Knútsbylur - 7. janúar 1886

Í samantektarpistli um veður á árinu 1886 sem birtist hér á hungurdiskum fyrir allnokkru er minnst á mikið illviðri sem gerði á landinu á „Knútsdag“, 7. janúar 1886. Bylur þessi varð mörgum eftirminnilegur og Halldór Pálsson frá Nesi í Loðmundarfirði tók saman um hann heila bók þar sem safnað er saman ýmsum fróðleik um veðrið og afleiðingar þess - staðreyndir og munnmæli. Þessi bók [Knútsbylur] kom út 1965 og vakti sem vonlegt var athygli ungra veðurnörda.

Þó bókin sé ítarleg var þar ekkert fjallað um eðli veðursins - hvers konar veður þetta var. Fyrir um 35 árum eða svo leit ritstjóri hungurdiska á málið - fór yfir helstu veðurathuganir og komst að einhvers konar niðurstöðu. Ekkert varð þó úr frekari umfjöllun. Í áðurnefndu yfirliti um árið 1886 segir hann hins vegar: „Þann 7.janúar (Knútsdag] gerði fárviðri um landið austanvert og er það síðan kennt við daginn og kallað knútsbylur. Verða því vonandi gerð betri skil síðar hér á hungurdiskum“. Margri umfjöllun hefur ritstjórinn lofað - og ekki staðið við - en hér er þó gerð tilraun til að krafsa í þá freðnu jörð. Skaðar í veðrinu verða þó ekki tíundaðir hér - heldur er vísað í áðurnefndan pistil - og auðvitað bók Halldórs Pálssonar. Rifjum þó upp setningu úr Fréttum frá Íslandi (1886):

[Sjöunda] „janúar var mesta afspyrnurok á Austurlandi; fauk þá nýsmíðuð kirkja á Kálfafellsstað í Suðursveit af grunni og brotnaði, menn týndust, fiskhús fuku, fjárhús rauf, skútur rak upp og um 1000 fjár fórst þar“. 

Norðan- og norðaustanveður hér á landi eru af ýmsum toga. Þegar ritstjórinn fór að kanna málið komst hann fljótt að því að veðrið var skylt páskahretunum miklu 1963 og 1917 og þar með háloftalægðardragi sem kom úr vestri eða norðvestri handan yfir Grænland. Þó varla væri vafi á þessu voru árið 1987 litlir möguleikar á að staðfesta að svo væri. Þetta var löngu fyrir tíma háloftaathugana. Nú er hins vegar farið að reyna að greina veður langt aftur í tímann á aflfræðilegan hátt í reiknilíkönum. Þó mikil óvissa fylgi slíkum reikningum gefa þeir þó mjög oft góðar vísbendingar um eðli veðra 140 til 150 ár aftur í tímann - og í undantekningatilvikum jafnvel enn lengra. Bandaríska veðurstofan hefur verið í fararbroddi slíkra reikninga fyrir 19.öld og hefur þrisvar birt niðurstöður sem ná til veðurs á árinu 1886. Svo vill til að niðurstaðan varðandi Knútsbyl er heldur síðri í þriðju heldur en annarri tilraun. Gögn úr þeirri annarri (kallast c20v2) eru því notuð hér.

Hér má sjá ágiskun líkansins á hæð 500 hPa-flatarins um miðnætti aðfaranótt 7. janúar 1886. Gríðarmikil hæð er austur af Nýfundnalandi og norðan og norðaustan við hana er vindstrengur úr norðvestri - þvert yfir Grænland - ekki ósvipað og var í áðurnefndum páskahretum. Munurinn er helst sá að bylgjan fer hraðar hjá heldur en í hretunum tveimur. Við nánari athugun kemur í ljós að reikningarnir gera of lítið úr veðrinu. Ástæður geta verið ýmsar. Við verðum að hafa í huga að engar háloftaathuganir er að hafa, aðeins fáeinar stöðvar eru á Vestur-Grænlandi (engin á austurströndinni) og engar stöðvar í öllu norðanverðu Kanada. Takmarkaðar upplýsingar eru því um útbreiðslu og afl kalda loftsins. Svipað má segja um hæðina hlýju - styrkur hennar gæti hæglega verið vanmetinn líka. Engar athuganir er þar að hafa á stóru svæði. 

