Breyting á sólskinsstundamælingum

Um síðastliðin áramót var hætt að mæla sólskinsstundir í Reykjavík með svokölluðum Campbell–Stokes mæli. Sól skín í gegnum glerkúlu og brennir rauf í blað sem þar er komið fyrir. Mælirinn var fundinn um 1853 [um það má lesa á Wikipediu] og frá 1879 var hann endurbættur lítillega. Byrjað var að nota svona mæli á Vífilsstöðum 1911 og má heita að sólskinsstundir hafi verðið mældar á þennan hátt á höfuðborgarsvæðinu síðan. Mælingar lögðust af á Vífilsstöðum 1923 en hófust þá nærri skrifstofu Veðurstofunnar við Skólavörðustíg - og frá 1931 í Landssímahúsinu við Austurvöll. Árið 1946 fluttust mælingarnar í turn Sjómannaskólans og voru þar þar til flutt var á Bústaðaveg að Veðurstofunni 1973. 

Mælingarnar hafa alla tíð verið gerðar á sama hátt; þegar sólin skín brennir hún rönd í pappír sem komið er fyrir aftan við kúlulaga linsu (brennigler). Skipt er um blað einu sinni á sólarhring og lengd randarinnar á blaðinu mæld. Þótt mælingin sé einföld getur ýmislegt truflað hana og ruglað. Fyrst er að telja að hér sem og við aðrar mælingar skiptir samviskusemi athugunarmanns miklu máli. Ef ekki er skipt um blað þannig að fleiri en einn dagur lenda á sama blaði er oft erfitt að aðgreina sólskinsstundir hvers dags um sig. Athugunarmaður verður einnig að sjá til þess að kúlan sé hrein þannig að hún hleypi sólargeislunum í gegn. Mælirinn má heldur ekki skekkjast. Að þessum vandamálum tengdum athugunarmanninum slepptum eru fleiri vandamál.

Hér á landi er aðeins notuð ein kúla á hverjum stað. Þetta veldur því að þegar sólargangur er mjög langur er hætt við að mælirinn skyggi á sjálfan sig þegar sólargangur er lengstur og fyrstu sólargeislar morgunsins og síðustu geislar kvöldsins mælist ekki. Pappírinn, sem notaður hefur verið, hefur, því miður, verið misdökkur og efnið í honum misjafnt í þessi rúmu 80 ár sem mælingarnar hafa staðið. Þetta veldur því að hann brennist misvel og viðbúið að einhverju muni á tímabilum af þeim sökum.Einnig er hægt að lesa misjafnlega af blöðunum, en tilraunir sem gerðar hafa verið á Veðurstofunni benda til þess að sá munur sé óverulegur þegar tekið er saman sólskin heils mánaðar. Allt þetta verður að hafa í huga þegar horft er á niðurstöður mælinga.

Árið 2005 var einnig farið að nota sjálfvirkan mæli og hafa þær mælingar verið gerðar samhliða hinum á þaki Veðurstofuhússins síðan. Lítilsháttar vantar í mæliröð þessa. Samanburður sem Árni Sigurðsson veðurfræðingur gerði fyrir allnokkrum árum á mælunum tveimur bendir til þess að þeir mæli álíka margar sólskinsstundir á ári. Kvöld- og morgunskuggar þeir sem minnst var á hér að ofan valda hins vegar því að á mestu sólardögum mælir sjálfvirki mælirinn lengur heldur en sá eldri - meir um það hér að neðan. Á móti kemur að brennimælinum hættir til að brenna of stór göt í blaðið - sé sólskin „köflótt“ - til dæmis í skúraveðri. 

Ritstjóri hungurdiska gerði á dögunum könnun á þessum mun mælanna frá 2006 til 2020. Aðeins var litið á mánuðina maí til ágúst. 

Myndin hér að neðan sýnir niðurstöðuna:

Lóðrétti ásinn sýnir mun á mælunum (í klukkustundum), en sá lárétti sólskinsstundafjölda á sjálfvirka mælinum. Við sjáum að þegar sólskinsstundir eru fáar er munur á mælunum mjög lítill, brennimælirinn hefur ómarktækt betur þegar sólskinsstundirnar eru 5 til 7, en síðan má segja að munurinn fari vaxandi, sérstaklega þegar komið er upp í 14 til 16 stundir. Mesti munurinn er á heiðríkum dögum, 1,5 til 1,8 stundir. 

Þetta ruglar auðvitað innbyrðis samanburð sólskinsmánaða. Fyrstu 14 daga þessa mánaðar, (maí 2021) mældi nýi mælirinn 187,4 stundir - það er það mesta sem mælst hefur áður þessa daga eftir að hann var tekinn í notkun. Næstflestar voru sólskinsstundirnar sömu daga árið 2015. Þá mældust 176,3 stundir á sama mæli, 11,1 færri en nú. En gamli mælirinn mældi ekki nema 166,2 sömu daga, 10,1 færri. Árið 1958 höfðu sömu mánaðardaga mælst 174,7 stundir. Spurningin er nú auðvitað sú hversu margar stundir hafðu þá mælst á nýja mælinn? Það vitum við auðvitað ekki - en ef við leitum aðstoðar myndarinnar við að giska ættu þær að hafa verið 180,1. Það er að segja færri heldur en nú. 

Sólskinsstundamet maímánaðar í Reykjavík er einmitt frá 1958, 330,1 stund. Við vitum ekki en hversu nærri maímánuður 2021 kemst þeirri tölu. Til að ritstjóri hungurdiska geti talað rólega um nýtt met þyrfti nýi mælirinn að komast upp í 340 stundir - 339,4 er ágiskuð tala myndarinnar hér að ofan. Mjög slæmt er að breyta aðferðum við mælingar - ekki síst þeim sem búið er að gera lengi. En við gömlu mennirnir verðum víst að sætta okkur við framrás tímans - og nýi mælirinn er auðvitað að mörgu leyti betri heldur en sá gamli. Því er hins vegar spáð að hann muni bila - og dagar fari að falla úr - þá þarf að fara að skálda í eyður með aðstoð skýjahulu - hvernig á hins vegar að gera það falli skýjahuluathuganir niður líka?

Hey í harðindum?

