Íslandssöguslef 6 (ísvísitala Astrid Ogilvie)

Í síðasta pistli var fjallað um ístölu Lauge Koch en í þessum er fjallað um þá sem kennd er við Astrid Ogilvie. Rétt að taka fram að Astrid vinnur að endurskoðun tímaraðarinnar og er splæsingu tímans eftir 1860 við það sem á undan fer ekki lokið. Gerð mælitölunnar er skýrð og yfirlit gefið um heimildir í fyrstu tilvitnuninni neðst í pistlinum.  

 

Þetta líkist auðvitað Koch-tölunni en röð mestu ísára er ekki alveg sú sama og eins eru íslausu árin ekki alveg þau sömu. Mælitalan er hér hæst 1782 (árið fyrir Skaftárelda) og hún er mjög há árið 1888.

Samkvæmt mælitölu Koch voru 62 íslaus ár á 17. öld, en 68 hjá Ogilvie, á 18. öld voru þau 55 hjá Koch en 44 hjá Ogilvie. Á 19. öld voru 12 íslaus ár hjá Oglive, en 27 hjá Koch. Ljóst er að einhverrar samræmingar er þörf.

Það er viðbúið að mikið vanti af „litlum“ ís í þessar raðir - jafnvel meðalís, en við skulum vona að tekist hafi að veiða mestu ísaárin. Við vitum af reynslu síðustu 3 áratuga að lítilsháttar ís er iðulega að flækjast skammt frá ströndum landsins og að algjörlega íslaus ár eru e.t.v. fágæt. Varla er trúlegt að þau hafi komið tugum saman á 17. og 18. öld þegar mikil göt eru í rituðum heimildum.

Á myndinni hér að ofan má sjá að minnsta kosti fimm breið íshámörk. Það fyrsta er frá því um 1600 og til um 1640, það næsta frá um 1680 til 1710, það þriðja frá því fyrir 1780 til 1840, það fjórða frá 1855 til 1920 og síðan „hafísárahámarkið“

Í næsta Íslandssöguslefi leggjum við mælitölurnar tvær ofan í hvora aðra og sjáum hvað kemur út.

Helstu heimildir um ístölu Astrid Ogilvie:

Ogilvie, A., 1984: The past climate and sea-ice record from Iceland, Part 1: Data to A.D. 1780.
Climate Change, 6, 131–152.

Ogilvie, A. and Jónsdóttir, I., 2000: Sea ice, climate and Icelandic fisheries in historical times.
Arctic, 53, 282–394.

Ogilvie, A. and Jónsson, T., 2001: Little ice age research: a perspective from Iceland. Climate
Change, 48, 12–13.

Nú (7. júní) bíða 20 eldri pistlar enn birtingar og því smábið á því að hungurdiskar komist í takt við samtíma sinn. Enn skal því bent á fjasbókarhóp diskanna - sýnilegur öllum fjasliðum en á áskrif þarf að halda til að fá nýjustu fréttir - og til að bera fram spurningar eða athugasemdir.

Íslandssöguslef 5 (ísvísitala Lauge Koch)

Í síðasta pistli var fjallað um rekís við norðanvert Atlantshaf síðustu 150 árin eða svo. Þar kom fram að ísútbreiðsla virðist hafa verið í hámarki á síðustu áratugum 19. aldar - en hafi verið minni um miðja 19. öldina. Þá er spurning um næsta hámark á undan.

Til að ná tökum á því lítum við fyrst á mælitölur þeirra Astrid Ogilvie og Lauge Koch (sjá heimildir neðst í færslunni). Hungurdiskar hafa áður, í löngu máli, fjallað um ísflokkun og ísmælitölu Koch og lesendum bent á þá umfjöllun æski þeir frekari skýringa. Mælitala Astrid Ogilvie er í grundvallaratriðum búin til á svipaðan hátt - en heimildir hennar eru lengst af aðrar en Koch og greinir því stundum á.

