Svar við spurningu um úrkomumagn

Ritstjóri hungurdiska fékk spurningu um mestu úrkomu í Reykjavík - og samanburð við atburðinn í Texas. Satt best að segja hefur hann varla vit til að svara henni svo vel sé - rétt að spyrja frekar sérfræðinga í veitumálum. 

Rétt þó að í upphafi komi fram að engar líkur eru á því að 1000 mm úrkoma falli í Reykjavík á fjórum dögum. Mikil vandræði geta þó skapast við miklu minna magn en það.

Ritstjóri hungurdiska hefur ekki fengið staðfestar fréttir um úrkomumet í Texas, fréttir eru sem vonlegt er heldur grautarlegar. Svo sýnist þó nokkuð áreiðanlegt að 1000 til 1400 mm hafi fallið þar á 3 til 4 dögum þar sem mest var. Um útbreiðslu þessara aftaka veit hann ekki eða hvort mikill munur var á úrkomunni þar innan þess svæðis sem hún var hvað mest. Það er vitað að 500 til 1000 mm hafa í fáein skipti áður mælst á þessu svæði og þá á einum sólarhring - hvar sólarhringsúrkoman var mest að þessu sinni veit ég ekki - og ekki heldur hver hún var. Fréttir fjalla aðallega um heildarúrkomu atburðarins („storm total“). Tjónið nú er að einhverju leyti háð því að stórborg var inni á því svæði þar sem úrkoman var hvað mest. 

Tjón er alltaf samsett úr tveimur meginþáttum, því sem nefnt hefur verið tjónmætti (mælir afl hins náttúrulega atburðar) og tjónnæmi eða húf (mælir það sem fyrir tjóninu verður). Verði úrkomu- eða vindatburður sem þessi eingöngu yfir sjó eða eyðibyggðum er tjónið lítið jafnvel þótt tjónmætti atburðarins sé sá sami. Húfið er svo samsett úr allmörgum þáttum sem við rekjum ekki hér og nú (gætum gert það síðar). 

Svona áköf úrkoma mælist aldrei hér á landi. Við vitum um 1000 mm á einum mánuði og hugsanlega má finna dæmi um 400 - 500 mm á fjórum dögum. Sólarhringsmetið á Íslandi er 293 mm.

Í Reykjavík hefur úrkoma nokkrum sinnum mælst meiri en 50 mm á sólarhring, (metið er 56,7 mm) en vitað er um meir en 200 mm á sólarhring á Bláfjallasvæðinu og þar austur af. Setja má upp tilbúin dæmi um veðurstöðu þar sem úrkoma þar í fjöllunum yrði um 500 mm á fjórum sólarhringum (tæplega helmingur þess sem nú mældist í Texas).

Mesta fjögurra daga úrkoma sem mælst hefur í Reykjavík eru 112,1 mm sem féll niður dagana 28. til 31. desember 1903. Samkvæmt blaðafréttum lak þá víða í hús, ný sem gömul.

Frétt sem birtist í Ísafold 2. janúar 1904 er bæði skemmtileg og umhugsunarverð (m.a. í ljósi nýlegrar lekaumræðu). 

„Úrkoma var svo mikil 28. f. m., að eigi hefir endranær meiri verið á jafn stuttum tíma, sem sé 54,5 millim. og þykir þá óþurkasamt, er svo mikið rignir sumarlangt. Fylgdi þessari úrkomu landssynningsrok og var því vatnið heldur áleitið á hýbýli manna, enda kom víða fram leki og það sumstaðar, er menn sízt höfðu ætlað, sem sé á nyjum húsum. Er hrapallegt að svo illa skuli takast til, eigi sízt er í hlut eiga þeir menn, er vilja og geta haft alt sem vandaðast og ekkert vilja til spara. Svo langt eiga þó byggingameistarar höfuðstaðarins að vera komnir, að þeir geti séð við lekanum þegar þeir mega sjálfir öllu ráða og fyrir þá er lagt, að hafa húsin sem vönduðust og bezt, hvað sem það kostar.“

Skyndileysingar á snjó geta bætt við áhrif mikillar úrkomu þannig að meira flæðir en úrkomumagn eitt gefur til kynna.

