Veðurstofusumarið

Nú er veðurstofusumrinu nærri lokið. Það tekur yfir mánuðina júní til september. Eins og venjulega lítum við nú á meðalhita þess á landsvísu í samanburði við fyrri ár.

Meðalhiti sumarsins reiknast 9,2 stig. Það er í kaldara lagi miðað við það sem algengast hefur verið síðustu áratugi, en hefði samt talist hlýtt á „kalda“ tímabilinu 1965 til 1995. Á landsvísu var sumarið 2014 það hlýjasta á þessari öld. Fáein enn hlýrri sumur komu á fyrra hlýskeiði, en munurinn samt sá að þá virðist breytileiki frá ári til árs hafa verið öllu meiri en að undanförnu. Við sjáum að fjölmörg sumur voru þá kaldari en það sem nú er (nær) liðið.

Á kalda tímanum, sem að sumarlagi byrjaði reyndar fyrir 1965, var hiti almennt svipaður og var á árunum 1890 fram til 1920 (þá komu reyndar fáein enn kaldari sumur í röð). Eitt sumar, 1880, sker sig mjög úr á þeim tíma 19. aldar sem við höfum áreiðanlegar heimildir um. Það var sérlega hlýtt - en sagði ekki fyrir um hinn ofurkalda vetur sem í hönd fór, 1880 til 1881. Með sumrinu 1882 var töldu menn að fullhefnt væri fyrir blíðuna 1880.

Fyrri hluti myndarinnar, fyrir 1874, byggir á mælingum mjög fárra veðurstöðva og óstöðluðum aðstæðum sem við vitum lítið um. Við tökum því hóflegt mark á, en getum þó séð greinilegan mun ára og jafnvel lengri tímabila.

Fyrsta sumar núverandi hlýskeiðs virðist hafa verið 1996. Það var ekki síst sérlega hlýr september sem kom því í það sæti. Næstu tvö sumur á eftir, 1997 og 1998, féllu nær hinu venjulega ástandi kuldaskeiðsins, en síðan hlýnaði verulega, sérstaklega eftir 2001. 

Smávegis af illviðrinu um síðustu helgi (25.september)

Eins og fram hefur komið hér á hungurdiskaum var illviðrið um síðustu helgi (laugardaginn 24. og sunnudaginn 25.september) í flokki þeirra verri í septembermánuði - alllangt þó frá metum á landsvísu. Vindhraðamet voru sett staðbundið (sjá lista í viðhengi með fyrri færslu). 

Hér má sjá línurit. Lárétti ásinn sýnir dagana 21. til 29. september (2022). Lóðrétti ásinn, til vinstri, sýnir lægsta þrýsting á landinu á klukkustundarfresti, en sá til hægri þrýstispönn, mismun hæsta og lægsta þrýstings á sama tíma. Spönnin er lengst af lítil, aðeins 2 til 5 hPa, en fór vaxandi á laugardag jafnframt því sem þrýstingur féll. Hann féll mun meira norðvestanlands heldur en á Suðausturlandi, með þeim afleiðingum að þrýstispönn óx jafnt og þétt. Þrýstibratti ákvarðar vind, eftir því sem hann er meiri verður vindur að jafnaði meiri. Hann náði hámarki seint á laugardagskvöld, síðan dró lítillega úr - en svo kom annað hámark um og upp úr hádegi á sunnudag. Ekki er alveg beint samband milli meðalvindhraða á landinu og þrýstispannarinnar, t.d. vegna þess að landið er lengra frá austri til vesturs heldur en frá norðri til suðurs. Sama tala ætti því að vera vísbending um meiri vind í vestan- eða austanátt heldur en í norðan- eða sunnanátt. 

Nú hefur stöðvum sem mæla þrýsting farið fjölgandi. Það ætti að valda sýndaraukningu spannar í sambærilegum veðrum. Auk eru mælingar sjálfvirku stöðvanna mun tíðari en þeirra mönnuðu. Við finnum því fleiri mjög há gildi í gagnasafni sjálfvirkra heldur en safni sem unnið er úr mælingum mannaðra stöðva. Við verðum að hafa slík áhrif í huga og leiðrétta fyrir þeim ef farið yrði út í tölfræðilega tíðnigreiningu. Svo virðist þannig að há gildi sem þessi séu orðin „algengari“ á síðari árum en áður var. Það hefur þó líkast til ekkert með veðurfarsbreytingar að gera heldur áðurnefnda fjölgun stöðva. Í sjálfvirka safninu þurfum við aðeins að leita aftur til september í fyrra til að finna ámóta þrýstispönn í þeim almanaksmánuði. Um þetta veður var lítillega fjallað á hungurdiskum þá (og daginn eftir).

