Loftmassi eða hvað í ósköpunum?

Eitt leiðinlegasta orð sem ég þekki í veðurfræði er orðið loftmassi og reyni ég eftir fremsta megni að forðast notkun þess. En það er stundum erfitt. 

Auðvelt er að tala um heimskautaloft, svaltemprað loft, hitabeltisloft, sjávarloft o.s.frv. Mér finnst eðlilegra að segja: „Kalt loft nálgast“ fremur en „kaldur loftmassi nálgast“. Málið vandast aðeins þegar fjalla á öll þessi hugtök saman því óþjált er að þurfa ætíð að binda sig við „tvenns konar loft“ og allsendis fráleitt að nefna „tvö loft“.

Þörfin er þó fyrir hendi því við greiningu veðurkorta kemur í ljós að loft á stórum svæðum getur haft svipaða eiginleika, t.d. hita, raka eða stöðugleika. Þetta táknar yfirleitt að loftið er upprunnið á svipuðum slóðum og/eða hafi ferðast sameiginlega um langan veg. Loft kemur til Íslands úr ýmsum áttum og oftast ber það merki „uppruna“ síns sem gjarnan er langt undan. Þá er talað um mismunandi loftmassa. Þetta er hrá þýðing á alþjóðaheitum, á ensku air mass. Sum orð venjast vel í munni og verða manni eðlileg en loftmassi stendur alltaf í mér.

Þrátt fyrir áralanga leit mína að betra orði hef ég ekki fundið það. Um tíma birtist mér orðið lofthlot samanber vatnshlot sem er þýðing á body of water (sjá skilgreiningu í Wikipediu). En lofthlotið er betra að eiga sem þýðingu á öðru hugtaki (air shed) sem bregður fyrir í mengunarveðurfræði. Gæti t.d. átt við mengað borgarloftið, en mörkin milli þess og hreina loftsins utan við eru oft furðuskýr. Í fyrndinni var stungið upp á orðinu loftfúlga - en ..., jæja.

Skipta má loftmössum í nokkra upprunaflokka. Þetta er fyrst og fremst gert til þæginda en oft er ekki hægt að tala um skýr flokkunarmörk. Ekki er til neinn ákveðinn flokkunarstaðall en mótast af aðstæðum á hverjum stað. Einsleitustu massarnir myndast þar sem undirlag er svipað á stórum svæðum og ráðast nöfn af uppruna.

Myndin sýnir helstu upprunasvæði og leiðir lofts sem kemur til Íslands. Kortagrunnur er eftir Þórð Arason.

Meginloftmassaflokkarnir eru sex: Meginlandsloft (kalt og hlýtt), sjávarloft (svalt og hlýtt), heimskautaloft og hitabeltisloft. Eiginlegt hitabeltisloft sem gjarnan er talið hafa það einkenni að hiti í 5 km hæð sé hærri en mínus 10 stig kemur sárasjaldan við sögu hérlendis. Við getum kallað það loft sem er lítið kaldara en þetta hlýtemprað að uppruna. Meginlandsloftið er hlýtt á sumrum en kalt á vetrum, stundum svo kalt að eðlilegra er að tala um meginlandsheimskautaloft.

Ísland er að mestu undir áhrifum sjávarlofts og heimskautalofts. Hlýtemprað loft á norðurleið kólnar að neðan og verður þá stöðugt. Á sama hátt verður heimskautaloft sem berst suður á bóginn óstöðugt við það að koma yfir hlýrra yfirborð en það sem ríkir á fósturslóðum þess. Meginlandsloft sem berst út yfir hlýjan sjó á vetrum verður líka óstöðugt, en hlýja vetrarsjávarloftið stöðugt þegar það berst inn yfir land. Að sumarlagi horfir þetta öfugt við, meginlandsloftið er þá hlýtt og verður stöðugt yfir sjónum, en sjávarloft sem kemur inn yfir land verður óstöðugt.

Heimskautaloft sem kemur inn á Ísland á sumrin verður oftast óstöðugt.

Myndin að ofan ætti að skýra sig að mestu sjálf. Þó má benda á að meginlandsloftið sem kemur frá Kanada að vetrum er þegar hingað er komið orðið að mjög óstöðugu sjávarlofti. Loft sem kemur yfir Grænland er oftast mjög þurrt. Hlýtemprað loft berst stundum norður um Bretlandseyjar og þaðan út yfir Noregshaf en kemur til Íslands úr norðaustri, þá eru miklar úrkomur, regn á sumrin en snjór eða slydda á vetrum á Norður- og Austurlandi.

Takið eftir því að neðan við myndina og fram að þessari línu kemur orðið loftmassi aðeins einu sinni fyrir í textanum - e.t.v. má alveg forðast að nota það.

 

Athugasemdir

[Vendetta, 10.11.2010 kl. 13:11]

Ég á ekkert erfitt með að nota orðið loftmassi, þótt orðið massi sé hér í almennri merkingu, en ekki eðlisfræðilegri. Ég myndi hins vegar aldrei nota orðin lofthlot eða loftfúlga.

Ég er ekki ýkja hrifinn af mörgum íslenzkum nýyrðum (vísinda- eða tæknilegum) og ef mér líkar ekki eitthvert nýyrði, þá neita ég alfarið að nota það. Þá nota ég alþjóðlega/enska orðið í staðinn. Þannig íslenzk nýyrði eiga það til að hljóma afkáralega og sum eru beinlínis röng. Hinar ýmsu nýyrðanefndir hafa alls ekki verið að standa sig, enda sett allt og þröngar reglur fyrir nýyrðasmíði, sem gera orðin óþjál og/eða asnaleg. Svo auðveldar það ekki, að það hefur aldrei verið gefin út almenn ensk-íslenzk tækniorðabók, ólíkt því sem hefur verið gert í öðrum löndum.

Þá er ekki þar með sagt, að öll hefðbundin (gömul) orð séu í lagi. Eitt tilfelli er hvernig krafti (force) og afli (power) hefur verið blandað saman í orðum eins og þyngdarafl (gravity eða gravitational force). Annað rangnefni er útvarpslampi fyrir gamaldags tríóður og pentóður, enda vitað mál að ekki var um lampa að ræða.

Hins vegar man ég ekki eftir neinu hefðbundnum orðum innan veðurfræði, sem ég er ósáttur við.  Þó hefur mér virzt íslenzkan vera fátækari/ónákvæmari en enska hvað varðar mismunandi tegundir af fellibyljum. Hvort það skiptir miklu máli fyrir almenning (á Íslandi) held ég ekki, enda er ég ekki veðurfræðingur. En það væri áhugavert að fá svar við því hvort íslenzkum veðurfræðingum leiðist það, gefin sú staðreynd að fellibyljir myndast aldrei við Ísland.