Endurtekið efni (um hlýnun)

Nú bregðum við okkur rúm 20 ár aftur í tímann. Þá skrifaði ritstjóri hungurdiska grein sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins 28.mara 1998 undir yfirskriftinni: „Aukin gróðurhúsaáhrif í íslenskum veðurathugunum“. Greinina prýddi undurfögur mynd (eftir RAX) af hafísröst við Vestfirði - sem tekin var nokkrum dögum áður. Greinina má auðvitað finna á timarit.is, en ritstjórinn rakst á hana í ljósriti á dögunum og finnst ekki alveg út í hött að birta hana hér og nú. Ástæðan er sú að í greininni var auk fortíðar fjallað um framtíðina og settar fram nokkrar einfaldar sviðsmyndir (eins og það er kallað) um þróun hitafars. 

Hér að neðan kemur fyrst texti greinarinnar í heild - ásamt myndum (ekki þó sú fallega). Við sleppum þó millifyrirsögnum. Að lokum eru fáeinar vangaveltur um það sem síðan gerðist í framhaldinu - til loka ársins 2017. Vonandi hafa einhverjir gaman af að rifja þetta upp (en þeim sem ekki hafa það er fyrirgefið - eins og venjulega). Það má nú taka fram að í handriti var titill greinarinnar „Merki um aukin gróðurhúsaáhrif í íslenskum veðurathugunum?“ - öllu þokukenndari (auðvitað) heldur en sá sem síðan birtist í Lesbókinni. Kannski rétt að taka fram líka að árið 1998 sáust ekki enn merki þess að kuldakastinu mikla sem hófst hér á landi árið 1965 (eða svo) væri um það bil að ljúka.

Og hefst þá greinin:

Í fjölmiðlum og manna á meðal er talsvert rætt um hlýnun af völdum aukinna gróðurhúsaáhrifa. Sem vonlegt er sýnist sitt hverjum og er reyndar ástæðulaust að halda að öll kurl séu endanlega komin til grafar í þeirri umræðu. Nokkuð hefur á því borið að hegðan veðurlags á Íslandi síðustu áratugi sé notuð sem röksemdafærsla gegn hugmyndum þorra vísindamanna um hlýnandi veðurlag. Hér sé þrátt fyrir allt kaldara nú en var fyrir miðja öldina. Hér er ætlunin að fjalla lítillega um þetta mál.

1. Hiti á norðurhveli jarðar 1856 - 1997. (Úr safni Hadley-reiknimiðstöðvar bresku veðurstofunnar og Climatic Research Unit við Norwich-háskóla á Bretlandi). Tölurnar á lóðréttu ásunum sýna frávik hita frá meðallaginu 1951-80 í Celcíusgráðum.

Lítum fyrst á kunnuglega mynd sem sýnir meðalhita á norðurhveli frá 1851 til 1997 (1). Súlurnar sýna frávik meðalhita hvers árs frá meðaltali áranna 1951-1980, en þykkari línan sýnir 15-ára keðjumeðaltal. Stöldrum nú við nokkur atriði. Frá upphafi línuritsins til um 1920 er hitinn lengst af að sveiflast svona 0,2° til 0,4° undir meðallaginu áðurnefnda. Um 1920 fer ferillinn að sveigja uppávið. Þó „brekkufóturinn” sé við 1917 er það ekki fyrr en síðar sem greinilegt er að farið er að hlýna. Ef brugðið er blaði fyrir þann hluta myndarinnar sem sýnir tímann eftir 1929 sést að fram undir það eru árin flest á svipuðu róli. En síðan tekur við skeið þar sem hiti nær meðallaginu áðurnefnda. Greinilegur toppur er árið 1944, en síðan gengur hlýnunin dálítið til baka. Hlýjasti hluti þessa tímabils er ekki fjarri 0,3° hlýrri en var síðari hluta 19.aldar. Næsti brekkufótur er um miðjan 8. áratuginn. Ár sem eru marktækt hlýrri en þau hlýjustu fyrr á öldinni koma þó ekki fyrr en 1988 eða svo. Síðustu 10 árin hafa greinilega verið hlýrri en áður þekkist á því tímaskeiði sem þessar mælingar ná yfir. Nú er svona 0,2 - 0,3° hlýrra en var um miðja öldina, þ.e.a.s. 0,5° - 0,7° hlýrra en í upphafi aldar og síðari hluta þeirrar síðustu. Á myndinni má einnig sjá að fyrir 1880 er breytileiki milli ára meiri en síðar hefur verið. Ekki er víst af hverju þetta stafar en skortur á mælingum gæti verið hluti skýringarinnar. Nú er unnið mikið við að reyna að framlengja þetta línurit aftur á bak til síðasta hluta 18. aldar. Óvissan í þeim reikningum er mikil, en þó hefur komið í ljós að hiti virðist a.m.k. tvisvar hafa orðið hærri heldur en var eftir miðja 19. öld, ef til vill ekkert ósvipað því sem við sjáum á íslenska línuritinu hér að neðan. Ef hlýnunin er miðuð við þessi hugsanlegu fyrri hámörk verður hún sennilega nær 0,5° en 0,7°.