Veðurkortið síðdegis á þrettándanum (6. janúar) er heldur sakleysislegt við Ísland (ekki ósvipað kortum dagana á undan páskahretunum). Dálítil lægð er á Grænlandshafi en mikil hæð suðvestur í hafi. Sé þrýstingur á kortinu við Ísland borinn saman við raunveruleikann - þann sem mældur var á stöðvunum þennan dag eru villur ekki miklar. Þó var vindur á stöðvunum um kvöldið of mikill til þess að þetta geti verið alveg rétt greining. Ákveðin norðaustanátt var í Grímsey bæði kl. 14 og 21. Logn var í Stykkishólmi kl.14, en kl.21 var vindur þar af vestri, talinn 4 vindstig þess tíma. Athugunarmaður í Hólminum, Árni Thorlacius (eða kannski Ólafur sonur hans), var nokkuð örlátur á vindstigin. Fimm vindstig kvarðans voru talin stormur (9 vindstig á Beaufort) og fjögur áttu að vera 7-8 vindstig. Líklegra er að vindur í Hólminum hefði að okkar máli mælst 10-13 m/s fremur en 14-20. En sama er það - jafnþrýstilínur á þessu korti gefa ekki tilefni til 10-13 m/s af vestri. Vestanátt var sömuleiðis í Vestmannaeyjum. 

Um landið sunnan- og vestanvert hlánaði aðeins þann 6. en hiti féll síðan mjög ört. 

Svo vill til að við eigum upplýsingar um hita á klukkustundar fresti þessa daga í Reykjavík - úr hitamælaskýli sem stóð í garði Schierbeck landlæknis nærri Austurvelli. Við sjáum að það rétt svo hlánaði að kvöldi þess 6., en strax upp úr miðnætti hrapaði hitinn og um hádegi þann 7. (Knútsdag) var komið -10 stiga frost. Enn kaldara varð daginn eftir, en síðan linaði aftur þann 9. Ekki vitum við hvernig vindáttum var háttað í Reykjavík þessa nótt. 

Í Reykjavík var sömuleiðis loftþrýstiriti, af honum sjáum við hvernig þrýstingur breyttist í þessu veðri. Það hjálpar okkur líka.

Með því að bera saman ritið og þrýsting sem lesinn var af kvikasilfursloftvog finnum við að ferillinn liggur um 16 mm of hátt á blaðinu (sú lega er málamiðlun til að mjög lágur þrýstingur týnist ekki út af blaðinu, neðsta lína þess er 724 mm (= 965 hPa). Þrýstingur féll síðdegis þann 6. - samtals um 17 mm (23 hPa), en um miðnætti hætti hann að falla og skömmu síðar hrapaði hitinn. Miðja háloftadragsins var þó ekki farin yfir - hún gerði það væntanlega ekki fyrr en þrýstingurinn fór að rísa ákveðið um kl.5 um nóttina. Blási vindur á annað borð samfara svona miklu hitafalli - og rísi þrýstingur ekki á sama tíma - má heita ávísun á eitthvað illt í efni (ekki endilega á sama stað). 

Við getum notað þetta þrýstirit til stuðnings til að búa til rit fyrir aðrar stöðvar. Teigarhorn og Stykkishólm. Ritstjórinn gerði það fyrir meir en 39 árum og sýnir næsta mynd riss hans frá þeim tíma - sett inn á hefðbundið þrýstiritablað.