Mesta spönn sem sjálfvirka kerfið mældi nú var 28,5 hPa (kl.12 á sunnudag). Á sama tíma náði mannaða kerfið ekki nema 22,6 hPa. Stöðvarnar eru orðnar fáar og athuga einungis á þriggja klukkustunda fresti. Á undanförnum 74 árum hefur þrýstispönn orðið 22 hPa eða meiri í 36 septembermánuðum (í mannaða kerfinu) - þetta er því atburður sem búast má við um það bil annað hvert ár (eða svo). Við skulum þó muna að á hverjum einstökum stað er vindhraði eins og nú var töluvert sjaldséðari - en tilviljanir ráða miklu um hvar vindstrengir láta á sér kræla. 

Ritstjórinn hefur flett lauslega í skrám sínum og leitað að foktjóni á Austfjörðum - það er býsnaalgengt. Tjón er ætíð samsett úr tveimur þáttum: Því sem kallað er tjónmætti (hversu algengt er náttúrufyrirbrigðið) og því sem kallað er tjónnæmi - því sem fyrir náttúrufyrirbrigðinu verður. Tónnæmi breytist og þróast oftast mun hraðar heldur en tjónmætti. Breytingar á atvinnuháttum og samfélagsþróun er hraðari heldur en veðurfarsbreytingar. Oftast borgar sig að gefa hvoru tveggja þættinum gaum sérstaklega - áður en ályktanir eru dregnar um veðurfarsbreytingar. 

Hvað getur sjávarmálsþrýstingur farið neðarlega hér á landi?

Ritstjórinn verður að játa að það er eiginlega handan velsæmis að bjóða lesendum hungurdiska upp á myndina sem hér birtist - og umræðuna um hana. En látum slag standa - þeir sem tapa þræði eru ekki að missa af neinu sérstöku - og þeir sem halda þræðinum munu fljótt sjá að hér er ekki um nein harðkjarnavísindi að ræða - heldur allgötótt nokkurnveginnsnakk.

Tilefnið er e.t.v. Kanadalágþrýstimet sem fellibylurinn Fiona sló á dögunum. Fram að því hafði lágþrýstimet Kanada verið 940,2 hPa, sett á Nýfundnalandi 20.janúar 1977. Við höfum ekki fengið endanlegar, staðfestar tölur úr Fionu, en svo virðist sem lægsti þrýstingur í henni - á kanadískri veðurstöð hafi verið 931 eða 932 hPa. Metið er sum sé slegið um 8 eða 9 hPa. Það er vel af sér vikið. Íslandsmetið er 920 hPa, sett á Stórhöfða 2. desember 1929. Í fáein skipti önnur hefur þrýstingur hér á landi verið í kring um 925 hPa - en slíkt er sárasjaldgæft. 

Við vitum af fáeinum dýpri lægðum í námunda við landið. Eftirminnileg er lægð sem var á Grænlandshafi 14. til 15.desember 1986. Á þeim slóðum var veðurbauja sem mældi þrýsting. Svo óheppilega vildi þó til að hún var forrituð þannig að öll gildi sem voru neðar en 920 hPa voru afgreidd sem villur. Mælingar sýndu lægst 920, en síðan ekkert. Endurgreiningar eru ekki alveg sammála um dýpt lægðarinnar, en sú sem kölluð er ERA-interim nefnir 913 hPa og aðrar greiningar eru ekki langt undan. Þann 11.janúar 1993 var lægð milli Íslands og Færeyja, mæling náðist ekki í miðju hennar, en ERA-interim nefnir 912 hPa - og aðrar greiningar eru ekki fjarri. Báðar þessar lægðir hefðu í sjálfu sér getað komið upp að strönd Íslands og einhverjir ættingjar þeirra hafa einhvern tíma gert það í fortíðinni eða eiga eftir að gera það í framtíðinni - nærri því örugglega. Í báðum þessum tilvikum voru svæðin þar sem þrýstingur fór niður fyrir 920 hPa minni en Ísland - Norður-Atlantshaf hins vegar víðáttumikið - milljónir ferkílómetra. Biðin eftir þrýstingi lægri en 915 hPa á Íslandi getur því orðið nokkuð löng. 

