Hafís og háþrýstingur

Að hluta til hef ég skrifað um þetta áður bæði í pistli á vef Veðurstofunnar (Ísland og nao-fyrirbrigðið) sem og annars staðar. En óhætt er að rifja það upp þegar fréttir berast af ís norður af Vestfjörðum. Sú ískoma fellur í þann flokk sem kallast vesturís og ég skrifaði hér um nýlega. Vesturís getur gert vart við sig þótt ísmagn sé í lágmarki verði lát á norðaustanáttinni um Grænlandssund. Það hefur einmitt verið svo upp á síðkastið og Einar Sveinbjörnsson hefur nýlega fjallað um - einnig á þessum vettvangi.

En hikstinn í norðaustanáttinni getur bæði verið þannig að suðvestanátt verði ríkjandi í stað hinnar eða þá að hægviðri ríki. Langvinnar suðvestanáttir stífla framrás íssins um Grænlandssund og reka hann um síðir til austurs undan Norðurlandi. Þetta gerðist t.d. í febrúar 2005. Suðvestanáttirnar valda því einnig að ísinn gliðnar og þá myndast tækifæri til myndunar nýíss, tækifæri sem síður er til staðar sé venjulegt ástand - norðaustanáttin - ráðandi.

Hár þrýstingur hérlendis þýðir að vestlægar áttir verða viðloðandi norður með austurströnd Grænlands, langt fyrir norðan Grænlandssund. Þá gliðnar Austurgrænlandsísinn þar sem skilyrði til nýmyndunar eru enn betri en milli Vestfjarða og Grænlands. Sá ís kemur ekki alveg strax til Íslands meðan þrýstingurinn er hár, heldur síðar.

Háþrýstingur þarf ekki að standa nema í eina til þrjár vikur þannig að vesturís fari að berast til Íslands (sé ís til staðar í Grænlandssundi á annað borð). Aukin ísmyndun norðar skilar sér hins vegar ekki alveg strax heldur eftir einn til þrjá mánuði - ef þá á annað borð. Sé heildarísmagn ekki því meira er hugsanlegt að Ísland sleppi alveg við ís - þá að því gefnu að venjuleg norðaustanátt taki við í Grænlandssundi eftir að háþrýstitímabilinu lýkur.

Myndist mikið af ís austan Grænlands vex hætta á norður- eða jafnvel austurískomu við Ísland (sjá skilgreiningar í viðhengi við vesturísspistilinn).

Hin svokölluðu hafísár hér á landi (1965 til 1971) virðast hafa átt sér að minnsta kosti þriggja ára aðdraganda. Í lok febrúar 1962 fór þrýstingur hér á landi yfir 1051 hPa og síðan settist fyrirstaða að við Norðvestur-Grænland í heilan mánuð. Mestallan þann tíma var norðaustanátt ríkjandi á Grænlandssundi og hér kom enginn hafís. Leggjum þetta nú aðeins á minnið.

Á jólum 1962 myndaðist gríðarleg fyrirstaða við Ísland og Grænland og var viðloðandi með einum eða öðrum hætti fram í febrúar. Gríðarlegir kuldar voru þá í Evrópu, sérlega óvenjulegir á Bretlandseyjum sunnanverðum. Undir lok janúar kom ís allt í einu að landinu í nokkru magni (vesturís). Þetta var óvænt, ekki voru gervihnettir að mæla á þessum árum (rétt að byrja).

Í febrúar gekk til austanátta og ísinn hreinsaðist burt. Næsti vetur var óminnilega góður hérlendis. Þrýstingur var hár í desember 1963 en síðan voru austlægar áttir lengst af ríkjandi.

Í febrúar 1965 gerðist svo það sem ekki hafði gerst í áratugi að ís kom að öllu Norðurlandi og rak síðan suður með Austfjörðum. Þrýstingur var einmitt fádæma hár í þessum febrúar og mjög kalt var norður undan.

Að segja að nao-talan sé lág er það sama og segja að þrýstingur sé hár við Ísland. Hér að ofan hefur verið fjallað um að háþrýstingur hérlendis bæti skilyrði til ísmyndunar við Austur-Grænland, jafnframt því að draga úr flutningum íss til suðvesturs um Grænlandssund.

Sé nao-talan há þá er þrýstingur lágur við Ísland. Það stuðlar að því að Austurgrænlandsstraumurinn rennur greiðlegar, nýmyndun er þá minni og flutningar um Grænlandssund ganga betur.

Þegar ísútbreiðslan og nao-talan eru borin saman í nokkra áratugi í senn kemur í ljós marktæk (neikvæð) fylgni, fylgnistuðull er um -0,6. Há nao-tala -> litlar íslíkur, lág nao-tala -> meiri íslíkur. Þegar tíminn er lengdur flækist málið heldur. Fylgnin var líka mikil á 19. öld, en þá var ísmagn hins vegar mun meira en síðar varð, nao-talan hefur ekki breyst nándar nærri því eins mikið. Skurðpunktur aðfallslínu er því allt annar á 19. öld heldur en þeirri 20. Það er fjarri því að nao-talan sé ein um að spá (ráða) ísmagni við Austur-Grænland eða hér á landi.

Fylgni milli nao og ísmagns er enn meiri í Barentshafi (líka neikvæð) og við Labrador (þar sem fylgnin við nao-töluna er jákvæð) heldur en við Austur-Grænland. Þetta stafar af því að ísabúskapur við Austur-Grænland er talsvert flóknari en á hinum stöðunum. Umtalsverður hluti íssins við Austur-Grænland er aðfluttur úr Norðuríshafinu, en í Barentshafi og við Labrador er hann að mestu myndaður á staðnum. Austurgrænlandsísinn er tvíþátta að uppruna.

Snúum aftur til febrúar og mars 1962. Þá var nao-talan neikvæð, meðalþrýstingur í mars hefur aldrei orðið hærri hér á landi. Samt var norðan- og norðaustanátt. Hún var með þeim hætti að útstreymi liðkaðist um Framsundið milli Svalbarða og Norður-Grænlands, meiri ís gat því myndast í Norðuríshafinu og þannig voru síðari ískomur undirbúnar. Árin 1963 og 1965 var sum sé bæði mikil ísmyndun og mikill eldri ís var einnig til staðar.

Hvað með ástandið nú? Ísmagn við Austur-Grænland er rétt tæplega í meðallagi áranna eftir 1979, miklu minna en var á hafísárunum. Best er að segja sem minnst um ástandið nú að svo stöddu, en því lengur sem  núverandi fyrirstöðuástand stendur því meiri líkur eru á eftirköstum - hver sem svo þau verða.

Ég mun síðar fjalla um hefðbundnar mælitölur hafíssins, hugsanlega velta vöngum yfir orðtakinu að sjaldan sé mein að miðsvetrarís, það má reyndar skilja á ýmsa vegu. 

Athugasemdir

[Þorkell Guðbrandsson (IP-tala skráð) 9.12.2010 kl. 11:54]

Trausti, hefur ekkert komið til tals að þú gæfir þessa pistla út á bók?

[Trausti Jónsson, 11.12.2010 kl. 01:35]

Sæll um síðir, Þorkell. Pistlarnir sem slíkir eru ekki bókarefni, heldur efni þeirra. Ég hef um allmargra ára skeið átt handrit að nokkuð stórri veðurbók. Handritið er hins vegar ekki sérlega útgáfuvænt - ég veit svosem hvers vegna. En hluti af efni bókarinnar lekur smám saman út á bloggið.