Bláa línan er einfaldlega sú sama og Reykjavíkurþrýstiritið sýnir. Græna línan á að sýna þrýsting í Stykkishólmi, en sú fjólubláa þrýsting á Teigarhorni. Á þessum stöðvum var mælt þrisvar á dag á þessum árum. Á Teigarhorni er þrýstifallið miklu meira heldur en á hinum stöðvunum, í kringum 40 hPa. Kl.8 um morguninn er þrýstimunur á Reykjavík og Stykkishólmi um 9 hPa, það gefur tilefni til vinds á bilinu 15-25 m/s. Munurinn á Stykkishólmi og Teigarhorni er mestur um morguninn, um 38 hPa. Í Stykkishólmi voru þá talin norðaustan 5 vindstig (ef við reiknum með ofmati gætum við talað um 15-18 m/s). Slíkur vindur þýðir að ítrasta þrýstispönn yfir landinu (munur á hæsta og lægsta þrýstingi) hefur verið meiri, e.t.v. yfir 40 hPa. Slíkur munur er óvenjulegur - aðeins örfá dæmi sem við eigum á skrá og ekkert í norðanátt. Höfum þó í huga að ekki hefur miklum tíma verið eytt hér í að fara yfir þrýstiathuganirnar. Vel má vera að slík yfirferð myndi draga eitthvað úr hámarkstölunni - en þó ekki svo að veðrið komist úr flokki þeirra óvenjulegu. Í páskahretinu 1917 var mesti þrýstimunur um 37 hPa og 32 hPa í hretinu 1963. 

Veðurathuganir voru gerðar á nokkrum stöðvum á landinu á þessum tíma. Af þeim athugunum er ljóst að veðrið var talsvert verra á Austurlandi heldur en vestanlands og á Norðurlandi. Sömuleiðis stóð það ekki mjög lengi - nokkru styttra heldur en veðrin í páskahretunum sem áður er á minnst. Lægðin sneri ekki upp á sig eins og páskakerfin bæði, heldur fór hún nokkuð greitt til austurs. Veðurathugunarmaður í Þórshöfn í Færeyjum telur allt að því fárviðri daginn eftir - þegar lægðin fór þar hjá - það var óvenjulegt á þeim bæ. 

Þrír athugunarmenn segja eitthvað um veðrið - tveir þeirra á dönsku. Myndin sýnir skrif þeirra.

Í lauslegri þýðingu segir Jón á Skeggjastöðum: „Þann 7. blés að morgni hægur vestsuðvestan kaldi, en rétt fyrir morgunathugun snerist vindur og nú hófst ofsafengið (gressilegt) óveður af austnorðaustri. Þetta veður hefur vafalítið ólmast um land allt, á mismunandi tíma dags; og á fjölmörgum stöðum valdið miklum slysum, eyðilagt hús og drepið fólk og fénað“. 

Þorsteinn Jónsson í Vestmannaeyjum segir (í lauslegri þýðingu): „Nóttina milli 6. og 7., frá kl. 3 til kl. 7  ólmaðist hér fárviðrislíkur stormur af vestri sem eyðilagði hitamæla nr. 8 og 9, eins og frá er greint í bréfi sem er lagt með mánaðarskýrslunni.“ Þetta bréf eigum við ekki. 

Kl.9 um morguninn mælir Þorsteinn -8,5 stiga frost - á þann eina mæli sem óskaddaður var eftir nóttina (ekki hinn venjulegi mælir - og mælingin því óvissari en vant er). Jafnframt telur hann vind af vestri 5-6 vindstig. Líklega er það 25-30 m/s. Að saman fari svo lágur hiti og svo mikill vindur í vestanátt í Vestmannaeyjum hlýtur að vera nánast - ef ekki alveg - einstakt. 

Jón Jónsson í Papey segir að þar hafi verið ofviðri frá kl.11 f.h. til 7 síðdegis. Vindstyrkur 6 (fárviðri) af norðri. Ólafur Jónsson á Teigarhorni segir fárviðri um kvöldið af norðnorðaustri. Kl.8 um morguninn voru þar 3 vindstig (um 10 m/s) af norðaustri - rétt við lægðarmiðjuna. 

Hér má sjá tillögu bandarísku endurgreiningarinnar um hæð 1000 hPa-flatarins um hádegi þann 7.janúar 1886 (40 m samsvara 5 hPa). Þrýstispönnin er hér í kringum 25 hPa. Vindátt er rétt. Lægðin er um 974 hPa í miðju, um 10 hPa grynnri heldur en hin raunverulega. Þrátt fyrir allt má telja að endurgreiningunni hafi tekist mjög vel upp í þessu tilviki. Í þriðju endurgreiningunni er lægðarmiðjan 6-7 hPa grynnri, en ámóta staðsett og vindur yfir Íslandi heldur minni. 