2. Hiti í Stykkishólmi 1831-1997. Skásettar punktalínur upp frá vinstri til hægri: Miðlína, leitni (trend) hitans yfir tímabilið í heild (0,633°C/100 árum). Efsta línan er sú sama og miðlína að viðbættum 1,5°C, neðsta línan er 1,5°C undir miðlínunni. Rauði, breiði ferillinn sýnir 15-ára keðjumeðaltöl á öllum myndunum 2 til 6. 

Þá lítum við á mynd (2) sem sýnir hitafar í Stykkishólmi frá því um 1830 til okkar daga. Mælingar hófust í Stykkishólmi 1.nóvember 1845, en með samanburði við mælingar í Reykjavík má með nokkuð góðu móti áætla Stykkishólmshitann aftur á 3. áratug 19. aldar. Enn eldri mælingar eru til og er nú unnið að lausn túlkunarvandamála sem við er að stríða til að nota megi þær til þess að framlengja línuritið aftur til 1775. Hægt er að túlka þessa mynd á fleiri enn einn veg. Hér er hins vegar ætlunin að líta á einn möguleika, þann að hér hafi þrátt fyrir allt hlýnað nokkurn veginn jafn mikið og að meðaltali á norðurhveli.

Hitafarinu má skipta í tvenns konar tímabil, hlý og köld. Fremur hlýtt tímabil stóð í 8 ár eða svo á 5. áratug 19. aldar. Annað hlýtt tímabil var við lýði frá um 1925 til 1964. Hlýjasti hluti þessa síðara tímabils er u.þ.b. 0,5° hlýrri en hlýjasti hluti fyrra tímabilsins, 70 - 80 árum áður (eins og efsta beina línan á myndinni sýnir). Kalt tímabil hófst um 1850 og stóð fram á 3. áratug þessarar aldar. Annað kalt tímabil hófst 1965 og stendur kannski enn. Hlýjustu ár þessa síðara kalda tímabils eru ekki fjarri því að vera 0,5° hlýrri en hlýjustu ár síðasta kalda tímabils. Hitafarið eftir 1965 er nánast eins og beint framhald af þeirri hægu hlýnun sem átti sér stað frá upp úr 1860 til 1920. Veðurfar á Íslandi er með þeim sérkennum að stöku sinnum eru hafþök af ís norðan og austan við land. Þá lokast fyrir upphitun lofts af norðlægum uppruna norðan við land og landið verður eins konar tangi út úr Grænlandi. Þá breytist veðurlag á Íslandi og slík ár fá einskonar „aukakulda”. Við sjáum ár af þessu tagi á síðustu öld, en ekki á þessari. Þetta voru 1836, 1859, 1863, 1866, 1869, 1874, 1881, 1882 og 1892. Við lá að við færum í þetta far 1979.

Beina línan sem liggur um myndina þvera skáhallt gegnum súluþyrpingarnar uppávið til hægri sýnir 0,63° hlýnun á hundrað árum eða u.þ.b. það sama og er á norðurhveli í heild. Hlýindaskeiðin tvö áðurnefndu eru samkvæmt þessari túlkun sérstakar sveiflur sem þurfa aðra skýringu en aukin gróðurhúsaáhrif. Hvað veldur veit enginn, en ýmsar skýringartilgátur hafa verið nefndar en þær verða ekki raktar hér.

3. Framtíðarsýn. Ferlar framlengdir með því að  bæta frávikum hlýskeiðsins um og fyrir miðja öldina (og upphafi síðara kuldaskeiðs) við framhald leitnilínu. Leitnilínan sýnir sem fyrr 0,633°C hitahækkun á hverjum 100 árum. 