En hvað er það sem veldur lágþrýstingi sem þessum? Langa svarið er mjög langt - og við reynum ekki við það hér. Til einföldunar segjum við hins vegar að hann sé afleiðing stefnumóts mjög lágra veðrahvarfa við mjög hlýtt loft. Það er kuldi á norðurslóðum sem framleiðir lág veðrahvörf (minna fer fyrir köldu lofti heldur en hlýju). Stundum gerist það að kalda loftinu er kippt burt og hlýtt sett inn í staðinn - áður en veðrahvörfin geta „áttað sig“. Kalda loftið er stundum „dregið“ í burt - og við það geta veðrahvörfin lækkað enn frekar. Mikil úrkoma og dulvarmalosun samfara henni hjálpa mjög við að útvega hlýindi, auk þeirra sem berast að sunnan. Það eru sviptingar heimskautarastarinnar sem geta framið þeessi töfrabrögð - og eru að því alla daga - það er bara sjaldan sem nægilega lág veðrahvörf - og nægilega hlýtt loft eru á lager nægilega nálægt hvort öðru. 

Hæð 500 hPa-flatarins er ágætur staðgengill fyrir hæð veðrahvarfanna. Þar sem flöturinn stendur lágt eru veðrahvörfin lág, þar sem hann stendur hátt eru veðrahvörfin há. Þykktin, sem við nefnum oft hér á hungurdiskum mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs. Hún er góður mælikvarði á það hvort loft telst hlýtt eða kalt. 

Bæði hæð og þykkt mælum við í lengdareiningu, metrum eða dekametrum. Hér notum við metra. Í stað sjávarmálsþrýstings getum við notað hæð 1000 hPa flatarins, hún er líka mæld í metrum. Þykktin er einfaldlega mismunur hæðar 500 hPa og 1000 hPa-flatanna og hæð 1000 hPa-flatarins því mismunur á 500 hPa-hæðinni og þykktarinnar. Sé þykktartalan hærri en hæðartalan verður mismunurinn neikvæður, þrýstingur við sjávarmál er þá lægri en 1000 hPa. Þrýstingur fellur um um það bil 1 hPa á hverjum 8 metrum (að vísu hægar eftir því sem ofar dregur - en þetta er samt nægileg nákvæmni fyrir okkur). Fari þrýstingur niður í 920 hPa er hæð 1000 hPa-flatarins um -640 metrar, væri 1000 hPa á botni 640 metra djúprar borholu. 

Þá kemur að myndinni.

Hér er hæð 500 hPa-flatarins á lárétta ásnum, þykktin á þeim lóðrétta. Sjávarmálsþrýstinginn lesum við eftir skálínum sem liggja upp frá vinstri til hægri. Á línunni sem liggur úr neðra vinstra horni upp í efra hægra horn er þrýstingur 1000 hPa (hæðin er jöfn þykktinni). Neðan við hana er sjávarmálsþrýstingur hærri en 1000 hPa, við höfum sett aðra skálínu við 1050 hPa. Jafnlangt ofan við 1000 hPa-línuna finnum við 950 hPa línu og þar ofan við höfum við til hægðarauka sett 920 og 910 hPa línur. Rauða, lóðrétta strikalínan við 4600 metra hæð er nærri lægstu hæð 500 hPa-flatarins sem hægt er að búast við hér við land. Á norðurslóðum hafa komið fyrir aðeins lægri tölur, en varla er nokkur leið að koma þeim lágu veðrahvörfum hingað - nema alveg sérstökum brögðum sé beitt. 

Á myndinni er mikil punktadreif. Hver punktur sýnir hæð 500 hPa-flatarins og þykktina yfir miðju Íslandi á hádegi alla vetrardaga áranna 1949 til 2021 (gögn frá bandarísku veðurstofunni og evrópureiknimiðstöðinni). Þetta er mjög athyglisverð dreif. Allmikil fylgni er á milli hæðar og þykktar. Kaldara loft fylgir lágum 500 hPa-fleti (veðrahvörfum) en hlýtt háum. Við megum vel taka eftir því að breytileiki þykktarinnar er meiri á köldu hlið dreifarinnar (vinstra megin) heldur en þeirri hlýju. Þetta er alveg raunverulegt, háloftalægðir eru nær þykktarsveiflum heimskautarastarinnar heldur en háloftahæðir. Rétt er að benda á að köldustu dagarnir (lægsta þykktin) er þó ekki við lægstu hæðargildin. Þetta stafar einkum af tvennu. Norðlægar áttir þarf til að koma köldu lofti (lágri þykkt) til landsins - kuldinn er því gjarnan mestur vestan við háloftalægðirnar, ekki í miðju þeirra. Í öðru lagi er dreifin býsna gisin í vinstri endann - við gætum á lengri tíma (1000 árum t.d.) búist við punktum neðan megináss dreifarinnar - lengst til vinstri. 