Eins og áður sagði urðu miklir skaðar í veðrinu sem er í með þeim verstu í sínum flokki, þó það stæði ekki lengi. Vafalítið skall það yfir Austurland á mjög vondum tíma dags. Í öðrum landshlutum hafa menn alls ekki hleypt fé út til beitar - nema í neyð því þar skall veðrið á um nóttina eða undir morgun. 

Halldór Pálsson ritaði þrjár bækur til viðbótar um Skaðaveður áranna 1886 til 1901. Megináhersla er á Austurland - en margt er einnig tínt til úr öðrum landshlutum.  

Smávegis af desember

Eins og fram hefur komið var tíð hagstæð í desember síðastliðnum (2021). Meðalvindhraði var með minnsta móti og snjólétt var lengst af. 

Kortið sýnir hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur) - af henni ráðum við ríkjandi vindáttir í veðrahvolfinu. Daufar strikalínur sýna þykktina, og þykktarvik eru sýnd í lit. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs og af litunum má sjá að hún hefur verið um 30 metrum meiri en að meðallagi (1981 til 2010) og hiti því um 1,5 stigi ofan meðallags. Afbrigðilega hlýtt var yfir Vestur-Grænlandi og voru þau hlýindi stundum nefnd í fréttum. Þessi miklu hlýindi stugguðu við kuldanum sem venjulega er á þessum slóðum og ýttu meginkuldapollum til vesturs. Mikil neikvæð hæðar- og þykktarvik voru yfir Kanada vestanverðu - en aftur á móti var óvenjumikil hæð - jafnvel meiri en hér, yfir Aljúteyjasvæðinu - og olli þessi kerfisröskun miklum öfgum í veðurlagi í vestanverðri N-Ameríku og á Kyrrahafi norðanverðu. Vel sloppið hins vegar hjá okkur. 

Þó hringrásin í veðrahvolfinu hafi verið okkur hagstæð að þessu sinni er samt varla hægt að segja að hún hafi verið sérlega afbrigðileg. Ef við leitum finnum við skylda desembermánuði í fortíðinni, síðast árið 2018. Líkust virðist hringrásin þó hafa verið í desember 1937 (þó við séum þá komin aftur í tíma ákveðinnar óvissu í reikningum).

Hér þarf að hafa í huga að viðmiðunartímabil vikanna er annað (1901 til 2000). Þó sama jafnþykktarlínan liggi um Ísland og nú (5280 metrar) eru vikin á kortinu frá 1937 meiri - eða um +2,5 stig. Það hefur hlýnað umtalsvert á síðustu áratugum miðað við aldarmeðaltalið. 

Desember 1937 fékk góða dóma í Veðráttunni tímariti Veðurstofunnar. Þar segir: „Tíðarfarið var hagstætt og óvenju milt. Jörð varð víða alauð síðari hluta mánaðarins“.

Guðmundur Baldvinsson veðurathugunarmaður á Hamraendum í Dalasýslu segir um desember 1937: „Desembermánuður hefur verið óvenju góður, hlýindi og fremur úrkomulítið. Um miðjan mánuð gjörði töluvert frost, en það hélst aðeins stuttan tíma. Enn er töluverður gróður frá liðnu sumri. Þetta er sá besti desember sem fullaldra menn þykjast muna“.

Austur á Héraði segir Jón Jónsson athugunarmaður á Nefbjarnarstöðum stuttlega: „Óvenjulega hæg og mild tíð að undanteknum 16. til 17. Má því telja tíðarfar í mánuðinum hið ágætasta“.

