Árstíðasveifla vestanáttarinnar kringum Ísland

Í landafræðibókum er oft fjallað lítillega um veðurfarsbeltaskiptingu jarðar. Vestanvindabeltið er eitt veðurbeltanna. Þar er ríkjandi vindátt úr vestri og lægðir berast flestar til austurs, við Atlantshafið oft til norðausturs. Norðan við vestanvindabeltið er heimskautasvæðið, þar eru áttir úr austri ríkjandi. Ísland er að meðaltali rétt norðan við mörk beltanna - inni í austanáttinni. Þó vestanáttir séu alls ekki sjaldgæfar er ríkjandi vindur samt úr austri á Íslandi.

En austlægu áttirnar ríkja einungis í loftlagi sem næst er jörð - svonefndu jaðarlagi. Þegar kemur upp úr því - í 1 til 3 kílómetra hæð er komið upp í ríkjandi vestanátt. Vestanvindabeltið í háloftunum nær alveg sunnan úr hitabelti og langleiðina til norðurpólsins. Á sumrin er miðja þeirrar miklu háloftalægðar sem stýrir vestanáttinni að meðaltali nærri norðurskautinu. Um háveturinn skiptist meðallægðin í tvennt, önnur situr yfir Kanadísku heimskautaeyjunum, en hin yfir austanverðri Síberíu.

Vestanátt er því ríkjandi í háloftunum yfir Íslandi allt árið, þrátt fyrir austanáttina niður undir jörð. Á myndinni hér að neðan má sjá árstíðasveifluna í styrk þessara vindakerfa.

 

Tími ársins sést á lárétta ásnum og nær hann yfir meir en eitt ár (byrjar 1.febrúar), en endar 1. júní. Ástæða þess að ég vel að setja meira en ár á myndina er sú að ég vil að bæði sumar- og vetrarhámark/lágmark komist fyrir á sömu mynd. Lóðrétti ásinn er tala sem mælir þrýstimun milli 70°N og 60°N. Því meiri sem hann er því meiri er vestanáttin. Sé talan negatív er vestanáttin orðin að austanátt. Því meira negatív sem talan er, því meiri er austanáttin.

Á efri hluta myndarinnar sjáum við að vestanáttin (í háloftunum) er miklu sterkari að vetri heldur en á sumri. Lengst til vinstri er hámark í mars. Mikið styrkfall verður í apríl, reyndar í kringum sumardaginn fyrsta. Lágmarkið er í júní, en við tökum eftir því að veikust er vestanáttin snemma í ágúst, þar sem hún dettur nærri því alveg niður. Það gæti verið tilviljun vegna þess að árin sem liggja til grundvallar eru ekki nógu mörg (þau eru þó 45).

Í kringum höfuðdaginn eykst styrkur vestanáttarinnar tiltölulega snögglega. Síðan er óvíst hvort lágmarkið í október er raunverulegt. Áberandi hámark er í nóvember og desember en lágmark aftur í janúar. Það gæti verið raunverulegt. Styrkur vestanáttarinnar í háloftunum tengist meginvindröst þeirri sem hringar sig um norðurhvelið. Í janúar er hún í sinni syðstu stöðu og nær sjaldnar til Íslands heldur en bæði fyrr á vetrinum og eftir.

Við sjáum á neðri hluta myndarinnar að austanáttin við jörð er af svipuðum styrk mestallt árið, nema yfir blásumarið, frá því um 15. júní til 10 ágúst. Á þessum tíma árs liggur við að vestanátt nái undirtökunum á svæðinu milli 60 og 70°N. Það gerist þrátt fyrir að háloftavestanáttin er einmitt í lágmarki um sama leyti.

Ef við horfum aðeins á myndina tökum við fljótlega eftir því að austanáttin við jörð er að meðaltali einna sterkust þegar vestanáttin er öflugust. Þetta kemur jafnvel enn skýrar fram ef við reiknum mismun á styrk í háloftum og við jörð. Þessi munur á sér eigið nafn: Þykktarvindur (thermal wind). Ef mikill munur er á vindi við jörð og í háloftunum er þykktarvindurinn sterkur.

Nú tapa sennilega flestir lesendur þræði og biðst ég afsökunar á því, en pistillinn er þegar orðin of langur. Nýlega bloggaði ég lítillega um þykktina og setti skýringarpistil í viðhengi með henni.