Hvert verður svo áframhaldið? Það veit auðvitað enginn. Það gæti t.d. komið nýtt aukahlýindaskeið. Það ætti þá e.t.v. að verða hlýrra en hið fyrra, kannski eins og á næstu mynd (3; „Framtíðarsýn 1a”). „Framtíðin” á þessari mynd er einfaldlega þannig fengin að gamla hlýindaskeiðinu er bætt við línuritið í framhaldi af árinu í ár, en nú væri byrjun þess hlýrri en var um 1920, í upphafi þess fyrra. Kannski heldur núverandi „kuldaskeið” áfram og stendur hátt í eina öld.

4. Framtíðarsýn. Ferlar framlengdir með því að bæta frávikum kuldaskeiðsins fyrra við framhald leitnilínu. Leitnilínan sýnir sem fyrr 0,633°C hitahækkun á hverjum 100 árum. 

Mynd 4 („Framtíðarsýn 1b”) er þannig fengin að frávik gamla skeiðsins frá beinu línunni er líka notað sem frávik áranna 1998-2062 frá sömu línu. Þó er gerð sú breyting að fjögur mestu hafís- og kuldaárin verið skorin burt að nokkru (þau sem lenda neðan neðstu skálínunnar á mynd 2. Ef eitthvað ámóta yrði raunin mættum við bíða lengi eftir jafnhlýjum árum og á 4. áratugnum, jafnvel þó gróðurhúsaáhrifin héldu áfram að aukast eins og verið hefur. Vöntun á hlýjum árum á Íslandi væri því enginn afsönnun á vaxandi hlýnun í heiminum. Við gerð þessarar framlengingar var ákveðið að láta þetta síðara kuldaskeið einnig hanga neðan í línunni eins og hið fyrra. Það breytir þó ekki miklu þó meðalfráviki fyrra kuldaskeiðsins (0,28°) yrði bætt ofan á.

Kannski bætir hlýnunin í sig eins og tölvureikningar virðast benda á. Niðurstöður veðurfarslíkan- reikninga virðast benda til þess að hlýnun á næstu 100 árum verði á bilinu 1,5° til 3° að meðaltali yfir jörðina.

5. Framtíðarsýn. Eins og mynd 3 að öðru leyti en því að í stað 0,633°C hitahækkun á hverjum 100 árum er sett hækkunin sett 3,0°C á 100 árum eftir 1997. Þetta er við efri mörk þess sem líklegt er talið í skýrslum IPCC-hópsins.

Síðustu myndirnar (5; „Framtíðarsýn 2a” og 6; „Framtíðarsýn 2b) eru eins gerðar og myndir 3 og 4 nema hvað á þessum seinni myndum er hlýnunin eftir 1997 sett við efri mörkin eða 3,0°C/100 ár. Takið eftir því að þrátt fyrir þessa miklu hlýnun koma ár sem eru hlýrri en hlýjustu árin á 4. og 5. áratugnum ekki fram fyrr en eftir 2015 í síðara dæminu, en eftir um áratug í því síðara.

6. Framtíðarsýn. Eins og mynd 4 að öðru leyti en því að í stað 0,633°C hitahækkun á hverjum 100 árum er sett hækkunin sett 3,0°C á 100 árum eftir 1997. Þetta er við efri mörk þess sem líklegt er talið í skýrslum IPCC-hópsins.  

Þessi fjögur ímynduðu dæmi ætti ekki að taka alvarlega og auðvitað verður raunveruleikinn einhver allt annar. Kannski kemur hafísinn af fullum þunga aftur? Við gætum e.t.v. fengið „aukakuldaskeið” jafn óvænt og hlýindaskeiðin? Svo gæti auðvitað hlýnað strax á þessu ári?

Niðurstaðan er sú að „skortur á hlýnun” hérlendis er ekki í neinu ósamræmi við hugmyndir um aukin gróðurhúsaáhrif. Svo virðist sem á Íslandi hafi hlýnað alveg jafn mikið og að meðaltali á norðurhvelinu öllu þegar til langs tíma er litið.

- - - 

 

Hér lýkur greininni gömlu. Nú hafa liðið 21 ár (og reyndar nærri því 22). Því má spyrja hvernig þessar sviðsmyndir hafa gengið eftir - hvernig hefur hlýnunin gengið fyrir sig?

