Loftsteina- og halastjörnuárekstrar

Það sem gerist á jörðinni hefur ekki áhrif á sólina, þess vegna er hún að sjálfsögðu talin í hópi ytri mótunarþátta veðurfars. Plánetur sólkerfisins hafa áhrif á braut jarðarinnar og breytingar á henni eru því einnig taldar til ytri mótunarþátta. Fjallað var um brautarþættina í fyrra bloggi. Hér var ætlunin að fjalla um á þriðja utanaðkomandi mótunarþáttinn, loftsteina- og halastjörnuárekstra, en pistillinn endar á öðrum nótum.

Þegar gripið var til loftsteins sem skýringar á skyndidauða risaeðlustofna og margra fleiri dýrategunda á mótum Miðlífs- og Nýlífsaldar greip um sig rótgróin varnarstaða þeirra sem vilja helst ekki heyra loftsteina nefnda. Þegar ég var í háskóla voru þessi miklu jarðsöguskeið yfirleitt tengd veðurfarsbreytingum og jafnframt að þau hefðu tekið milljónir ára. En á síðari árum hefur sú skoðun  ofan á að árekstur jarðar við loftstein hafi valdið gríðarlegum hamförum um alla jörð. Þykkur mökkur hafi byrgt fyrir sólarljósið um nokkurra mánaða skeið og dregið svo mjög úr ljóstillífun að plötur hafi sölnað og dýr því næst orðið hungurmorða.

Fjölmargar rannsóknir styðja hugmyndina en hún hefur þó ekki náð núverandi fylgi nema vegna þess að sífellt er verið að reyna að skjóta hana niður. Nú hefur álitið breyst í þá veru að sífellt er gripið til loftsteina- og halastjörnuárekstra þegar á að skýra einhverjar óræðar og fornar náttúrufarsbreytingar. Ljóst þykir að minni árekstar hafi orðið öðru hverju síðan. Sveiflumenn hafa jafnvel blómstrað með köflum, en satt best að segja eru rök þeirra oftast rýr í roðinu þótt skýringarnar séu skemmtilegar. Menn geta t.d. flett upp dauðastjörnunni svonefndu, Nemesis, á netinu, stjörnuaumingja á útheiðum sólkerfisins sem á að senda okkur halastjörnudrífur með reglulegu millibili. Ég held að hugmyndin sé dauð, en hún gengur sjálfsagt aftur í öðru gervi síðarmeir. Nemesis er þó alvöru hugmynd sem hægt er að ræða.

Þótt atburðir sem þessir hafi gríðarleg áhrif á lífríkið og þróun tegundanna er vafasamt að þeir hafi haft bein áhrif á veðurlag til lengri tíma. Loftsteinar (fullhógvært nafn fyrir þá stærri) geta hvað veðurlag varðar aðeins haft áhrif á þann hátt að þeyta upp ryki sem getur haldist í háloftum í nokkur ár. Ekkert sérstakt ósamkomulag er um að veðurlag einstakra ára eða áratuga gæti af þessum sökum farið illa úr skorðum sé loftsteinninn (eða halastjörnukjarninn) nógu stór.

Halastjörnur, ryk og vatn þeim samfara hafa gefið svigrúm til vangaveltna sem hafa verið þrálátar sem skýring á veðurfarssveiflum allt frá árum upp í milljarða ár. Hér er ekki vettvangur til að rekja þau mál en rétt er að benda lesendum á að langmest sem skrifað hefur verið um halastjörnur og veðurlag telst fremur til afþreyingarbókmennta en veðurfræði.

Ég gæti hér rakið langan hala þeirra bókmennta en hef vart þrek til að gera það. Vegna þess að svo margt af þessu hefur skemmt mér svo vel í gegnum tíðina verð ég eiginlega að nefna nokkur dæmi án þess að fara út í nánari sálma. Netið er óskaplega góður akur vísinda (sjáið t.d. hvar.is) en jaðarvísindi og óvísindi spretta jafnvel enn betur.