Ritstjóra hungurdiska finnst eitthvað orðið öfugsnúið þegar farið er að fagna komu leiðindakuldapolls úr norðri sem einskonar vonarpenings (svo ekki sé talað um endurlausnara). Alla vega er ljóst að kuldapollar sem þessi þykja almennt vera boðberar verstu leiðinda að sumarlagi - í júlí klippa þeir marga daga úr örstuttu sumri - þó vægir og ómerkilegir séu.

En - svona er þurrkurinn farinn að leika okkur grátt og hin alvarlega gróðureldahætta mikil að fáeinir hraglandadropar vekja einhverjar vonir - með sínum 1 til 5 stiga hita og það í maí. En til allar hamingju virðist sú veðurtíska enn undirliggjandi að það fari vel með - vindar verði hægir og engin aftök af neinu tagi í sjónmáli. 

Kuldapollurinn stóri yfir Norðuríshafi kemur til allrar hamingju lítt við sögu - en léttir aðeins á sér með því að senda örverpi suður um Ísland á fimmtudag og föstudag - stendur raunar stutt við. 

Kortið sýnir stöðuna í 500 hPa-fletinum - í miðju veðrahvolfi - á fimmtudagskvöld. Þá á miðja kuldapollsins að vera við Vestfirði á leið til suðurs eða suðsuðvesturs. Ekki er þetta öflugt kerfi - en þó er um -34 stiga frost í miðjunni og þykktin undir þessu er minni en 5200 metrar - ekki met á þessum árstíma, en nær þó inn í botn-10 á síðustu 100 árum ef við þrengjum dagagluggann niður í 11. til 15.maí. Minnsta þykkt sem við vitum um eftir 12.maí var talsvert lægri, 5110 metrar - en það átti sér stað 15.maí 2012 (og getið í hungurdiskapistli á þeim tíma). Þá var hið versta veður - en það stendur ekki til að þessu sinni þó svalt verði. - Í dag (þriðjudag 11.maí) var þykktin yfir miðju landi 5280 metrar, hiti í neðri hluta veðrahvolfs 4 stigum hærri en hann á að vera um miðnætti á fimmtudagskvöld. 

En í þessu tilviki verður sum sé að fórna hita (sem þó er ekki hár) og sólskini fyrir einhverja úrkomuvon - (sem svo kannski bregst) - flest er hey í harðindum. 

Fyrstu tíu dagar maímánaðar

Meðalhiti fyrstu tíu daga maímánaðar er 3,9 stig í Reykjavík, -1,7 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 og einnig síðustu tíu ára. Hann raðast í 18.hlýjasta sæti aldarinnar í Reykjavík. Kaldastir voru sömu dagar 2015, meðalhiti þá 1,7 stig, einnig var kaldara en nú sömu daga árin 2018 og 2003. Hlýjastir voru dagarnir 10 árið 2011, meðalhiti þá 8,6 stig. Á langa listanum er hitinn nú í 101.sæti (af 145). Hlýjastir voru sömu dagar 1939, meðalhiti þá 9,1 stig, en kaldastir voru þeir 1979, meðalhiti -1,0 stig.

Á Akureyri er meðalhiti nú 1,4 stig, -3,5 stigum undir meðallagi áranna 1991 til 2020, en -3,2 stigum undir meðallagi síðustu tíu ára. Frá 1936 hefur maíbyrjun verið kaldari 11 sinnum á Akureyri, síðast 2015 - langkaldast var 1979, meðalhiti fyrstu tíu daga maímánaðar þá var aðeins -3,4 stig.

Dagarnir tíu eru ýmist í næstkaldasta eða þriðjakaldasta sæti aldarinnar á spásvæðunum. Einna hlýjast að tiltölu hefur verið á höfuðborgarsvæðinu, en hiti er vel undir meðallagi síðustu tíu ára á öllum veðurstöðvum, minnst er neikvæða vikið í Bláfjöllum, -1,6 stig, en mest við Setur, -4,2 stig.

Úrkoma hefur verið sáralítil um stóran hluta landsins. Í Reykjavík hafa aðeins mælst 0,2 mm, 1 prósent meðalúrkomu. Síðustu 100 ár hefur úrkoma þessa daga aðeins einu sinni verið minni en nú, (1958) og einu sinni jafnlítil (1979) - nokkrum sinnum litlu meiri (innan við 1 mm). Árið 1892 var ekki getið um úrkomu þessa daga og ekki heldur 1904, 1906 og 1907. Á þeim árum var minna hirt um mælingu 0,1 til 0,2 mm heldur en nú er gert - og samanburður svo lítillar úrkomu því ekki alveg raunhæfur - að öðru leyti en því að þessir dagar hafa einnig verið mjög þurrir þessi ár.

Á Akureyri hefur úrkoman aðeins mælst 1,1 mm - en hefur alloft verið enn minni þessa sömu daga. Austur á Dalatanga er úrkoma heldur meiri, en samt um 30 prósent undir meðallagi. 

Óvenjusólríkt hefur verið í Reykjavík, alls hafa mælst 152,9 sólskinsstundir, 88 fleiri en að meðallagi 1991 til 2020. Svo margar sólskinsstundir hafa aldrei mælst þessa sömu tíu daga í Reykjavík. Um síðustu áramót var hætt að mæla með gamla sólskinsstundamælinum (brennikúla) og sjálfvirkur mælir tekinn í notkun í veðurskeytum. Nýi mælirinn mælir heldur fleiri sólskinsstundir á þessum tíma árs heldur en sá gamli gerði - við fjöllum vonandi um það síðar hér á þessum vettvangi verði mánaðarmetinu ógnað. Samanburðarmælingar hafa staðið í um 15 ár. Í dag munar svo miklu (næsta tala er 129,3 stundir sömu daga 1958 og síðan 129,1 stund 2015) að þessi breyting á mælifyrirkomulagi skiptir ekki máli.

Loftþrýstingur hefur verið hár - en er þó mjög langt frá meti sömu daga.

Þráviðrið

Nú eru litlar breytingar á veðri frá degi til dags. Þó þetta verði að teljast heldur köld tíð miðað við árstíma hefur samt ekki beinlínis farið illa með veður. Gróður fer sér hægt og þurrkar eru til baga. Gróðureldahætta umtalsverð um landið sunnan- og vestanvert, og harla dauft norðaustanlands - en ekki þó stórhret. 