Í þessum pistli er Kochtalan í sviðsljósinu. Hún nær ekki til síðustu 20 ára. Hér sjást sömu einkenni og á myndunum sem fylgdu síðasta pistli. Hafísárin 1965 til 1971 skera sig mjög úr á 20. öld. Allmikill ís var þó hér við land á fyrstu 19 árum 20. aldar. Á síðari hluta 19. aldar er breytileiki mjög mikill frá ári til árs en sé litið á tölurnar sjálfar kemur í ljós að íslausu árin á þessu tímabili eru mjög fá samkvæmt mælitölu Koch. Eftir 1850 eru það 1851, 1852, 1861, 1864, 1875, 1884, 1889, 1890, 1893, 1894 og 1900, 11 ár alls.

Á fyrri hluta 19. aldar, 1801 til 1850 eru íslausu árin 16. Á áratugum var ísinn langminnstur frá 1841 til 1850, 7 af tíu eru íslaus. Allmikill ís var 1840, en síðan ósköp rýrt allt fram til 1855 en þá sneri ísinn aftur af fullum þunga. Á hlýindaskeiðinu frá því um og upp úr 1820 til 1855, og við höfum stundum kallað nítjándualdarhlýskeiðið, voru ekki mörg mikil ísár - en samt nokkur. Hér greinir mjög á við hlýskeiðið mikla á 20. öld sem var mjög ísrýrt.

Næsta ísrýra skeið á undan var 1760 til 1780 - sé að marka Kochtöluna. Sjö áranna 1761 til 1770 voru alveg íslaus og fleiri ámóta tímabil koma þegar lengra er leitað aftur í tímann. - Meir um það síðar.

Mesta ísárið frá 1601 að telja, samkvæmt Koch, var 1695 - síðan 1817 og 1888.

Heimildir:

Koch, L., 1945: The east Greenland ice, Medd. Grønland 130, No. 3, 1-374, København.

Wallevik, J. and Sigurjónsson, H., 1998: The Koch index. formulation, corrections and extensions.
Vedurstofa Íslands Report, VÍ-G98035-ÚR28, Reykjavik, Iceland.

Íslandssöguslef 4 (af ísum)

Í pistli dagsins lítum við á fjórar mælitölur um hafís sem ná til síðustu 100 til 200 ára. Sú fyrsta sýnir ísmagn víð Ísland. Í síðari pistli verður fjallað um mælitölur sem ná yfir lengri tíma.

Vegna þess að þekktustu mælitölurnar um ís við Ísland ná ekki til síðustu ára hefur ritstjórinn búið til sinn einkamælikvarða til að geta borið síðustu ár saman við fortíðina. Af öllum ísmælitölum er þessi sú einfaldasta (og ónákvæmasta??) og rétt að taka fram að ekki stendur til að birta hana í vísindagrein.  

Röðin nær aftur til 1874 og til 2013. Lárétti ásinn sýnir árin en sá lóðrétti fjölda ísmánaða á ári við landið. Rauða línan er 7-ára keðjumeðaltal. Við tökum eftir því að síðustu árin hefur ís verið sáralítill, en var nærri því jafnlítill í kringum 1960. Taka verður fram að um leið og eina ísspöng rekur á fjörur eða tefur strandsiglingar fer teljarinn í gang og telur mánuð (engin brot þar). Hér sjást hafísárin svokölluðu vel og ef trúa má línuritinu var hann um stutta stund sá mesti frá því um 1890.

Næsta mynd sýnir mælitölu Torgny Vinje (sjá tilvísun í lok pistilsins) um magn íss við Austur-Grænland, hún nær aftur til 1864. Hér sýnir lóðrétti kvarðinn áætlaða ísútbreiðslu í hundruðum þúsunda ferkílómetra.  

Síðasta árið er 1998. Lágmarkið um 1960 sést vel og sömuleiðis ísárahámarkið. Það er þó litlu meira heldur en næsta hámark á undan sem var upp úr 1940. Þá var nokkur ís hér við land - e.t.v. meiri heldur en ritstjóraröðin sýnir - en þetta var á stríðsárunum og ísupplýsingar mjög leynilegar. Ritstjórinn hefur stöku sinnum nefnt þessi ár litlu-hafísárin. Áberandi þrep er í magninu um 1920, rétt eins og á efri myndinni og mikið þrep sömuleiðis um 1890 (á báðum myndum).