Engar líkur eru á 1000 mm á fjórum dögum í Reykjavík, en félli slík úrkoma samt þar myndi mikið vandræðaástand skapast og stórkostlegt tjón verða. Fráveitur taka ekki við nema broti af slíkum vatnselg. Brunnar fylltust allir. Það þýðir að flestir kjallarar bæjarins myndu fyllast af vatni - ekki aðeins þeir sem lágt standa. Á sléttari svæðum myndi vatn standa uppi langtímum saman, götur yrðu ófærar og víða græfi úr þar sem straumur væri á vatninu. Víða myndi verða alldjúpt vatn á neðstu hæðum húsa á slíkum svæðum. Gríðarlegur fjöldi bifreiða myndi skemmast eða eyðileggjast.

Vatn myndi streyma inn af svölum fjölmargra húsa - þar sem slíks gætir venjulega ekki og sömuleiðis myndi fjöldi þaka leka - m.a. fjöldi sem annars eru talin þétt.

Væri vindur hvass magnaðist vatnstjónið stórlega. Hætt er við að dælubúnaður alls konar myndi skaddast eða stöðvast - jafnvel við Gvendarbrunna þannig að vatnsveita væri í voða. Sömuleiðis er hætt við slitum á lögnum, raflagna og fjarskiptatengingum þar sem vatnið leitaði framrásar.

Óbeint tjón, vegna röskunar á innviðum, yrði gríðarlegt og langan tíma tæki að koma hlutum í samt lag.

Í skjóli Esjunnar (leit)

Fyrirsögnin er dálítið afvegaleiðandi - en það var nú samt hún sem bjó til þennan pistil. Það er nokkuð algengt - eða svo segir tilfinningin - að alloft sé besta veður í Reykjavík þegar næðingur er annars staðar á landinu. Kenna menn það gjarnan „skjólinu frá Esjunni“, sem er vafalítið rétt. Aftur á móti er ekki endilega auðvelt að finna þessa daga og þar með greina hvað er á seyði. Beita má margskonar aðferðum við leitina.

Það sem hér fer á eftir er varla við skap nema hörðustu veðurnörda - rétt að geta þess áður en aðrir fara að eyða tíma í lesturinn.  

Ritstjóri hungurdiska er fremur latur að eðlisfari og reynir þess vegna að leita uppi auðveldar aðferðir sem ekki krefjast mikillar vinnu af hans hálfu. Gallinn er bara sá að slíkt skilar ekki alltaf árangri. 

En hér er ein tilraun. Hún fann hins vegar ekki nema suma af þeim dögum sem ritstjórinn geymir í minni sínu sem dæmigerða „skjóldaga“ - þess vegna verður að hann leita betur síðar. Þessi leit skilaði hins vegar einhverjum árangri og við skulum líta á hann (eða eitthvað af honum). 

Hér er reiknað út hversu miklu munar á sólarhringsmeðalhita Reykjavíkur og landsmeðalhita í byggð sama dag og búnir til listar yfir mun og daga. 

Lítum fyrst á veðurkort - dæmigerðan Esjuskjólsdag.

Kortið sýnir veðrið á hádegi 16. maí 1988 (allir löngu búnir að gleyma honum). Þá var hiti tæplega 15 stig í Reykjavík, en ekki nema 8 uppi í Borgarfirði og yfirleitt var skítakuldi um mestallt land - og rétt ofan frostmarks við norðausturströndina. Það munaði tæplega 7 stigum á Reykjavíkurhita og landsmeðalhita, ekki oft sem munurinn hefur orðið jafnmikill eða meiri. Áttin er norðaustlæg. 

Annar skjóldagur var með öðrum hætti.