Við skulum nú líta á hvernig staðan er í háloftunum á norðurhveli og reynum að átta okkur aðeins á henni. Kort evrópureiknimiðstövðarinnar gildir kl.18 á mánudag, 10.maí.

Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindátt og vindstyrk í miðju veðrahvolfi. Litir sýna þykktina, hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því minni sem hún er því kaldara er loftið. Grænu litirnir eru þrír. Á þessum árstíma ættum við að vera í þeim í miðjunni, sem sýnir þykkt á bilinu frá 5340 metrum upp í 5400 metra, sumarylur byrjar í kringum 5460 metra (í gula litnum). Hér má sjá að landið er ekki í grænum lit heldur bláum - og ekki einu sinni þeim ljósasta. Þykktin yfir landinu á mánudaginn (10.maí) þegar kortið gildir á að vera 522ö metrar - svipað og meðaltalið í janúar og um 130 metrum undir meðallagi maímánaðar. Það þýðir að hiti í neðri hluta veðrahvolfs er 6-7 stigum neðan meðallags. Vik meðalhita í mannheimum eru heldur minni, trúlega 4-5 stig. 

En kortið sýnir að mikið hefur slaknað á afli vestanvindabeltisins - sumarið nálgast á norðurhveli. Breytingar eru orðnar heldur hægari en fyrr í vor. Við höfum nú lent dálítið á milli veðrakerfa - lægðagangurinn er langt fyrir sunnan landið - en meginkuldinn líka nokkuð langt undan - nærri norðurskauti. 

Á kortinu er strikalína sem markar eins konar landamæri milli áhrifa lægðanna í suðri og heimskautaloftsins í norðri - þessi lína hefur legið á svipuðum slóðum nú um hríð - færir okkur hálfgerða veðurleysu - hvað vind og úrkomu áhrærir - en ekki mikla von um breytingar.

Það er einkum tvennt sem getur breytt þessari stöðu. Annars vegar eitthvað langt að sunnan sem fær einhverja bylgjuna fyrir sunnan veðurleysuna til að hreyfa við henni - lægðin sem nú er vestur af Bretlandseyjum er einmitt af þessu tagi - hún beinir nú mjög hlýju lofti norður um alla Evrópu - en hreyfir ekki við neinu hér á landi - við þyrftum að fá bylgju af þessu tagi aðeins vestar - það er rétt hugsanlegt að lægðin þessi beini til okkar hlýju pústi úr austri - en lítil von þó.

Annar möguleiki til breytinga er að kuldapollurinn mikli við norðurskautið (við sjáum fjólubláan blett í honum) fari eitthvað á skrið. Fari hann suður um Kanada gæti hann um síðir rótað upp í veðurleysunni og komið hlýrra lofti til okkar úr suðri. Við viljum hins vegar alls ekki að hann komi suður um til okkar - hvorki rétt vestan við eða austan við. Þá fengjum við illviðri af einhverju tagi - jafnvel hríðarveður. Þau eru ekki skemmtileg á þessum tíma árs (en ekki óskaplega óalgeng). Best er ef svona kuldapollar heldi sig sem fastast þar sem þeir eiga heima. 

Kannski gerist ekkert af þessu - veðurleysan heldur bara áfram. Þá hlýnar einfaldlega hægt og hægt vegna vaxandi sólaryls - án grundvallarbreytinga. Gott veður í einhverjum almennum skilningi - en harla óheppilegur þurrkur og nætursvali. 

Hörpuhjal

Þó veður sé afskaplega breytilegt frá ári til árs á þessum árstíma er það samt þannig að fyrsti mánuður íslenska sumarsins „harpa“ sker sig að sumu leyti úr - jafnvel má halda því fram að hún sé sérstök árstíð. Hún sýnir þó sitt „rétta“ andlit aðeins stöku sinnum - en þó nægilega oft til þess að merki hennar „sést“ í veðurgögnum. Nokkuð er deilt um merkingu nafnsins. Það er ekki meðal mánaðanafna í Eddu - þar heitir fyrsti mánuður sumars „gaukmánuður“ eða „sáðtíð“ - kannski eru þessi nöfn eldri heldur landnám Íslands, (en ekkert vit þykist ritstjóri hungurdiska hafa á slíku). En hörpunafnið komið í notkun snemma á 17.öld [séra Oddur á Reynivöllum notar það]. Ekki eru þó rímskrif hans aðgengileg ritstjóranum - aðeins tilvitnanir. Einhvern veginn var því ýtt að manni hér á árum áður að nafnið tengdist ljúfum tónum hörpunnar - í nafninu væri því falin mildi og friður. Sé flett upp í ritmálssafni Árnastofnunar kemur upp tilvitnun í gamlan texta sem mun vera prentaður í 1. hefti „Bibliotheca Arnamagnæana“ 1941. Grunar ritstjórans að þar fari texti séra Odds. Þar segir - með nútímastafsetningu:

„Kuldamánuðurinn vor fyrstur í sumri hefur langa æfi heitið harpa, Þá deyja flestar kindur magrar undan vetri og um þá tíma finna menn oft herpings-kulda“. Kunnugleg lýsing á veðurlagi hörpunnar - ekki satt?

Fyrir fjórum árum (apríl 2017) birtist hér á hungurdiskum löng syrpa pistla (9) með yfirskriftinni „Í leit að vorinu“ - kannski tekur ritstjórinn þá einhvern tíma saman og (rit)stýrir þeim í einn samfelldan texta? Þar má m.a. finna eftirfarandi fullyrðingar:

„Það er 6. maí sem hitinn á vorin fer upp fyrir ársmeðaltalið - en 16. október dettur hann niður fyrir að að nýju. Við gætum skipt árinu í sumar og vetrarhelming eftir þessu og er það mjög nærri því sem forfeður okkar gerðu - ef við tökum fáeina daga af vetrinum til beggja handa og bættum við sumarið erum við býsna nærri fyrsta sumardegi gamla tímatalsins að vori og fyrsta vetrardegi að hausti“.