Lægstu hæðargildin í punktasafninu eru rétt neðan við 4800 metra. Lægri gildi hafa þó komið fyrir á landinu á tímabilinu, en hafa gengið svo fljótt hjá að þau hafa ekki hitt á hádegið - eða nægilega nærri miðju landsins til að vera með á myndinni. Í lægðunum áðurnefndu, 1986 og 1993, fór hæðin niður undir 4600 metra við lægðarmiðjurnar, en nægilega fjarri Íslandi miðju til að við sjáum þær ekki á myndinni. Þær eru hins vegar innan rauðu sporöskjunnar lengst til vinstri á myndinni. Þar geta sjóngóðir séð rauða ör sem bendir á staðinn (myndin skýrist nokkuð sé hún stækkuð). Þessi staður er á svipuðum slóðum og framhald efsta hluta punktadreifarinnar. Sá efsti hluti markar lægsta þrýsting hverrar hæðar. Mesta þykkt við 1000 hPa sjávarmálsþrýsting er t.d. um 5500 metrar, mesta þykkt við 950 hPa er um 5400 metrar. Ef við tökum þær tölur bókstaflega ætti mesta þykkt við 915 hPa að vera 5330 metrar - og hún var einmitt nærri því í janúarlægðinni 1993. 

Við höfum sæmilega áreiðanlegar háloftaathuganir í rúm 70 ár. Það er þó ekki nægilega langur tími til að allar öfgar hafi sýnt sig (jafnvel þó veðurfarsbreytingar væru engar). Meiri þykkt en 5330 metrar er því vafalítið hugsanleg við 4600 metra hæð. Förum við upp í 5400 metra erum við komin niður í 900 hPa í lægðarmiðju. Á myndinni nær efsti hluti sporbaugsins upp fyrir það. Slíkar aðstæður eru heldur ólíklegar - án einhverra veðurfarsbreytinga - við höfum ekki séð punkta svo langt ofan hinnar „almennu“ punktadreifingar myndarinnar. En hver veit? 

Ýmis óvissa fylgir veðurfarsbreytingum þeim sem nú eru að eiga sér stað. Við vitum að það er að hlýna og þar af leiðandi er þykktin að aukast. Tveggja stiga hlýnun þýðir 40 metra þykktaraukningu - en líka 40 metra hæðaraukningu. Spurningin er því sú hvort eitthvað „misgengi“ getur átt sér atað í þykktar- og hæðaraukningunni. Verður einhver röskun á umsvifum heimskautarastarinnar og brögðum hennar? Mikil og flókin líkön reyna að reikna það samspil, en gengur ekki sérlega vel. Kannski verður einfaldlega allt í takti - og ekkert gerist í þrýstimálum?

Það er alla vega óráð að tengja óvenjudjúpar lægðir hnattrænni hlýnun - án þess að einhver frekari rökstuðningur komi til - að sýnt verði fram á misgengi hæðar og þykktarþróunar. Að vísu er jóker í spilunum. Það er áðurnefnd dulvarmalosun. Hlýrra lofti fylgir hugsanlega meira úrkomumætti og dulvarmalosun. Aukist hún umfram hina almennu hlýnun - staðbundið gæti hún útvegað meiri þykkt - dreift úr efsta hluta punktadreifarinnar. Ritstjórinn gæti athugað hvort slíkt er að sjá í þessum gögnum - eru fleiri punktar ofarlega í dreifinni á síðari árum heldur en þeim fyrri. Hann ætlar reyndar ekki að gera það - til þess er gagnasafnið ekki nægilega einsleitt. En von er á einsleitari gögnum - þau gæti verið að finna í nýrri endurgreiningum.

En hvað þá með fellibyljina? Nákvæmlega sömu reikningar eiga við - en þeir eiga sér allt annað svæði á myndinni. Ör bendir á stað Fionu þegar hún gekk á land í Kanads. Þrýstingur rúm 930 hPa og þykktin meiri en 5800 metrar. Fellibylurinn Tip á lægsta sjávarmálsþrýsting sem við þekkjum, 870 hPa. Ritstjórinn hefur séð 500 hPa gildi hans (en man það ekki). Væri þykktin um 6000 metrar (algengara í vestanverðu Kyrrahafi en á Atlantshafi) væri 500 hPa hæð hans í kringum 5000 metrar. Fellibyljir búa yfir sérstökum töfrabrögðum til að búa til svo lága hæð - meginþættir eru dulvarmalosun - óhugsandi án hitabeltissjávar - og hringhreyfing fellibylsins. Við látum vera að velta vöngum yfir slíku að þessu sinni - nóg er samt.