Það má taka eftir því að Veðráttan segir um hafís: „Þ. 1. sást ísbreiða nálægt Horni. Þ. 7. voru hafísjakar út af Dýrafirði, og þ. 13. um 3 sjóm. N af Blakk á skipaleið“. [Blakkur eða Blakknes er sunnan Patreksfjarðar]. Talsverður hafís kom að landinu skamma stund vorið eftir (1938) - upphaf þess skeiðs sem ritstjóri hungurdiska hefur stundum freistast til að kalla óformlega „hafísárin litlu“. Hámark þeirra var 1944. 

Við þökkum BP fyrir kortagerðina. 

Sígild óróastaða

Árið 2022 hefur byrjað heldur órólega - fyrst með miklu hvassviðri á nýársdag - þó landið sunnan- og vestanvert slyppi við hríð (nema á fáeinum fjallvegum). Vindhraði náði stormstyrk á rúmlega 30 prósent veðurstöðva, sem telst allmikið og ársmet (10-mínútna meðalvindur) voru slegin á tveimur stöðvum þar sem athugað hefur verið lengi, á Bláfeldi þar sem vindur fór í 39,0 m/s og á Hafnarmelum (við Hafnará - ekki sama stöð og vegagerðarstöðin), þar sem vindur mældist 35,9 m/s og hviða fór í 54,8 m/s. Það er öflugasta janúarhviða sem mælst hefur þar. Janúarmet voru slegin á Bláfeldi, Ingólfshöfða, í Þykkvabæk, á Mörk á Landi, í Hjarðalandi, á Fagurhólsmýri, í Jökulhiemum og  við Setur. Athugum þó að ekki hefur verið litið á mælingarnar með villur í huga. 

Síðdegis í gær (2.janúar) og í dag (3.) hefur síðan mikið illviðri gengið yfir Austurland. Uppgjör um vindhraða liggur þó ekki fyrir enn. Mikill sjógangur var við höfnina á Borgarfirði eystra og eitthvað tjón af hans völdum. Stórstreymt er um þessar mundir. 

Ný kerfi stefna til landsins. Síðdegis á morgun (þriðjudag 4. janúar) er gert ráð fyrir því að staðan í háloftunum verði sú sem sjá má á kortinu hér að neðan.

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindstefnu og vindstyrk í miðju veðurahvolfi. Þykktin ers sýnd með litum. Hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Ekki er hægt að kalla þessa stöðu annað en sígilda - hefur sést ótölulega oft áður. Að vísu eru smáatriðin aldrei alveg eins og þau skipta máli þegar brautir illviðra og afl þeirra ræðst. Ekki gott fyrir augu ein að greina þau, en reiknilíkönin eru nokkuð viss í sinni sök. 

Mikill kuldapollur er vestan Grænlands - hann er þó ekki alveg í fullum þroska miðað við það sem við oft sjáum á þessum árstíma. Nægilega öflugur þó til þess að kitla bylgju af hlýju lofti sem má sjá við Nýfundnaland svo mjög að úr á að verða lægð af dýptstu gerð. Flestar spár segja miðjuþrýsting hennar fara niður fyrir 930 hPa á fimmtudaginn - þá á lægðin að verða á Grænlandshafi - nokkuð fyrir vestan land. Örvar á myndinni sýna hinn mikla þykktarbratta (hitamun) í lægðinni nýju og einnig bendir ör á undanfarasunnanátt sem nefnd er hér að neðan. 

Hæðarhryggurinn yfir Íslandi er líka sígildur í þessari stöðu. Hann er á austurleið og fylgir honum allhvöss sunnanátt og slagviðri seint á aðfaranótt og fram eftir degi. Í stöðu sem þessari er þessi sunnanátt oft hvassari heldur en nú er spáð og hafur þá oft valdið foktjóni t.d. í Borgarnesi og á Snæfellsnesi - á undan aðalveðrinu sem fylgir svo lægðinni ógurlegu. Auðvitað er rétt að hafa gætur á þessari undanfarasunnanátt - þó reiknimiðstöðvar geri ekki mjög mikið úr henni. 

