Íslandssöguslef 2

Náttúrufræðingurinn mikli, Þorvaldur Thoroddsen, hélt því fram að veðurfar hefði lítið breyst frá landnámi, harðinda- og gnægtaár hefðu að vísu gengið yfir en á svipaðan hátt allan tímann. Seint á ritferlinum viðurkenndi hann með semingi að 19. öldin hefði verið ívið skárri en aldirnar tvær næstar á undan. Þegar hlýindahrinan mikla skall á - um það bil sem Þorvaldur féll frá fóru jöklar að hörfa, hríðum fækkaði og hafís var nærri því úr sögunni, skiptu fræðingar um skoðun og fram var sett grófgert línurit hitabreytinga frá landnámi.

Hún sýndi mikil hlýindi á þjóðveldisöld og svo aftur þegar frelsi var fengið - en sífelld harðindi og hörmungar þar á milli. Í greinum sem Jón Eyþórsson veðurfræðingur skrifaði á þriðja áratugi aldarinnar var hann mjög á línu Þorvaldar - ásamt landkönnuðinum Fritjof Nansen - vildu báðir tengja velmegun þjóðanna, fyrr á tímum sem og nú, þjóðfélaginu en ekki einhverjum tilviljanakenndum veðurfarsbreytingum. Jón áttaði sig fljótt á jöklabreytingunum og hlýindunum ástæðu þeirra, en í síðustu pistlunum sem hann skrifaði í tímaritið Veðrið árið 1965 fjallaði hann um milda og hlýja vetur fyrri tíðar - það var oft harla gott veður á hörmungaskeiðinu.

Harðindamenn fengu síðan á silfurfati að utan hina dægilegu hugmynd um „litla ísöld“ - sem reyndar enginn veit hvenær byrjaði og hvenær endaði - og breski veðurfarsfræðingurinn Hubert Lamb bjó til eitthvað sem kallað er „miðaldahlýskeið“ - þótt enginn viti heldur um upphaf þess eða lok. Þessir tveir tímabilaleppar virtust falla vel að hugmyndum um þjóðveldishlýindi, niðurlægingarkulda og að lokum endurreisnarhlýindi. Bæði litlaísöld og miðaldahlýskeiðið hafa verið þrálát í skrifum – en eru ekki eins fastnegld og flestir halda. Þannig hefur lokst nærri því tekist (en bara nærri því) að höggva miðaldahlýskeiðið í spað - með því að breyta nafninu í „miðaldavik“ sem ekki er jafn gildishlaðið og upprunanlegi nafnbleðillinn.

Hlýnunin sem varð á árunum 1920 til 1930 og kólnunin snögga um miðjan sjöunda áratuginn ollu því að menn töldu meiri ástæðu en áður til að leggjast aftur í þær rituðu heimildir sem Þorvaldur Thoroddsen hafði verið hvað duglegastur við að draga saman, en sömuleiðis var byrjað á því að ráða í náttúruna sjálfa. Þá var búið til frjókornatímatal nútíma þar á meðal var leitað svara við spurninguna um útbreiðslu kornræktar á Íslandi fyrr á öldum, landnýtingar- og uppblástursaga var tengd og tímasett með rannsóknum á öskulögum og meira að segja var hugað að borunum í jökla landsins í leit að veðurfari fortíðar.

Á undanförnum 15 árum eða svo hafa gríðarmiklar rannsóknir farið fram á veðurfari fortíðar á Íslandi, greinarnar orðnar meira en hundrað og flestar þeirra bitastæðar. Grófgerð mynd er að verða til af veðurfari „nútíma“ - frá lokum síðasta jökulskeiðs og þar með fylgja batnandi upplýsingar um veðurfar Íslands frá landnámi. Talsvert vantar þó upp á að sú mynd sé orðin skýr - sérstaklega er skortur á fullnægjandi skýringum á þeim breytingum sem veðurvitni segja frá. Sömuleiðis vantar sárlega samantektir á öllum rannsóknunum – þótt e.t.v. sé byrjað að sjá í land í þeim efnum 