Ísmestu árin hjá Vinje eru 1881 og 1891 og síðan 1882 og 1892. Í ritstjóraröðinni eru 1886, 1887, 1888, 1892 og 1965 efst.

Þá er það ísmagn undan Eystribyggð á Grænlandi. Það er talið gefa vel til kynna útstreymi um Framsund og nær aftur til 1820. 

Talan er úr grein Schmidt og Hansen (2003 - sjá lok pistils). Lóðrétti ásinn sýnir mælitöluna - reyndar er búið að deila með tíu til hægðarauka. Hér er hámarkið seint á 19. öld rétt eins og á hinum línuritunum tveimur. Lágmarkið er á milli 1930 og 1940 - en nokkuð snarpt hámark fylgir hafísárunum hér. Það eru 1968 og 1969 sem eiga þar hámarkið - rétt eins og hjá Vinje. Á 19. öld er það 1898 sem á hæsta gildið, þar á eftir koma 1896 og 1892.

Fyrr á 19. öld virðist ís hafa verið minni á tímabilinu 1840 til 1860 heldur en síðar.

Síðasta myndin í þessum pistli sýnir rekís (ekki borgarís) við Nýfundnaland (sjá tilvitnun).

 

Mælitalan (hér búið að deila með þúsund) nær aftur til 1810 og er hegðan hennar furðulík hinum þremur. Tuttugustualdarlágmarkið er aðeins seinna en við Ísland og Grænland, en mestur er ísinn á síðustu áratugum 19. aldar. Fyrstu 20. ár tuttugustu aldar eru líka ísmikil. Talan hefur síðasta áratuginn (vantar á myndina) fallið enn meira og meðaltal áranna 2006 til 2012 það lægsta á öllu tímabilinu (munnlegar upplýsingar frá Brian Hall).

Ísinn við Nýfundnaland var mestur 1882 og 1892.

Þessar tölur segja allar að ís hafi verið meiri á síðustu tveimur áratugum 19. aldar heldur en nokkru sinni síðar. Sömuleiðis rýrnaði ísinn alls staðar upp úr 1920. Lágmark er á öllum svæðunum rétt eftir miðja 20. öld og alls staðar hefur ís verið jafnlítill eða minni á 21. öldinni heldur en áður á því tímabili sem tekið er til skoðunar [ekki er mjög erfitt að splæsa Vinjeröðinni saman við gervihnattamælingar].

Í næsta Íslandssöguslefi verður litið á mælitölur Lauga Koch og Astrid Ogilvie aftur til 1600.

Mikilvægar tilvitnanir:

Vinje, T., 2001: Anomalies and trends of sea-ice extent and atmospheric circulation in the Nordic
seas during the period 1864-1998. Journal of Climate, 14, 255–267.

Schmith, Torben,Hansen, Carsten, 2003: Fram Strait Ice Export during the Nineteenth and Twentieth Centuries
Reconstructed from a Multiyear Sea Ice Index from Southwestern Greenland. Journal of Climate 16 p2782.

Brian T. Hill Stephen J. Jones, 1990: The Newfoundland ice extent and the solar cycle from 1860 to 1988
Journal of Geophysical Research: Oceans 95, Issue C4, pages 5385–5394
og; http://www.icedata.ca/index.php

Íslandssöguslef 3 - smáupprifjun um hafísinn

Mestallt efni þessa pistils hefur birst áður á hungurdiskum - en í lagi að rifja það upp.

Lítum á mynd úr gömlum pistli (hér er hún einfölduð).

 

Hafís þekur mestallt Norðuríshafið allt árið (ekki þó alveg á sumrin á síðustu árum) og ýmis inn- og jaðarhöf Norður-Atlantshafs eru líka þakin ís - alla vega hluta ársins. Ísinn í Barentshafi er nánast allur myndaður á staðnum og árstíðasveifla er þar mikil í útbreiðslu hans.