Næst er gripið niður í pistil um árstíðasveiflu loftþrýstings):

„Kjarni vetrarins einkennist af nokkurri flatneskju [svipuðum meðalloftþrýstingi], en hún stendur ekki nema í um það bil 7 til 8 vikur, frá því snemma í desember þar til fyrstu daga febrúarmánaðar. Lægstur er þrýstingurinn í þorrabyrjun - á miðjum vetri að íslensku tali. Svo fer að halla til vors, tveimur mánuðum áður en meðalhiti tekur til við sinn hækkunarsprett. Þrýstihækkunin heldur síðan áfram jafnt og þétt, en í kringum sumardaginn fyrsta virðist herða á henni um stutta stund þar til hámarki er náð í maí. Þetta hámark er flatt og stendur í um það bil 5 vikur. Mánuðinn hörpu eða þar um bil. Harpa er eiginlega sérstök loftþrýstiárstíð, rétt eins og desember og janúar eru það - og þrýstihækkun útmánaða. Í maílok fellur þrýstingurinn - ekki mikið, en marktækt - og þrýstisumarið hefst. - Það stendur fram að höfuðdegi. [Þrýsti-] Árstíðirnar eru því fimm: Vetrarsólstöður, útmánuðir, harpa, sumar og haust“.

Einnig er í pistlunum fjallað um úrkomutíðni á landinu. Á hversu mörgum stöðvum landsins mælist úrkoma. Þar segir m.a:

„Fram undir miðjan mars eru úrkomulíkur oftast um og yfir 55 prósent á landinu, en þá fer lítillega að draga úr. Upp úr miðjum apríl er tíðniþrep og eftir það eru líkurnar komnar niður í 40 til 45 prósent. Líkur á því að úrkoma sé 0,5 mm eða meiri falla ámóta hratt (eða aðeins hraðar). Þrep skömmu fyrir sumardaginn fyrsta vekur auðvitað athygli - það tengist þeim þrepum loftþrýstings og þrýstióróa sem við kynntumst í fyrri leitarpistlum“. Úrkomutíðni á landinu er í lágmarki frá því um 10. maí til 10. júní“. [Og á viðmiðunartímabilinu 1949 til 2016 voru líkur á úrkomu minnstar 19.maí].

Síðar er fjallað um vindstyrk og vindáttir í veðrahvolfinu - þar segir m.a.: 

„Umskiptin á vorin eru mjög snögg. Styrkur vestanáttarinnar dettur þá snögglega niður í um helming þess sem var. Þetta gerist að meðaltali síðustu dagana í apríl. - Á móti er annað þrep síðla sumars, í síðustu viku ágústmánaðar. Segja má að vestanáttin fari beint úr vetri yfir í sumar“.

Og einnig segir af árstíðasveiflu vindátta á landinu:

„Í kringum jafndægur að vori dregur mjög úr tíðni sunnanátta - páskatíð tekur við - jú, með sínum frægu hretum - úr norðri. Síðari hluti þessa norðanáttaauka hefst í kringum sumardaginn fyrsta - og stendur til 19. maí (eða þar um bil)“. [Hörpuna]

Vorþurrkar eru oft erfiðir sökum gróðureldahættu. Þessi hætta fer vaxandi frá ári til árs. Ekki endilega vegna þess að þurrkum fjölgi hér á landi - eða þeir verði ákafari - heldur öðrum ástæðum. Þessar eru helstar:

• Hlýnandi veðurfar bætir gróðurskilyrði, magn og útbreiðsla margskonar gróðurs eykst.
• Búfjárbeit og önnur nýting gróðurs minnkar svo sina og annar lággróður eykst, ár frá ári.
• Fárfestingar í frístundabyggðum vaxa. Mikið um heilsárshús og árleg viðvera lengist, gróður þar margfaldast.
• Íslensk stjórnvöld leggja stóraukna áherslu á nýskógrækt sem úrræði í loftslagsmálum.

Sama eða svipað er að eiga sér atað víða um lönd og allra erfiðast er ástandið þar sem aukin þurrkatíðni og aukin ákefð þurrka koma einnig við sögu. 

Það er mikilvægt að gróðureldaváin sé tekin alvarlega. Ánægjulegt er að sjá að einhver vakning er að eiga sér stað. Hún mætti þó ná til fleiri viðbragðsþátta - og er rétt eins og ákveðin blinda ríki gagnvart sumum þeirra.

Fyrir tveimur árum tóku ritstjóri hungurdiska og K. Hulda Guðmundsdóttir á Fitjum í Skorradal saman minnisblað sem sent var til nokkurra aðila sem um þessi mál fjalla. Hér að neðan er tengill í þessa minnisblað (pdf). Þrautsegir áhugamenn ættu að reyna að lesa. 

Í dag (7.maí) gerði loks skúrir sums staðar sunnan- og suðvestanlands. Þá kom gömul þumalfingurregla frá því fyrir tíma tölvuspáa upp í huga ritstjóra hungurdiska. Hún er nokkurn veginn svona:

Gerist það í langvinnri norðaustanátt að þrýstingur á Reykjanesi falli niður fyrir þrýsting á Dalatanga má búast við að úrkomu verði vart - skúrir eða él falli á Suðvesturlandi.

Þannig var það einmitt í dag (7.maí).

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• minnisblað um gróðureldaviðbrögð

Met (eða þannig?)

Í gær (4.maí) fór lágmarkshiti á Dyngjujökli niður í -24,5°C - og svo niður í -24,0°C síðastliðna nótt (5.maí). Þetta er lægsti hiti sem mælst hefur hér á landi í maímánuði. Við vitum þó ekki hvernig staðan er á stöðinni, t.d. er hæð mælisins yfir yfirborði jökulsins ekki þekkt - sé hún teljandi minni en 2 metrar afskrifast talan um leið sem met. 

Stöðin er sem kunnugt er í um 1690 metra hæð, langhæst veðurstöðva hér á landi. Lágmarksmet munu falla þar ótt og títt næstu árin (verði stöðin starfrækt áfram) - nú þegar á hún lægsta hita í öllum mánuðum frá því í maí og fram í september - en ekki yfir veturinn - líklega tekur lengri tíma að hirða þau met líka - en það mun samt gerast starfi stöðin í áratugi. Að sumarlagi hefur hún það „fram yfir“ aðrar stöðvar að yfirborðshiti jökulsins er aldrei hærri en 0°C. Að vetrarlagi er þessi forgjöf ekki til staðar - þá er samkeppni við aðrar stöðvar flóknari og þarf sérstakar og sjaldgæfari aðstæður til.