Í bakgrunni allrar umræðu um veðurfar fortíðar er listi um orsakavalda:

•  Breytingar í virkni/útgeislun sólar (upplýsingar fara batnandi um sögu þeirra - en að minnsta kosti tvö alvarleg álitamál standa út af borðinu)
•  Breytingar á efnasamsetningu lofthjúpsins (sæmilega þekktar á íslandssögulegum tíma)
•  Breytingar á armengun (óljósari - og áhrif ekki nægilega fastnegld)
•  Breytingar á landnotkun/gróðurfari (þekking á þeim er batnandi - en hugmyndir um áhrif nokkuð misvísandi)
•  Eldgos (eldgosasagan er smám saman að verða heillegri - en deilt er um langtímaáhrif - og áhrif komi mörg stór í röð)
•  Tilviljanakenndur, innri breytileiki hringrásar lofthjúps og sjávar (vantar talsvert upp á þekkingu á orsökum og afleiðingum)
•  Staðbundnar breytingar á lóðréttum stöðugleika sjávar (athyglisverðar hugmyndir uppi en saga stöðugleikans lítt þekkt)

Breytingar á hitafari jarðar skila sér nær óhjákvæmilega í breytingum á snjóhulu og hafísþekju. Fleira (áðurnefndur lóðréttur stöðugleiki sem og breytileg vindáttartíðni á norðurslóðum) kemur við sögu hafíssins, en breytingar á endurskinshlutfalli jarðar skila sér aftur í auknum hita eða kólnandi veðurlagi - eftir því sem við á.

Fleira kemur við sögu veðurfarsbreytinga

•  Breytingar á brautarþáttum jarðar (hafa varla áhrif nema á þúsundáratímakvarða sjá gamlan hungurdiskapistil og viðhengi hans)

•  Halastjörnuárekstrar og þannig nokkuð - algjörlega tilviljanakennt - en einhverjir eru samt alltaf aðð nefna þá (einnig í gömlum hungurdiskapistli)
•  Landrek og afstaða meginlanda og hafs, hálendis og láglendis - engin áhrif á tímakvarða Íslandssögunnar (líka nefnt í gömlum pistli)

Meira síðar.

Athugasemdir

[Þórhallur Pálsson, 2.6.2014 kl. 23:03]

Sæll Trausti !

Ég vil lýsa ánægju minni með það að sjá þína fróðlegu pistla á nýjan leik.

Ég er dyggur lesandi, þó skilningur minn sé ekki alltaf upp á marga fiska.

Kveðja, Þórhallur Pálsson (MA 1972)

[kristinn geir steindórsson briem (IP-tala skráð) 4.6.2014 kl. 21:30]

nokkuð mikið af upplýsingar á eitni síðu. en einhver regla er til staðar í óreiðuni. og hana hlítur að vera hægt að fynna skilst að el nino virðist koma á reglulegu millibili hann á að vera svokallaður dauður sjór siðan á að vera til annað veður afbrigð el eithvað hann á að vera lifandi að mér skilst. svo það er kanski til regla. svo menn taka dæmi um hagafelsjökulí í langjökli þegar jökullin hopaði breitist mikið í nágreninu ár hurfu uppsprettur gufuðu upp og uppfok hófst þegar til þess að gera lítil breitíng á umhverfi breitir nær umhverfi sínu á varla meiri tíma en mansaldur. gétur maður ímundað sér hvað mun gerast þegar eyjar í lígt og hluti assoreyjar hrinja í hafið og valda flóðum í ameríku það er að minstakosti keníng eins skilst mér að það hafi verið eldsumbrot við eina eyna fyrir skömu . þó afleiðíngar svoleiðis hamfara komi ekki altaf strax fram. en senilegas finnur jörðinn eihverja leið til að aflúsa sig. á einhvern hátt losaði hún sig við risaeðlurnar. veðuratuganir og skráníng er lykkillin að því að skilja hvernig jörðinn vinur en ekki minni manna sem er skamvint.