Úr landafræðinni - beltaskiptingin

Almennar fréttir af veðri tengjast gjarnan einhverjum óvenjulegheitum í lofthjúpnum. Á næstu dögum munum við e.t.v. fá að heyra af veðurtengdum vandræðum á Bretlandseyjum, e.t.v. í Frakklandi og jafnvel suður við Miðjarðarhaf. Við sjáum kannski einhverjar myndir af endalausum bílaröðum á hraðbrautum og hugsanlega fer eitthvað fleira úr skorðum. Þetta er reyndar allt bara „ef til vill“ því að það veður sem spáð er kemur ekkert endilega fram.

Við fáum hugsanlega einnig að heyra að þetta tengist mikilli fyrirstöðuhæð yfir Grænlandi og óvenju neikvæðri stöðu „norðuratlantshafssveiflunnar“ NAO eða „heimskautasveiflunnar“, AO sem valda „báðar“ ákveðnu óbragði á tungu minni en ég neyðist samt til að nefna. Fyrirstöðuhæðin liggur mér hins vegar ljúft á tungu. En hvað er þetta? Manni vefst tunga um tönn. Besta ráðið er trúlega að endurtaka hugtökin nógu oft til þess að þau verði kunnugleg og sjá svo til. En ég hef sjálfur nokkuð gaman af því að benda fólki á eitthvað sem ég hef skrifað áður og sem enginn hefur nennt að lesa. Það sem fylgir hér á eftir er þannig. Ég reikna sumsé með því síðar að einhver hafi lesið það sem hér fer á eftir. Þetta verður kannski ein af mörgum endalausum framhaldssögum þessa bloggs.

Hér er mynd úr barnaskólalandafræði (kortagrunnur er eftir Þórð Arason). Hún sýnir vindabelti jarðarinnar. Veðrakerfið er allt mjög breiddarbundið. Breiddarstig ræður mestu um hita- og úrkomufar auk vindátta. Skiptast þar á austlægar og vestlægar áttir.

Nærri miðbaug er loftþrýstingur heldur lægri en norðan og sunnan við og þar eru víðáttumikil uppstreymissvæði. Lengst úrkoma þar í mikla úrkomugarða. Vindar bera loft í sífellu inn í lægðardragið, úr norðaustri á norðurhveli en úr suðaustri á suðurhveli. Þessir vindar nefnast staðvindar. Nafnið er dregið af festu þeirra. Þegar kemur inn í hið eiginlega hitabelti hafa þeir tilhneigingu til að verða austlægir.

Staðvindarnir eru eindregnastir yfir höfunum en gætir þó einnig inni á meginlöndunum. Þar truflast þeir þó meira af núningi og mishitun landsins heldur en yfir sjónum. Úrkoma á staðvindasvæðunum er yfirleitt mjög lítil og á sama breiddarstigi á landi eru víða eyðimerkur. Á norðurhveli er Saharaeyðimörkin mest og eyðimerkur Vestur- og Mið-Asíu er einnig mjög stórar. Minni eyðimerkur eru í Norður-Ameríku. Á suðurhveli má nefna Kalaharíeyðimörkina í sunnanverðri Afríku og Ástralíueyðimörkina.  Eyðimerkur eru líka í Suður-Ameríku þó flatarmál þeirra sé minna.

Þegar kemur norður fyrir hvarfbaugana (um 23,4°N og S) kemur í ljós að staðvindunum er stýrt af voldugum háþrýstisvæðum. Þær köllum við hvarfbaugshæðir, þó miðjur þeirra séu reyndar norðar. Á vetrum eru þær mestar í kringum 30°N en færast norðar og styrkjast á sumrin yfir höfunum þegar lágþrýstisvæði myndast yfir meginlöndunum. Við köllum þetta svæði stórhæðabeltið.  

Hvarfbaugshæðirnar eru stærstu og stöðugustu þrýstikerfi jarðar. Á Norðurhveli eru tvær þeirra sterkar allt árið, önnur yfir Atlantshafi og hin yfir austanverðu Kyrrahafi. Sú þriðja er yfir Asíu á vetrum en hún brotnar niður á vorin og í stað hennar kemur þá mikil lægð yfir sunnanverðri álfunni og ríkir hún þar á sumri. Þessi hegðan þýðir að norðaustanstaðvindurinn á Indlandshafi er einungis vetrarfyrirbrigði.

Á sumrin hreyfist ás stórhæðabeltis norðurhvels norður á bóginn og hefur færslan mjög mikil áhrif á norðurjaðri þess. Þurrkar ríkja þá við Miðjarðarhaf og stundum einnig á stórum svæðum í Bandaríkjunum, sérstaklega vestan til. Háþrýstisvæðið á Atlantshafi er gjarnan kennt við Asóreyjar en það heldur sig gjarnan nærri þeim sumar og haust, en oftast talsvert sunnar að vetrarlagi. Í Ameríku er oft talað um Bermúdahæð í stað þess að kenna hana við Asóreyjar.

Vestanvindabeltið er norðan stórhæðabeltisins og nær nærri því til Íslands. Vestanáttin er mun sterkari á vetrum en að sumri, en vegna þess að Asóreyjahæðin bólgnar til norðurs á sumrin flytur hún vestanáttina jafnframt til norðurs þannig að hluta sumars er að meðaltali vestanátt við Ísland, en annars eru hér austlægar áttir ríkjandi að meðaltali.

Um háveturinn sveigist vestanvindabeltið til norðausturs meðfram ströndum Vestur- og Norðvestur-Evrópu en annar straumur beinist austur um Miðjarðarhaf og veldur vetrarrigningum þar og í vestanverðri Asíu.

Við þekkjum veðurlag vestanvindabeltisins mæta vel. Það einkennist af úrkomu- og vindakerfum lágþrýstisvæða sem oftast berast til austurs með vestanáttinni sem ríkir í háloftunum. Stöku hæð rýfur lægðaganginn. Skil á milli lofts (af norðlægum uppruna annars vegar og suðrænum hins vegar) eru oft mjög skörp. Oftast má finna skilalínu af þessu tagi í vestanvindabeltinu en hún er aldrei alveg samfelld allan hringinn. Hún hefur á íslensku oftast verið kölluð „meginskilin“ en heitir á erlendum málum „polar front“.

Norðan vestanvindabeltisins er austan- og norðaustanátt ríkjandi í kringum háþrýstisvæði sem kennt er við heimskautahæðina. Hún nær mestri útbreiðslu seint á vetrum eða undir vor. Á milli stórhæðanna og heimskautahæðarinnar er lægðasvæði. Lægðasvæðið er nyrst í vestanvindabeltinu og er mest áberandi yfir Norður-Atlantshafi suðvestur af Íslandi (Íslandslægðin) og yfir Norður-Kyrrahafi nærri Aljúteyjum (Aljúteyjalægðin). Heldur hærri þrýstingur á meginlöndunum skilur meginlægðirnar að. Lægðakerfi þessi eru mun öflugri á vetrum en á sumrin.  

Öll veðrakerfin í vestanvindabeltinu og norðar eru á ferð og flugi. Fyrirbrigði eins og t.d. Íslandslægðin koma mjög vel fram á kortum sem sýna meðalloftþrýsting yfir marga daga, mánuði eða ár en sjást misvel eða ekki á kortum sem sýna veður einstaka daga. Frá degi til dags er vestanvindabeltið mun breytilegra en staðvindarnir. Sérstaklega á þetta við um norðurhvel jarðar, á suðurhveli trufla meginlöndin hringrásina síður.  

Nóg er að sinni.