Þó það sé að sjálfsögðu bæði gagnlegt og áhugavert að hafa veðurstöð svo hátt á jökli eru met þaðan ekki eins áhugaverð - til þess er forgjöfin of mikil. Þau verða það hins vegar um síðir sé stöðin starfrækt nægilega lengi - eða þá að aðrar stöðvar verða settar upp við svipaðar aðstæður.

Aðeins meira af apríl

Hinn hái loftþrýstingur í apríl telst til tíðinda í apríl (en er væntanlega hrein og klár tilviljun rétt eins og summa lottótalna slær við og við met). En það var ekki bara hæð yfir Grænlandi heldur líka vestur af Bretlandseyjum - og þetta þrýstimet því í eins konar söðulpunkti á milli hæðanna.

Jafnþrýstilínur eru heildregnar, en vik eru sýnd í lit, þau jákvæðu rauðbrún, en þau neikvæðu bláleit. Norðlægar áttir voru ríkjandi fyrir austan þetta mikla háþrýstisvæði. Kalt var víða í Skandinavíu - ekki þó eins í Finnlandi og vestar. Sömuleiðis var kalt á Bretlandi - sem og víða á meginlandi Evrópu.

Hér má sjá (sé myndin stækkuð) hæð 500 hPa-flatarins (heildregnar línur), þykkt (daufar strikalínur) og þykktarvik, bæði í nýliðnum apríl (efst til vinstri) sem og í þeim þremur aprílmánuðum öðrum sem „skyldastir“ eru honum í háloftunum, apríl 1956, 1973 og 1977. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Mesta jákvæða vikið í nýliðnum apríl var við strönd Labrador, um 90 metrar. Þar var hiti í neðri hluta veðrahvolfs um 4,5 stigum ofan meðallags áranna 1981 til 2010, en neikvæða vikið var mest í grennd við Danmörku, um 50 metrar - eða -2,5 stig undir meðallagi.

Vestanáttin í háloftunum var nokkuð stríð og átti sér dálítinn norðlægan þátt. Það er líka einkenni þessara fjögurra mánaða að hlýrra var fyrir vestan land heldur en austan þess. Slíkt er ekki mjög algengt. Staðan árið 1956 var einna líkust stöðunni nú, hæðarhryggurinn í við snarpari 1973 og í apríl 1977 var heldur kaldara en nú. 

Það sést ekki vel á myndinni, en í öllum mánuðunum fjórum hagaði þannig til að ívið hlýrra var fyrir vestan land heldur en austan við (lesist af legu daufu strikalínanna), öfugt við það sem algengast er. 

Á fáeinum veðurstöðvum á Austurlandi var apríl kaldari heldur en mars og á enn færri var hann kaldari heldur en febrúar líka. Hann náði því þó hvergi að verða kaldasti mánuður vetrarins - eins og komið hefur fyrir. Einu sinni áður á þessari öld hefur apríl orðið kaldari en bæði febrúar og mars á fleiri en 8 veðurstöðvum - það var 2012, næst þar áður árið 1991. Það er dálítið skemmtilegt að á árunum 1948 til 1959 (12 ár) var apríl í 5 skipti kaldari en bæði febrúar og mars á meirihluta stöðva - klasamyndunar gætir í veðrinu (ólíkt lottóinu). 

Hiti í apríl var neðan meðallags um land allt. Að tiltölu var hlýjast á Vestfjörðum, þar raðast meðalhitinn í 12.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni, en kaldast að tiltölu var á Suðausturlandi þar sem hitinn var í 17.hlýjasta sæti. Það er misjafnt hver er kaldasti apríl á öldinni. Það er 2006 við Faxaflóa, Breiðafjörð og á Vestfjörðum, 2001 á Ströndum og Norðurlandi vestra, 2010 á Norðausturlandi, á Suðausturlandi og á Miðhálendinu, 2008 á Austurlandi að Glettingi, 2012 á Austfjörðum og 2015 á Suðurlandi. Á landinu í heild var svo kaldast í apríl 2013 (þó var sá mánuður hvergi kaldastur á einstöku spásvæði). E.t.v. bendir þetta til þess að við eigum enn eftir að fá afgerandi kaldan apríl á þessari öld - hann hlýtur að bíða færis - eða er það ekki? 

Við þökkum Bolla P. fyrir kortagerðina. 

Smávegis af apríl

Meðan við bíðum eftir tölum Veðurstofunnar um meðaltöl og summur einstakra veðurstöðva giskum við á hita mánaðarins á landsvísu. Hann er -0,1 stigi kaldari heldur en meðallag aprílmánaða áranna 1991 til 2020, og -0,6 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára (sem og aldarinnar).

Hér má sjá að á síðustu áratugum 20.aldar hefði apríl 2021 verið í hópi þeirra hlýrri. Aftur á móti er hann í kaldari hópnum á þessari öld. Mun kaldara var þó 2013 og 2001. Apríl hefur - eins og aðrir mánuðir farið hlýnandi, þegar til langs tíma er litið. Sveiflurnar eru þó ekki alveg í takt við vetrarhitasveiflur, t.d. var skeiðið frá 1947 til 1953 sérlega kalt - inni í miðju hlýskeiðinu sem þá var almennt ríkjandi. 

Bráðabirgðauppgjör sýnir að hlýjast hefur að tiltölu verið á Vestfjörðum. Þar var hiti í 11.hlýjasta sæti (af 21) á öldinni þegar einn (kaldur) dagur ver eftir af mánuðinum. Kaldast hefur hins vegar verið á Suðausturlandi, þar er hiti í 18.hlýjasta sæti aldarinnar - þrír aprílmánuðir kaldari. Ritstjórinn uppfærir þessar röðunartölur á morgun - þegar síðasti dagurinn er kominn með. 

Loftþrýstingur hefur verið sérlega hár í apríl. Sá hæsti frá upphafi mælinga fyrir 200 árum. Myndin sýnir meðalþrýsting í apríl á þessu tímabili. Klasamyndunar gætir - sé þrýstingur hár í einhverjum apríl virðast heldur meiri líkur en minni á því að hann verði það aftur innan fárra ára - sama á við um lágþrýsting. Annars virðast gildin vera mjög tilviljanakennd og leiti er engin - mun minni en óvissa í mæliröðinni. Lágþrýstimetið er aðeins 10 ára gamalt - frá 2011. Sá mánuður var mjög minnisstæður fyrir óvenjutíð og mikil illviðri. Við getum búist við mánaðarmeðaltalsþrýstimeti (háu eða lágu) á um 8 ára fresti að jafnaði - sé þrýstingurinn tilviljanakenndur. Engu spáir þetta um framhaldið. Síðast þegar þrýstingur var ámóta hár í apríl og nú (1973) var júnímánuður mjög kaldur - árið 2011 var júní líka kaldur. 