Skemmtilegustu bækurnar eru reyndar gamlar. Fyrsta yfirlitsrit Martin Gardners um bullvísindi: Fads and Fallacies in the name of Sciencevar síðast þegar ég vissi enn fáanleg þótt hún sé yfir 50 ára gömul. Þar koma eldri veðurfars- og halastjörnuhugmyndir nokkuð við sögu - m.a. kenningar Hörbingers hins þýska um ísaldir - ótrúlegt að nasistar skyldu taka þær alvarlega - en þeir tóku reyndar ýmislegt mun verra alvarlega. Gardner fjallar einnig um sígildar kenningar Immanuel Velikovski um áhrif ja - þið verðið bara að lesa þetta.

Fyrsta bók Velikovski, Worlds in Collisionkom út um 1950 og við lá að útgáfufyrirtækið Doubleday væri sett út af vísindasakramentinu og þegar ég var í háskóla þurftu vísindamenn enn að berjast við Velikovski, trúaðir voru svo sannfærðir um réttmæti þess sem hann skrifaði. Velikovski var sálfræðingur að mennt (þeir voru margir góðir, m.a. lofttegundarfræðingurinn Reich) og hélt því fram í alvöru að vísindaheimurinn og vísindamenn hefðu ekki sálarstyrk til að ræða um kenningar hans, hvort síðasta bók hans hét Mankind in Amnesia (Minnislaust mannkyn) eða eitthvað þannig. En endilega lesið bækur hans, sérstaklega þá fyrstu, hún er alltaf fáanleg. En varist að trúa einu orði, þetta eru vísindavillubókmenntir af slægustu gerð.

Síðan Velikovski leið hefur verið erfitt fyrir vísindamenn að nefna árekstra í sólkerfinu án þess að án þess að þeir verði samstundis verið úthrópaðir villutrúarmenn. Ég held að andstaðan við risaeðlusteininn hafi á sínum tíma að hluta til verið andstaða gegn Velikovsky.

Síðari spámenn sem hafa dottið út af sakramentinu vegna þess sem talin er væg Velikovskivilla eru írskir. Bækurnar Exodus to Arthur og Cosmic Wintereru þar framarlega í flokki villubókmennta. Sannfærandi? Já, að vissu marki. Cosmic Winter er þó nærri því í lagi, aðalhöfundur (Clube) er halastjörnufræðingur og höfundur fræðibókar um þær. Höfundur hinnar bókarinnar var virtur trjáhringjafræðingur - ég veit ekki hversu alvarleg bannfæring hans er - en bókin er ótrúleg aflestrar.

Nær raunverulegri vísindadeilu er bók sem ber nafnið The Big Splashog segir frá kenningu um að allt vatn á jörðu sé upprunnið í halastjörnum, hvernig þá? Jú, 42 þúsund dverghalastjörnur kvu rekast á jörðina á hverjum degi, ein fannst. Deilan um þetta var í alvöru og átti sér stað árum saman á síðum virðulegra tímarita Bandaríska jarðeðlisfræðifélagsins. Ég hef lítið af þessu frétt í 15 ár eða svo, en ég held að hugmyndin sé enn ekki alveg dauð. Biblíulegar tilvitnanir komu ekkivið sögu eins og í bókunum sem minnst var á að ofan. Slíkar tilvitnanir eru yfirleitt illa séðar í vísindaritum - nema sem spakmæli.

Nú verð ég að fara að sofa. Ég kem á morgun eða næstu daga með almennilegan lista yfir bækurnar sem ég hef minnst á hér að ofan - og ef til vill fleiri.

Athugasemdir

[Ágúst H Bjarnason, 13.11.2010 kl. 06:56]

Góðan dag Trausti.

Takk fyrir áhugaverðan pistil.

Vilji einhver skoða áhrif áreksturs jarðar við loftstein eða smástirni, þá er kjörið að heimsækja vefsíðu Purdue University. Það þarf þó að bíða í allnokkra stund meðan forritið er að hlaðast inn. Síðan er bara að prófa mismunandi stærðir loftsteina og skoða áhrifin:
http://www.purdue.edu/impactearth

Fleiri vefsíður:
http://neo.jpl.nasa.gov/
http://neo.jpl.nasa.gov/neo/Natural_Impact_After_Action_Report.pdf

[Sigurður Þór Guðjónsson, 13.11.2010 kl. 12:26]

Ég held með Velikovski. Og hvers kyns almennilegri villutrú!