Svarti ferillinn á þessari mynd sýnir 15 ára keðjumeðaltöl hita í Stykkishólmi allt fram til áranna 2004 til 2018 - hinir litirnir sýna sviðsmyndirnar fjórar (og byrja á 1984 til 1998). Þær sviðsmyndir sem sýndu áframhaldandi kuldaskeið (og undirliggjandi hlýnun) eru lengst frá því að hafa komið fram, en hlýnunin á þessari öld fylgir hlýrri sviðsmyndunum nánast nákvæmlega. Blái ferillinn sýnir síðan framtíð þar sem (undirliggjandi) hlýnun heldur áfram eins og verið hefur (0,6°C/öld) - en að núverandi hlýskeiði ljúki - eins og því fyrra. 

Bleiki ferillinn sýnir aftur á móti nærri 5 sinnum hraðari hlýnun - hún er svo hröð að „náttúruleg“ kólnun hefur ekki í við hana - þó mikil sé. 

Við ættum að sjá af þessu að það er eiginlega alveg sama hver hitaþróun næstu 40 ára verður hér á landi - allar tölur verða í samræmi við aukin gróðurhúsaáhrif - hitabreytingar til skamms tíma á einum stað segja nær ekkert um það sem er að gerast í heiminum í heild. 

Spurningin er hins vegar sú hvort við höfum undanfarin 20 ár verið að taka út staðbundna hlýnun eða ekki - henni er ósvarað. Það má hins vegar halda því fram að fari hiti næstu 20 ára vel upp fyrir bleika ferilinn sé eitthvað mikið í gangi - og þá trúlega á heimsvísu - hin gríðarlegu hlýindi síðustu 20 ára hér á landi hafi þá ekki verið eitthvað staðbundið. 

Það má benda á að hlýjasta ár alls tímabilsins í Stykkishólmi var 2016 - meðalhiti þá hærri heldur en öll 15-ára meðaltöl sviðsmyndanna. 

Vestanáttarrýðin virðist halda áfram

Eins og fram hefur komið hér á hungurdiskum áður hefur vestanáttin verið heldur rýr í roðinu á seinni árum - þó henni hafi auðvitað brugðið fyrir mánuð og mánuð - eða jafnvel tvo til þrjá í einu (eins og veturinn 2015 og vorið 2018). Við byrjum pistil dagsins á því að líta snöggt á stöðuna um þessar mundir, en horfum svo á „þróun“ undanfarinna ára. Ritstjóranum er þó ekki sérlega vel við að nota orð eins og þróun - því flest tekur enda í veðráttunni. Textinn hér að neðan er heldur þungur undir tönn - og varla við hæfi nema fárra. 

Norðurhvelskortið sýnir hæð 500 hPa-flatarins síðdegis miðvikudag 13.nóvember (evrópureiknimiðstöin spáir). Jafnhæðarlínur eru heildregnar, af þeim ráðum við styrk og stefnu vinda í miðju veðrahvolfi. Litir sýna þykktina en hún mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Á miðvikudaginn verður fremur svöl norðanátt yfir Íslandi. Þykktin í kringum 5200 metra, meðaltal nóvembermánaðar er um 5280 metrar - því má gera ráð fyrir að hiti verði um 3 til 4 stigum neðan meðallags - minna við sjóinn - meira inn til landsins. 

Fyrir suðvestan Grænland er mikil vindstrengur, dýpkandi lægð sem virðist stefna í átt til landsins og á samkvæmt spám að koma hér seint á fimmtudag og ráða veðri fram á helgina. Svo virðist sem vestanátt nái sér þá á strik um stund - jafnvel með snjókomu eða éljagangi. En þrátt fyrir það eru spár ekkert sérstaklega á því að sú vestanátt endist að neinu ráði því hún hefur engan stuðning af hlýju lofti í suðri - og ekki heldur teljandi stuðning af kuldapollum norðurslóða. 

Á kortinu eru merktir tveir sporöskjulega hringir - á slóðum þess nyrðra hafa minniháttar háloftahæðir og hryggir haldið til að undanförnu - fyrirstaða án þess að um hefðbundna hæðarfyrirstöðu hafi verið að ræðs. Þessir hæðarhryggir hafa lengst af haldið norðankuldanum frá okkur - og líka orðið til þess að lægðir hafa að mestu haldið sig suður af landinu. Syðri hringurinn er utanum vestanvert Miðjarðahaf. Þar hefur í mestallt haust verið eins konar grafreitur lægðanna sem farið hafa fyrir sunnan okkur - með ódæmarigningum bæði á austanverðum Spáni, í Frakklandi og víðar. 