En óhætt er að segja að enn hafi farið vel með veður - og tilfinning ritstjóra hungursdiska sú að minna hafi orðið úr illviðrum heldur en efni hafa staðið til. Þannig hefur heildarveðurreyndin einnig verið í haust og í vetur. Vonandi er að það ástand standi sem lengst (en því mun samt linna að lokum). 

Mistur í dag

Töluvert mistur var við Faxaflóa - og víðar á landinu í morgun. Skörp hitahvörf voru á miðnætti í um 1500 metra hæð yfir Keflavíkurflugvelli. Um sjö stiga frost var í þeirri hæð - en þar rétt ofan við var hins vegar frostlaust - í þurru lofti - rakastig aðeins um 20 prósent. Loftið neðan við er hins vegar rakt, á bilinu 70 til 100 prósent. Á hádegi höfðu hitahvörfin færst heldur neðar - og ský í hitahvörfunum horfin að mestu. 

Lagskiptingin sést vel á þversniði harmonie-líkansins. Það nær frá punkti skammt suðvestan Reykjaness og norður fyrir Vestfirði. Heildregnu línurnar sýna jafngildismættishita (höfum ekki áhyggjur af honum hér) - en litir rakastig. Rauðar, daufar strikalínur sýna vatnsinnihald loftsins - aðeins 0,5 g/kg ofan við, en allt upp í 3,5 g/kg neðan hitahvarfanna.

Uppruni loftsins neðan og ofan við virðist misjafn sé að marka reikninga bandaríska hysplit-líkansins. Hér er reynt að reikna hvaðan loft í mismunandi hæðum yfir Reykjavík á miðnætti var komið.

Græna línan er uppi í 3 km hæð - vel ofan hitahvarfanna. Fyrir fimm dögum var það loft í um 6 km hæð yfir Baffinslandi - hefur síðan farið yfir Grænland - streymdi þar niður yfir jöklinum norðanverðum og er síðan hingað komið. 

Bláa línan er í 1500 metrum - nánast í hitahvörfunum sjálfum. Þetta er loft ættað frá Írlandi - en hefur síðustu tvo daga hringsólað við Ísland - og neðstur er rauði ferillinn - líka loft frá Bretlandi sem strokið hefur sjávarmál og loks farið að hringsóla við Reykjanes. Af þessu mætti e.t.v. ráða að mistrið sé að minnsta kosti þríþætt - kannski eitthvað frá Bretlandi (eða meginlandinu), eitthvað úr eldgosinu og síðan að hluta til vatn sem þést hefur á mengunarefnunum. Kannski er eitthvað ryk af hálendi eða söndum landsins líka í súpunni. Ekki hefur ritstjórinn glóru um hlutfall þessara þátta í mistrinu. 

Hann veit það hins vegar af fyrri reynslu að þó gosið á Reykjanesskaga sé lítið - og mengun kannski ekki mjög mikil, getur það haft furðumikil áhrif á ásýnd himinsins - svo fremi sem vindur sé ekki því meiri. 

Heyskapur og hitafar í upphafi 19. aldar

Heimildir eru nokkrar um veður og tíðarfar fyrir 200 árum - en misaðgengilegar. Talsvert vantar upp á að allt hafi verið tínt saman sem hægt væri - og hugsanlegt er meira að segja að fleiri mælingar leynist einhvers staðar í skjalasöfnum. 

Hér verður vikið að tveimur gagnaröðum - ekki fyrirferðarmiklum en þær segja þó eitthvað um veðurfar þessara ára. Annars vegar eru upplýsingar um það hvenær Björn Bjarnason bóndi í Húnaþingi hóf slátt, en hins vegar um töðufall (heyfeng af túnum) hjá Jóni Jónssyni í Eyjafirði. Við berum þessar raðir tvær saman við hitafar - eins og mælingar segja frá því. 

Björn Bjarnason, bóndi á Brandsstöðum í Húnavatnssýslu, tók saman mjög merkan annál sem kenndur er við bæinn. Björn flutti að Brandsstöðum 1812 og bjó þar búi frá 1816 til 1821 og aftur eftir 1836, en þess á milli á Guðrúnarstöðum í Vatnsdal. Hann var fæddur 1789 en lést 1859. Annáll Björns er til í tveimur meginhandritum og segir útgefandinn [Jón Jóhannesson] mikinn mun á þeim. „Gerðirnar eru svo ólíkar, að varla munu nokkrar tvær setningar eins í báðum“. Yngri gerðin varð fyrir valinu til útgáfu. Eldri gerðin [í Lbs316 8vo] heitir „Um árferði“ og nær til áranna 1791 til 1854. Útgefandinn segir: „Það sem 316 hefur fyllra en yngri gerðin og ekki verður getið neðanmáls, er einkum um veðurlag og verðlag, enda segir yngri gerðin nægilega mikið frá þeim efnum til þess, að menn fái sæmilega hugmynd um þau“. Þetta þykja okkur veðuráhugamönnum auðvitað vondar fréttir. Við hljótum að spyrja um hvað það er sem sleppt var - og efumst um að „sæmileg“ hugmynd um veðurlag nægi okkur - sé fyllri til. Ritstjóri hungurdiska hefur ekki náð að afla sér sýnishorna til samanburðar. Hugsanlegt er að Jón Jóhannesson hafi rétt fyrir sér, að það sem vantar skipti engu. En sú spurning hlýtur að vakna hvort svipað sé farið með aðra annála sem til eru í fleiri en einu handriti - að frásagnir af „ómerkilegum sveitaerjum“ hafi forgang yfir veður- og náttúrufarslýsingar. Jón sá sem kunnugt er um útgáfu Íslenskra annála 1400 til 1800 á árunum 1940 til 1948 [4.bindi og eitthvað áfram]. Þessi grunur styrkist - þegar sú staðreynd liggur fyrir að veðurathugunum er oftast sleppt í þýddum útgáfum á ritum erlendra manna um Ísland. Tími er kominn til að þessari vitleysu verði hætt og veðurathuganir ekki ritskoðaðar við útgáfu gamalla rita, handrita sem prentaðra.

