeins tvisvar hefur mælst meira frost í fletinum í febrúar.

Myndin sýnir 30 hPa norðurhvelsgreiningu bandarísku veðurstofunnar á hádegi í dag.

Eins og langalgengast er á þessum tíma árs er það ein risavaxin háloftalægð sem ræður ríkjum. Hún er á sínum venjulegu slóðum - en er að sögn nokkru kaldari og öflugri en venjulega. Lausafréttir herma að vindhraði í kringum lægðina hafi almennt aldrei verið meiri en einmitt í vetur. Jafnhæðarlínur eru heildregnar (merktar í dekametrum), en hiti er sýndur í lit.  

Undanfarna daga hefur það stöku sinnum borið við að greining og spár hafa sýnt svæði þar sem frostið er meira en -90 stig og sprengir þar með litakvarðann sem hér er notaður. Í dag var smáblettur af þessu tagi yfir Vestur-Grænlandi. Hann er beint þar yfir sem hvað mestur ruðningur hefur verið hlýindum niðri í veðrahvolfi og við fjölluðum um í síðasta pistli.

Þessi ruðningur lyftir öllu sem fyrir ofan er með þeim afleiðingum að þar kólnar hratt. Jafnhæðarlínur raskast líka og bylgjumynstrið fær spark - smærri bylgjur taka á rás í kringum meginlægðina og geta fært hana til. Ef sparkið hittir „rétt í“ getur jafnvel farið svo að hringrásin brotni alveg saman. Eins og getið var um í fyrri pistli hafa tvær fyrri hlýindabylgjur borist norður í höf síðan um jól. Báðar hristu þær hringinn - en hann stóðst áföllin - og virðist einnig ætla að gera það nú. Erlendar blogg-, fjasbókar- og tístsíður fjalla mikið um framhald hringsins - virðist lítt dulin óskhyggja um hamfaraveður í Ameríku og Vestur-Evrópu lita mjög þá umræðu. 

Hringbrotum í heiðhvolfinu fylgir mikil blöndun og líka niðurstreymi sem hitar loftið mjög. Í 30 hPa getur þá stað- og tímabundið hlýnað um 50 stig á fáeinum dögum. Á erlendum málum er þá talað um „stratospheric sudden warming“ - sláandi íslenskt heiti vantar - en þar til það finnst notum við hráþýðinguna „skyndihlýnun í heiðhvolfi“ (þótt hálfleiðinleg sé). 

Þó skýra megi staðbundin kuldamet í heiðhvolfi með uppstreymi skýrir það varla hið almenna ástand skammdegisheiðhvolfshringsins - hann virðist vera að styrkjast þegar til lengri tíma er litið - á áratugavísu. Rétt er að segja „virðist“ því beinar athuganir á heiðhvolfinu hafa aðeins staðið í um 70 ár - og breytileiki frá ári til árs er umtalsverður. Við þekkjum alls ekki allt það sem áhrif hefur. 

En mannkynið er býsna mikið að sulla í heiðhvolfinu - þótt fáir séu á ferð í meir en 12 til 14 km hæð. Líklegt er að aukin gróðurhúsaáhrif valdi kólnun í heiðhvolfinu, ósoneyðandi efni valda kólnun þar - það er vafalaust, það gæti alls konar agnamengun gert líka - sumt af henni er ótengt losun gróðurhúsalofttegunda - en sumt ekki. Mannrænar breytingar geta valdið röskunum á samskiptum veðra- og heiðhvolfs - aukinn rakaleki upp í gegnum veðrahvörfin er t.d. talinn varasamur. 

Hungurdiskar hafa í fornum pistlum fjallað nokkuð um heiðhvolfshringrásina, hina stórmerkilegu árstíðasveiflu hennar auk spjalls um skyndihlýnun og möguleg áhrif hennar á veðurfar við jörð. Hér má t.d. vísa í pistlana: „Sýndarvor í heiðhvolfinu“ (frá 2013), „Í heiðhvolfinu í byrjun árs“ (frá 2014),„Af ástandinu í heiðhvolfinu snemma í febrúar“ (einnig frá 2014) og „Líka í heiðhvolfinu“ (frá því í fyrra, 2015). Fleiri heiðhvolfspistlar - eða pistlar þar sem hvolfið það kemur við sögu liggja þar líka í leyni tugum saman.