Svo virðist sem á þessu verði litlar grundvallarbreytingar - austlægu áttirnar haldi undirtökunum þó vestanátt bregði fyrir dag og dag. Langtímaspár - líka þær sem ná til nokkurra mánaða hafa bent til þess sama. Einungis hafur verið mismunandi hvort lægðabrautum er spáð nærri landinu eða langt suður í höfum. Enginn möguleiki er að sjá hvenær þessu ástandi lýkur. 

Línuritið sýnir 12-mánaða keðjumeðaltöl styrks vestanáttar í 500 hPa yfir Íslandi. Það sem vekur athygli er að styrkurinn hefur nú verið undir meðallagi áranna 1961 til 1990 í nærri 7 ár samfellt (rauða strikalínan sýnir meðaltalið). Vestanáttin þráláta vor og snemmsumars 2018 hefur ekki dugað til að koma árinu upp í meðallag. Vestanáttin hefur verið sérlega veik síðustu 12 mánuði. 

Þykktarbrattinn á sama svæði (hitamunur í neðri hluta veðrahvolfs á milli 60. og 70.breiddarstigs) hefur einnig farið minnkandi. Þá þróun má sjá á línuritinu hér fyrir neðan. 

Hefur ekki náð meðallagi áranna 1961 til 1990 nú í nærri 6 ár. Það eru um 6 H-einingar í hverri gráðu munar. Á árunum 1961 til 1990 munaði um 6 stigum á hita neðri hluta veðrahvolfs á 60. og 70. breiddarstigi (auðvitað kaldara fyrir norðan), en síðustu árin hefur munurinn ekki verið nema 5 stig að meðaltali. Þetta er auðvitað í takt við mikla hlýnun norðurslóða á þessari öld - þar hefur hlýnað meir en hér sunnar - og þess sem spáð er um framtíðarveðurlag.  

Þann 4.nóvember 2011 birtist pistill hér á hungurdiskum um sama efni - nema þar var litið á lengra tímabil (1949 til 2011). Þeir sem vilja geta litið á hann hér og nú. Þar sagði meðal annars:

„Reiknuð leitni er örlítið niður á við frá upphafi til enda tímabilsins. Ekki segir það neitt um framtíðina frekar en venjulega - en ætli sé samt ekki líklegt að vestanáttin hressist á næstu árum og tíðni skakviðra og skíts aukist frá því sem verið hefur næstliðin 10 ár eða svo“. 

Gallinn er bara sá að víð bíðum enn eftir því að vestanáttin hressist. Biðin fer að taka í - „... en ætli sé samt ekki líklegt að vestanáttin hressist á næstu árum og tíðni skakviðra og skíts aukist frá því sem verið hefur ... “.

Fyrstu tíu dagar nóvembermánaðar

Og þriðjungur nóvembermánaðar sviptist hjá. Meðalhiti hans í Reykjavík er 3,0 stig, +0,7 stigum ofan meðallags áranna 1961 til 1990, en -0,3 neðan meðallags síðustu tíu ára. Hiti dagana tíu er í 14.hlýjasta sæti (af 19) á öldinni í Reykjavík, en í því 54. á langa listanum (144 ár). Hlýjastir voru dagarnir tíu árið 1945, meðalhiti hvorki meira né minna en 8,2 stig, en kaldastir voru dagarnir tíu árið 1899, meðalhiti -4,0 stig.

Á Akureyri er meðalhiti dagana tíu -0,5 stig, -1,3 neðan meðallags 1961-1990, en -2,0 neðan meðallags síðustu tíu ára.

Þetta er næstkaldasta nóvemberbyrjun aldarinnar á Austurlandi að Glettingi, en hlýjast að tiltölu hefur verið á Vestfjörðum, þar er hitinn í 11.hlýjasta sæti aldarinnar.