Síðan samfelldar gervihnattamælingar hófust um 1980 hefur sumarútbreiðsla í Barentshafi lengst af verið innan við 100 þúsund ferkílómetrar (Cryosphere Today) en fyrst á tímabilinu var útbreiðslan oftast 700 til 900 þúsund ferkílómetrar síðla vetrar og sló yfir milljón þegar mest var (1979 og 1998). Á þessari öld hefur síðvetrarútbreiðslan oftast verið mun minni eða um 500 þúsund ferkílómetrar - veturinn 2012 rétt slefaði hún í 400 ferkílómetra. Þetta er mikil breyting.

Rekísinn sem stundum kemur til Íslands nefnist Austur-Grænlandsís. Hann er ekki allur orðinn til á staðnum heldur berst verulegt ísmagn suður um Framsund milli Grænlands og Svalbarða, eða um 2800 rúmkílómetrar íss á ári að meðaltali. Auk þessa berst líka selturýr sjór úr Íshafinu og suður á bóginn. Hann er léttur að tiltölu og flýtur ofan á saltari sjó sem berst úr suðri. Lagskipting þessi ýtir undir vetrarísmyndun sunnan Framsunds.

Í venjulegum árum bráðnar mestallur sá ís sem myndast sunnan Framsunds - enda oftast þunnur og ekki meira en eins vetrar gamall - en eldri ís lifir lengur.

Á tíma gervihnattamælinga hefur leifin oftast verið í kringum 200 þúsund ferkílómetrar að hausti en að vetrarlagi hefur magnið að vorlagi oftast verið í kringum 500 þúsund ferkílómetrar á þessari öld, en var fyrir þann tíma öllu meira, mest rúmlega 800 þúsund ferkílómetrar 1979 og 1988.

Svo virðist því sem árstíðasveifla Austur-Grænlandsíss hafi ekki minnkað jafnmikið og sveifla Barentsíss.

Á fyrri tíð - t.d. á hafísárunum svokölluðu (1965 til 1971) var ís talsvert meiri við Austur-Grænland heldur en síðan og varð útbreiðslan þá jafnvel meiri en milljón ferkílómetrar. Rannsóknir Torgny Vinje á ísmagni við Austur-Grænland ná aftur til 1855 og byggjast á upplýsingum um selveiðar á þeim slóðum. Þær benda til þess að fyrir 100 árum hafi meðalútbreiðsla í apríl verið um 800 þúsund ferkílómetrar og á síðari hluta 19. aldar enn meiri, jafnvel um milljón ferkílómetrar.

Ískomur við Ísland ráðast af allmörgum þáttum. Miklu máli skiptir hversu mikill ís lifir sumarið af, hversu eindreginn flutingur íss og selturýrs sjávar í gegnum Framsundið er, og hvernig vindum er háttað á helsta myndunarsvæðinu á mesta myndunartímanum - og svo hvernig vindum er háttað að vorlagi.

Austur-Grænlandsísinn nær gjarnan mestri útbreiðslu um mánaðamótin mars-apríl, við Ísland er hámarkið e.t.v. aðeins síðar. Ísmyndun er lítil við sunnanvert Austur-Grænland, sunnan Grænlandssunds, þannig að nær allur ís þar er kominn að norðan. Árshámarkið verður því síðar eftir því sem sunnar dregur og ekki fyrr en undir mitt sumar (eftir sólstöður) vestan við Hvarf syðst á Grænlandi. Veiðimenn þar um slóðir fagna komu íssins - hann er loksins kominn.

Við Eystribyggð á Grænlandi er alltaf talað um Stórís (Storis á dönsku - hef ekki fundið grænlenska heitið) þegar átt er við Austur-Grænlandsísinn.

Í næsta slefi rifjum við upp eitthvað um hafís við Íslands og þær mælitölur sem notaðar hafa verið til að slá á magn hans.