Þessar aðfinnslur varðandi útgáfu Brandsstaðaannáls kunna að vera ýktar og óþarfar - sé svo er ljúflega beðist velvirðingar - því í annálnum er að finna gagnorðar lýsingar á veðráttu og veðri þessa tíma. Jón Jóhannesson hefur það líka sér til varnar að Björn hefur sjálfur stytt veðurlýsingarnar þegar hann ritaði yngri gerðina - sem er að flestu öðru leyti fyllri. Annállinn byrjar 1783 - áður en Björn fæddist - og er varla alveg sjálfstæð heimild fyrr en hann kemst á unglingsár - eftir 1804. Einhverjar beinar frásagnir hefur hann þó frá sér eldri mönnum - atriði sem annars væru okkur glötuð. Í annálnum tiltekur Björn sláttarbyrjun í flestum árum, ýmist ákveðinn dag eða í tiltekinni viku sumars. Svo virðist sem samband sé á milli sláttarbyrjunar og meðalhita ársins, þótt auðvitað geti margt annað komið til. Þetta samband virðist sérstaklega gott ef nokkur ár eru tekin saman, t.d. með keðjumeðaltölum.

Björn var kappsmaður við heyskap. Jón Jóhannesson kemst skemmtilega að orði: „Til þess er tekið að honum hirtust fljótar og betur hey en öðrum mönnum, og talið var að ekki kæmi það óþurrkasumar, að hey hrektust til muna hjá Birni á Brandsstöðum. Hins vegar þótti hann lítill sláttumaður. Honum beit illa, og hann hafði ljótt og erfitt sláttulag, en við rakstur var hann tvígildur“. Jón segir einnig: „Birni hefur verið mjög ósýnt um reikning, og eru tölur einna varhugaverðastar af því, sem stendur í ritum hans“. Björn lagði á það áherslu að hefja heyskap um leið og spretta og stund leyfðu og að menn nýttu flæsudaga til heyskapar eins og frekast væri unnt. Treysta aldrei á að góður þurrkur gæfist síðar. Mættu margir enn taka þetta sér til fyrirmyndar þegar njóta skal íslenska sumarsins. Grípa góðu dagana í júní - jafnvel í maí - til sumarverka eða útiveru en treysta ekki alfarið á góðviðriskafla síðsumars til slíkra hluta. Komi þeir er um ánægjulegan bónus að ræða.

Feðgarnir Jón og Jón Jónssynir klerkar í Eyjafirði héldu dagbækur um veður (og fleira) í nærri því 100 ár. Elsta dagbókarhandrit Jóns eldra er dagsett í janúar 1747, en seinustu færslur Jóns sonar hans eru frá því í ágúst 1846.  

Veðurlýsing fylgir flestum dögum, auk þess viku- og mánaðayfirlit lengst af. Inn á milli eru einnig ýmsar upplýsingar aðrar úr búskapnum. Gallinn er hins vegar sá að fæst af þessu er auðlesið – leturgerð og stafsetning með allt öðrum hætti en nú tíðkast, textinn mjög bundinn (styttingar notaðar), auk þess sem hlutar handritanna eru orðnir býsna máðir. Jón eldri færir dagbók sína fyrstu árin á latínu. Satt best að segja þarf annað hvort atvinnumennsku í handritalestri eða sérlega þrautseigu og gott auga til að brjótast í gegnum allt saman.

Hér notum við okkur aðeins eina litla töflu sem sýnir töðufall (heyfeng) á bújörðum Jóns yngra á árunum 1786 til 1836. Taflan birtist í brotum, eftir því sem tími leið, í dagbókum hans. Við berum heyfeng hvers árs saman við reiknaðan ársmeðalhita í Stykkishólmi. – En fyrst verðum við að fara fáeinum orðum um feðgana. Þær upplýsingar eru fengnar úr „Íslenzkum æviskrám“ Páls E. Ólasonar sem nú eru aðgengilegar á netinu.

Jón Jónsson eldri var fæddur á Bakka í Svarfaðardal 19. september 1719 og lést 3. júlí 1795. Hann var stúdent frá Hólaskóla 1745, varð þá djákni að Möðruvallaklaustri, fékk Grundarþing í Eyjafirði 1758 og hélt til æviloka. Bjó fyrst á Guðrúnarstöðum, síðan á Grund en síðast á Núpufelli. Jón Jónsson yngri var fæddur á Guðrúnarstöðum 28. ágúst 1759 en dó í september 1846. Hann varð stúdent úr heimaskóla 1780 og vígðist 1783 sem aðstoðarprestur föður síns. Bjó fyrst að Grund, síðan á Núpufelli, en fluttist að Möðrufelli 1798. Fékk Grundarþing 1795, eftir föður sinn og Möðruvallaklaustursprestakall 1839. Fluttist þá að Dunhaga og andaðist þar.

Í dagbókum Jóns yngra eru á nokkrum stöðum listar yfir töðufall á búum hans. Fyrsta árið sem ritstjóri hungurdiska hefur rekist á er 1786 – hugsanlega leynast tölur fyrri ára í hrúgunni sé betur að gáð. Einnig má finna upplýsingar um engjaheyskap þar til Jón flutti að Möðrufelli, en ekki eftir það (svo sést hafi til). Tölur eru einnig til frá árum hans að Dunhaga, en þar eru tún greinilega mun minni – og búskaparumsvif hins áttræða prests minni en áður var. Þegar við horfum á tölurnar verðum við auðvitað að hafa í huga að áreiðanlega hefur verið munur á túnum Núpufells og Möðrufells – reyndar eru upplýsingar um mælingar á stærð þeirra í dagbókunum – og við gætum reynt að reikna töðufall á flatareiningu, en við látum nú sem ekkert sé. Sömuleiðis verður að telja líklegt að Jón hafi stundað túnbætur – og að aukning sú sem fram kemur á heyjum í tölunum sé ekki einungis breytingum á veðurfari að þakka.