Á einstökum veðurstöðvum hefur verið hlýjast að tiltölu á Hornbjargsvita, vikið þar miðað við síðustu tíu ár er +0,7 stig, en kaldast að tiltölu hefur verið á Sauðárkróksflugvelli, -3,8 stig neðan meðallags síðustu tíu ára.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 18,9 mm og er það nokkru minna en í meðalári, á Akureyri hefur úrkoman mælst 3,2 mm, með minna móti.

Sólskinsstundir hafa mælst 14,5 það sem af er mánuði í Reykjavík og er það nærri meðallagi.

Nóvember sem vetrarmánuður

Sem kunnugt er skilgreinir Veðurstofa Íslands mánuðina desember til mars sem vetrarmánuði. Stundum gerist það þó að apríl og nóvember eru svo kaldir að þeir skáka vetrarmeðaltölum. Í marslok á þessu ári birtist hér á hungurdiskum pistill undir fyrirsögninni Apríl sem vetrarmánuður. Nú er komið að samskonar afgreiðslu á nóvember.

Á landinu í heild hefur nóvember fimm sinnum verið kaldasti mánuður ársins (eftir 1873). Það var 1929, 1963, 1972, 1991 og 1996. Hefur þó aðeins þrisvar verið kaldari en allir mánuðir eftirfylgjandi vetrar, það var 1947, 1963 og 1996, ártölin eiga því við 1947 til 1948, 1963 til 1964 og 1996 til 1997. 

Það truflar leitina nokkuð að nóvember hefur hlýnað mikið á mælitímabilinu, hlýnunin er að jafnaði 1,2 stig á öld - þannig að það sem okkur þykir kaldur nóvember taldist e.t.v. ekki óskaplega kaldur á 19.öld. Við beitum því dálitlum brögðum við leitina - og notum myndina hér að neðan til að hjálpa okkur.

Það sem við sjáum á myndinni er þetta: Lárétti ásinn vísar til síðustu 200 ára (tæpra), en sá lóðrétti er hitakvarði. Bláa feita línan sýnir 30-árakeðjumeðalhita vetra, til vetrarins teljast mánuðirnir desember til mars. Ferillinn hefst við árabilið 1824 til 1853. Vel sést hvernig línan hefur færst ofar og ofar (ekki þó samfellt). Rauða þykka línan sýnir það sama - en á við nóvember. Þessi lína hefur þokast upp á við líka - tekur áberandi hlykk upp á við í miklum hausthlýindakafla um og fyrir 1960. 

Þreparitið sýnir hins vegar landsmeðalhita einstakra nóvembermánaða - mjög breytilegur greinilega. Tveir þeir köldustu eru þó utan tímabils áreiðanlegra meðalhitaáætlana - voru tvímælalaust mjög kaldir, við vitum það (1824 og 1841). 

Við merkjum sérstaklega þá nóvembermánuði þegar meðalhiti er neðar en meðalhiti vetra næstu þrjátíu ára á undan. Sannir vetrarmánuðir (þó að hausti séu). Við sjáum nokkra klasa - tímabil þegar ekki er langt á milli mjög kaldra nóvembermánaða. Merkingar vantar á fáeina mánuði þegar mjög litlu munaði.

Við sjáum að nóvember 2017 féll í flokk vetrarlegra nóvembermánaða - hefði þó ekki komist þar með fyrir tíu árum. Þrjátíuárahlýnunin gengur hratt fyrir sig um þessar mundir (en framtíð þó óráðin að vanda). Líkur eru á að heldur hægi á henni á næstunni - verði það ekki erum við að lenda í vondum málum.

Snjóar eða rignir - eða hvað?

Eftir spám að dæma virðist nokkuð snarpur úrkomubakki eiga að koma inn á Faxaflóa á morgun, mánudag 4.nóvember. Úrkomuákefð í bakkanum er býsna mikil - en hann er mjór um sig þannig að líklegt er að áhrif hans verði mjög misjöfn á svæðinu. Það sem flækir málið sérstaklega er að engan veginn er ljóst hvar úrkoman fellur sem snjór og hvar sem regn.

Spá harmonie-líkansins nú í hádeginu (sunnudag 3.nóvember) segir að úrkoma verði allt að því 30 til 35 mm á morgun þar sem mest er. Við vitum auðvitað ekki hvort vit er í þessu en flestar aðrar spár eru sammála um þetta í stórum dráttum. 