Gangi spárnar um djúpu lægðina eftir fylgja henni nokkrir vindstrengir. Landsynningsveður allmikið aðfaranótt fimmtudags - mjög hvasst og úrkoma mikil, einkum sunnan- og suðaustanlands - ekki ferðaveður. Síðan lægir lítilega - en sem stendur er mikil spurning hversu mikið verður hér úr aðalillviðrinu nærri lægðarmiðunni - í því sem kallað er snúður hennar. Kannski verður farið að draga úr því áður en það nær hingað - kannski nær versti strengurinn einfaldlega ekki til okkar.

Þeir sem eitthvað eiga undir veðri ættu að fylgjast sérlega vel með spám Veðurstofunnar - þar er vel fylgst með breytingum á spám og veðri og gefnar út viðvaranir eftir því sem við á. Takið mark á þeim. 

Rétt er að hafa einnig í huga að lægðum sem þessum fylgir há sjávarstaða og jafnvel mikið brim - jafnvel þó allra lægsti þrýstingurinn verði að líkindum fyrir vestan land. Gætið ykkur því sérstaklega við sjóinn. 

Meðalhiti í Stykkishólmi 2021

Meðalhiti ársins 2021 var 4,8 stig í Stykkishólmi, 0,1 stigi undir meðallagi síðustu tíu ára, en 0,2 stigum ofan meðallags áranna 1991 til 2020.

 

Bláu súlurnar á myndinni sýna vik mánaða ársins 2021 frá nýja 30-ára meðaltalinu. Sjá má að hiti var nánast í því í apríl, september, október og nóvember, nokkuð undir því í janúar, maí og júní, en yfir því í febrúar, mars, júlí, ágúst og nú í desember. Ágúst var einstaklega hlýr í Stykkishólmi - og reyndar um land allt. 

Á myndinni má einnig sjá samanburð tímabila. Grænu súlurnar bera saman hita ársins 2021 og gamla meðaltalstímabilsins 1961 til 1990. Ágúst 2021 var meir en 3 stigum hlýrri en meðalágúst á þessum árum framan af ævi ritstjóra hungurdiska. Árið hefur síðustu 30 árin verið um 1 stigi hlýrra heldur en næstu 30 ár á undan og munar um minna þegar svo langt tímabil er undir.

Gulbrúnu súlurnar sýna bera hins vegar saman hita mánaða ársins 2021 og næstu 10 ára á undan. Má segja að þetta nýliðna ár falli vel í flokk þessara hlýindaára.

Hér má sjá ársmeðalhita síðustu 220 árin rúm í Stykkishólmi. Tíminn fyrir 1830 er nokkuð óviss - sérstaklega hvað varðar hita einstakra ára. Við sjáum að tímabilið allt hefur hiti hækkað um 1,6 stig eða svo, gríðarleg breyting. Við sjáum vel að hlýindi þessarar aldar eru orðin talsvert veigameiri en þau sem næst voru á undan (1926 til 1964) - og bæði 10-ára (rautt) og 30-ára (grænt) meðaltöl hærri en nokkru sinni áður síðustu 220 árin.

Hiti hefur þó hækkað minna síðustu 10 árin en þau næstu á undan - þegar hlýnunin „fór fram úr sér“. Ekkert lát er þó að sjá á hlýindunum. Þrjátíu ára meðaltalið (græn lína) er enn á uppleið og þar sem árin 1992 til 1995 voru köld, og meðalhiti þeirra um 1 stigi lægri heldur en hitinn árið 2021, er líklegt að 30 ára meðaltalið muni enn hækka næstu árin. En auðvitað vitum við ekkert um hita næstu ára. Tíðni vindátta og slíkir þættir ráða miklu um breytileika frá ári til árs. 

Við munum á næstunni rifja upp fleiri atriði varðandi veður á árinu 2021 - en ársyfirlit Veðurstofunnar mun auðvitað birtast um síðir.

Ritstjóri hungurdiska óskar lesendum og öðrum velunnurum árs og friðar og þakkar góðar og vinsamlegar undirtektir á liðnum árum. Hann er orðinn nægilega gamall til að óska þess að nýhafið ár verði sem tíðindaminnst í veðri og allir hamfaraviðburðir haldist víðs fjarri.