Þetta var um hávetur, 6. janúar 2001. Þá var tæplega -8 stiga frost í Reykjavík á hádegi (og reyndar tæp -15 stig uppi í Borgarfirði. En talsvert hlýrra var víðast hvar á Norðaustur- og Austurlandi - frostlaust á Raufarhöfn, nánast frostlaust á Vestfjörðum og hiti tæp 4 stig í Hornafirði. 

Þetta er líka skjóldagur, en áhrifin eru á hinn veginn hvað hitann varðar. Þennan dag var meir en 5 stigum kaldara í Reykjavík en á landsvísu. 

En það er þó ekki alltaf skjólið sem veldur hitamun af þessu tagi. Kortið að neðan sýnir öðruvísi dæmi.

Þennan dag muna e.t.v. einhverjir, 30. apríl 2011. Þá snjóaði mikið í Reykjavík og hiti á hádegi ekki nema 0,6 stig, en austur á Vopnafirði var hitinn 13,7 stig. Hægfara kuldaskil voru yfir landinu - og Esjan kom ekki við sögu hitamunarins. 

Þá er að telja.

Hér má sjá hvernig hitamunur höfuðbogar og landsins alls dreifist. Lárétti ásinn sýnir hitamun - þó ber að athuga að hér á núll við bilið frá 0,0 upp í 0,9 stig, -1 á því við bilið -0,1 til -1,0 stig (og svo framvegis). Lóðrétti ásinn sýnir hlutfallslegan fjölda. Í leiðinni var athugað hvort munur væri á dreifingunni eftir meðalvindhraða á landinu. Blái ferillinn sýnir þau tilvik þegar meðalvindhraðinn var minni en 5 m/s, en sá rauði þegar hann var meiri.

Langoftast er hitamunurinn lítill, í hægum vindi er hann þó oftar 1 til 2 stig heldur en 0 til 1, en í hvössum er algengast að hann sé 0 til 1 stig. Við sjáum að það er ekki oft sem munurinn er meiri en 3 stig - og sárasjaldan er meir en 2 stigum kaldara í Reykjavík heldur en að meðaltali á landinu öllu. 

Næst einbeitum við okkur að þeim dögum þegar munurinn er 3 stig eða meira, Reykjavík hlýrri en landið í heild.

Hér má sjá hvernig tilvikin dreifast á vindáttir. Á árabilinu 1949 til 2016 var hitamunurinn meiri en 3 stig í 1291 tilviki (um 19 sinnum á ári að meðaltali) væri vindur minni en 5 m/s, en í 780 tilvikum væri vindur minni en 5 m/s (um 11 sinnum á ári). Við sjáum að sé vindur meiri en 5 m/s er það einkum norðaustanáttin sem skilar Reykjavík sérstökum hitaávinningi umfram aðra landshluta. 

Við skulum líka líta í hinn veginn á hitakvarðanum, teljum tilvik þegar 2 stigum (eða meira) er kaldara í Reykjavík en á landsvísu.

Þessi tilvik eru miklu færri en hin (ekki nema 155 á 68 árum, ekki greint eftir vindhraða). Hér sjáum við að Reykjavík er helst kaldari en aðrir landshlutar í norðaustanátt (samanber kortið hér að ofan) - Esjan kemur vafalítið við sögu - býr til skjól og bjart veður að vetrarlagi - og svo í suðvestanátt - hinn dæmigerði suðvestansuddi að sumarlagi þegar hiti fer vart yfir 10 stig í Reykjavík en hlýindi ríkja norðaustanlands. Esjan kemur þá ekki við sögu. 

Að lokum teljum við daga þegar áttin er af norðri eða norðaustri, vindur á landinu meiri en 5 m/s að meðaltali og Reykjavík er meir en 3 stigum hlýrri en aðrir landshlutar.

Mikill munur er á tíðni svona daga frá ári til árs. Enginn slíkur kom t.d. 1984, en flestir voru þeir 1968 - og reyndar skera hafísárin 1965 til 1971 sig nokkuð úr. Svo virðist sem dögum af þessu tagi fari fjölgandi - en það er ekkert að marka það.