Þær eru líka nokkuð sammála um að úrkoman verði í formi rigningar næst sjónum, en það snjói inn til landsins og á stöðum sem liggja hærra. Nú vitum við að mikil úrkomuákefð lækkar „snælínu“. Ástæðan er sú að (nánast) öll úrkoma myndast sem snjór og bráðnar svo á leiðinni niður. Varminn til að bræða er tekinn úr loftinu sem úrkoman fellur um sem þar með kólnar og snjórinn kemst neðar og neðar eftir því sem úrkoman er ákafari og stendur lengur - eigi aðflutningur á hlýrra lofti sér ekki stað í því meira mæli. 

Hér er því allt á mörkunum. Rætist þessi magnspá og falli öll úrkoman sem snjór verður afleiðingin töluverð ófærð, en falli hún öll sem regn verða afleiðingarnar mun minni. Mikið slabb er líka möguleiki - og sömuleiðis að allt þetta gerist - en bara misjafnlega eftir stöðum. Megi trúa núverandi spá byrjar úrkoman um kl.4 í nótt, og verður það mesta um garð gengið um 12 klukkustundum síðar - en ekki styttir þó alveg upp fyrr en kemur fram á kvöldið.

Við minnum enn á að hungurdiskar spá engu - fylgist með mun áreiðanlegri umfjöllun Veðurstofunnar. 

Október í háloftum

Að meðaltali var vestanátt háloftanna í slakara lagi í nýliðnum október - en ekki þó metslök. 

Kortið sýnir meðalhæð 500 hPa-flatarins í október (heildregnar línur), litir sýna hæðarvik. Mikil jákvæð vik eru yfir Grænlandi og þar vestur af, en neikvæð vik á belti fyrir sunnan og austan land. Vestanáttin því sterkari en venjulega yfir Suður-Englandi og að minnsta kosti langt suður á Miðjarðarhaf og norðanátt tíðari yfir Skandinavíu en er að meðaltali - hér á landi hafa austlægar áttir verið algengari í háloftum en venja er til. Yfir Íslandi stóð flöturinn fremur hátt - enda var veður oftast nær gott (þó út af brygði stöku daga). 

Ef við leitum að einhverju svipuðu í fortíðinni - í október - rekumst við fljótt á almanaksbróður 2006.

Afskaplega svipað og nú - en heldur öfgakenndari - ef eitthvað er. Þetta segir víst ekkert um framtíðina - hún er jafn óráðin og ætíð. Við þökkum Bolla Pálmasyni fyrir kortin. 

Októberhiti (á landsvísu)

Í þessum pistli er fjallað um októberhita - á landsvísu (og einstökum spásvæðum). Meðalhiti í byggðum landsins reiknast 4,2 stig, -0,3 stigum neðan við meðallag síðustu tíu októbermánaða. Eins og sumir muna var alveg sérlega hlýtt í október 2016 og 2017. Myndin sýnir meðalhita í október síðustu 200 árin tæp - tölur fyrir 1875 að vísu býsna óvissar (gráar súlur).

Við sjáum að hitinn í október 2019 telst ekki til tíðinda á neinn hátt, hann er lítillega hærri en í október í fyrra, en annars svipaður því sem verið hefur á öldinni - að undanskildum þeim tveimur mánuðum sem áður var minnst á. Græna línan sýnir 10-árakeðjur - tíuárameðaltalið nú er svipað og það var hæst um miðja síðustu öld, en hefur þó ekki alveg „toppað“ það - hvað sem síðar verður. Nú eru 11 ár síðan kalt var síðast í október (2008) og nærri fjörutíu ár síðan mjög kalt hefur verið (1980 og 1981). 

Það er svo annað mál að bakvið þetta hófsama meðaltal leynast nokkuð miklar hitasveiflur, einn dagur (23.) var mjög kaldur og allmargir hlýir blíðudagar auðvelduðu lífið og styttu veturinn. Þann 24. var sett nýtt októberlágmarkshitamet í 500 hPa-fletinum yfir Keflavíkurflugvelli, -43,2 stig, gamla metið -42,4 stig var sett 11.október 1971. Met voru ekki sett í öðrum hæðum. Sú er skoðun ritstjóra hungurdiska að ástæðan sé líklega hár sjávarhiti norðan við land (aðrir kunna að vera á annarri skoðun). Sami dagur reyndist líka (nokkuð óvænt) hvassasti dagur ársins (hingað til) á landinu í heild - en stormur var þó ekki sérlega víða. Sýnir e.t.v. hvað árið hefur almennt verið illviðrasnautt.