Í leiðinni skulum við til gamans bæta þriðju gagnaröðinni við. Mælingum á árlegum samsætuvikum í gisp2-kjarnanum á Grænlandi á sama tíma. Samsætuvikin veita upplýsingar um hitafar - en hafa verður í huga að það er í 3 km hæð á hábungu Grænlandsjökuls, en ekki við sjávarmál á Íslandi.  

Reiknum við „hráa“ fylgnistuðla milli „Stykkishólmshitans“ (sem þó er ekki mældur í Hólminum) og þessara þriggja gagnaraða er útkoman þessi. Hiti/sláttarbyrjun = -0,42. Mínustalan þýðir að því síðar sem sláttur hefst - því kaldara hefur árið verið. Hiti/töðufall = 0,43. Því meiri sem taða er - því hlýrra hefur árið verið. Hiti/samsætuvik = 0,30. [Því neikvæðari sem samsætuvikið er - því kaldara er á Íslandi]. 

Í veðurfræði þykja þetta ekki háir fylgnistuðlar (þó marktækir séu), en þættu líklega nokkuð góðir í heilbrigðis- og félagsvísindum þar sem tengsl áhrifaþátta eru gjarnan enn flóknari og torræðari heldur en í lofthjúpnum. 

Við skulum fyrst bera saman tímaraðir töðufalls og hita beint - frá ári til árs. 

Ársmeðalhita má lesa af vinstri kvarða, en töðufall (hestar) af þeim hægri. Síðasta ár heyfengsupplýsinganna er 1836 - vont ár - töðufall það versta síðan 1812 (ásamt 1834 og 1835). Þennan tíma lá við stórvandræðum viða norðanlands. Versta heyskaparsumarið var 1802 - frægt hallærisár. Töðufall var litlu meira 1796 (um það höfum við ekki enn fjallað hér á hungurdiskum). Mest var töðufallið 1820 og aftur 1831. Á fyrri hluta tímabilsins heyjaðist einnig vel 1789 og 1805. Við þykjumst vita eitthvað um hitafar allra ára á 19.öld (lítið reyndar um 1802), en mælingar frá 18.öld eru öllu gisnari. Kannski getum við nýtt okkur töðufallið til ágiskana.

Brandsstaðaröðin (sláttarbyrjun) nær frá 1802 til 1857. Stundum nefnir Björn nákvæman dag, en stundum aðeins viku sumars. Síðasta sláttarbyrjun hans var 1835, 31.júlí, en sú fyrsta 1852, 8.júlí. Sömuleiðis hóf hann slátt snemma 1805 og 1842, eða 10.júlí. 

Við lítum á samsætuvik áranna 1780 til 1857. Þau segja okkur að kaldast hafi verið 1835 - en hlýjast 1786, en það ár þekkjum við engar hitamælingar hér á landi (nema illskiljanleg brotabrot frá Magnúsi Ketilssyni sýslumanni í Búðardal á Skarðsströnd). 

Næst giskum við á hitann beint út frá mæliröðunum þremur, hverri fyrir sig. Þá kemur í ljós að breytileiki áætlaða hitans er miklu minni heldur en þess mælda - en slíkt er alvanalegt. Að lokum búum við til 5-ára keðjumeðaltöl og berum saman. Þar sést bælingin vel.

Blái ferillinn sýnir Stykkishólmshitann. Rauði ferillinn er „töðufallshitinn“, sá græni sýnir „sláttarbyrjunarhita“, en sá brúni „samsætuvikahita“. Það sem er sérlega athyglisvert er að hágildi og lággildi ferlanna eru ekki fjarri því að vera samtíma. Allir eru sammála um kuldakastið (skammvinna) á fjórða áratug 19.aldar og sömuleiðis er sæmilegt samkomulag um tvö tímasetningu næstu kuldakasta á undan, um 1825 og um 1810. Hitinn fer mjög neðarlega í því fyrsta - e.t.v. er hér um raunverulega villu í mati á Stykkishólmshitanum að ræða. - Alla vega má taka þetta sem alvarlega ábendingu þar um. Málið verður örugglega rannsakað nánar. 

Samsætuferillinn syndir í gegnum allt tímabilið á svipuðum slóðum - sýnir illa hlýskeiðið sem kom eftir 1840 - það skeið var örugglega hlýrra en það sem áður kom - alla vega hlýrra en tíminn fyrir 1820. Óljósara er með misræmið á 18.öld (áður en hitamælingarnar verða samfelldar). Þar virðist töðufallið vera minna heldur en hitinn sem samsætumælingarnar giska á. Búa má til skýringar á þessu misræmi. Það hefur t.d. sýnt sig að á 20.öld komu margra ára tímabil þegar mikið misræmi var á milli hitavika við strendur Grænlands og uppi á jöklinum - hugsanlega er hér um eitthvað slíkt að ræða. Hugsanlega gæti neikvæðra áhrifa Skaftáreldamóðunnar enn hafa gætt í heyfeng (og gróðurfari) áratug eða meira eftir gosið.  Eins gætu tún Jóns hafa verið marktækt minni heldur en síðar var. Ágiskanir sem sést hafa um hitafar á Íslandi - gerðar eftir hitafari í nágrannalöndum okkar í Evrópu - sýna tiltölulega hlýtt tímabil hér á landi í lok 18.aldar. Varlega skulum við þó trúa slíku - nema fleiri ábendingar berist - en við vitum þó að alls ekki voru öll ár vond.

Hér reynum við að „eyða“ bælingunni. Það er gert með því að halda hitamælingakvarðanum eins og hann var (til hægri) - meðan við belgjum áætlanakvarðann út. Mælingakvarðinn nær frá 1 til 5 stiga, en áætlanakvarðinn til 2 til 4 stiga. Með þessu móti sjáum við tímasamræmi - og ósamræmi - betur en áður. 

Spurning hvort ritstjóri hungurdiska leggur nú í samantekt ritaðra heimilda um veðurfar á landinu á síðari hluta 18.aldar. 

Heimildir:

Brandsstaðaannáll, eftir Björn Bjarnason á Brandsstöðum: Húnavatnsþing I, útgáfu annaðist Jón Jóhannesson. Reykjavík: Sögufélagið Húnvetningur, Húnvetningafélagið í Reykjavík, 1941, 237 s.

Handrit á Landsbókasafni Íslands: ÍBR 81- 86 8vo.

Hitamælingar á ýmsum stöðum.