Hér má sjá að hiti í mánuðinum raðast í meðalþriðjung (í hlýjasta þriðjungi teljast efstu 6 sætin og þau köldustu 6 í þeim neðstu (14. til 19.)). Hlýjast að tiltölu hefur verið við Faxaflóa og Breiðafjörð, en kaldast á Austurlandi að Glettingi og á Austfjörðum. 

Árið - það sem af er - er í svipaðri stöðu.

Að tiltölu hefur verið hlýjast við Faxaflóa, +0,4 stigum ofan við meðallag síðustu tíu ára og þar nær árið upp í hlýja þriðjunginn - er í 5. hlýjasta sæti. Árið hefur verið kaldast að tiltölu á Austurlandi að Glettingi, hiti þar -0,3 stigum neðan meðalhita síðustu tíu ára. 

Nú er að sjá hvernig síðustu tveir mánuðir ársins standa sig. Breytileiki hita í nóvember og desember er mikill frá ári til árs og munar um öfgar á hvorn veg sem er í röðun sem þessari. Harla ólíklegt er þó að árið verði methlýtt. 

Af árinu 1816

Árið 1816 er frægt á alþjóðavísu sem það sumarlausa á Nýja-Englandi og Frankensteinsumarið við Genfarvatn. Árið áður hafði orðið stórkostlegt eldgos í Tambórafjalli í Indónesíu og gera menn því skóna að það hafi valdið alls konar röskun á veðrakerfinu og eru jafnvel farnir að rökstyðja það með tölvureikningum 

 

Við höfum ekki mjög áreiðanlegar upplýsingar um hitafar. Séra Pétur Pétursson á Víðvöllum í Skagafirði mældi þó reglulega snemma morguns og við getum því í grófum dráttum séð helstu kuldaköst og hret, en höfum í huga að við sjáum eitthvað sem er nærri lágmarkshita sólarhringsins. Myndin hér að ofan sýnir mælingar hans. Að sumarlagi mældi hann einnig um miðjan dag, en sól hefur greinilega skinið á mælinn suma daga. Áreiðanlega var nokkuð hlýtt eftir miðjan júní - um þær mundir sem sumarleysið var hvað átakanlegast í Evrópu og Ameríku. Sumarið þótti ekki sérlega óhagstætt hér á landi. 

Veturinn var kaldur, en hláku gerði þó síðari hluta marsmánaðar. Aftur var mjög kalt um miðjan apríl. Slæmt kuldakast gerði í lok ágúst og einnig undir mánaðamót október/nóvember. Oftast var kalt líka í desember. 

Hér að neðan skautum við yfir aðrar heimildir - stafsetningu oftast hnikað til nútímahorfs.  

Annáll 19. aldar segir svo frá:

Vetur frá nýári var harður um allt land, vorið kalt og þurrt, grasvöxtur í minna lagi, þó spruttu tún nokkurn veginn vel, en engjar voru lítt sláandi, nema þar sem þær voru í sinu. Þó segir Espólín heyafla sæmilegan og mun það helst hafa verið syðra, en hretasamt telur hann í ágúst. Haustið var rigninga- og vindasamt. Gerði vetur þann, er þá fór í hönd, mjög mislægan, og þótt snjóar yrðu sumstaðar miklir, munu jarðir þó hafa haldist til jóla. Ís kom um kyndilmessu nyrðra [2.febrúar], og var þar á hrakningi langt fram á sumar. Féll þá, einkum um nálægar sveitir mikið af útigangspeningi. ... Fiskafli var lítill á báta um veturinn, nema í Vestmannaeyjum. ... 17 menn er talið að dæju úr hungri í Snæfellsnessýslu. 

Annállinn segir að vanda frá fjölda slysa og óhappa. Við nefnum aðeins þau sem fest eru á ákveðnar dagsetningar. Menn urðu úti þann 5.febrúar og 22.mars urðu tveir úti á leið milli Skagafjarðar og Eyjafjarðar, villtust af leið á Norðurárdal. Þann 20.apríl fórst skip við Akranes með 7 mönnum - óljóst hvort tengdist veðri. Við getum þess að þann 4.ágúst drukknaði séra Hallgrímur Þorssteinsson faðir Jónasar Hallgrímssonar í Hraunsvatni í Öxnadal (það tengdist raunar ekki veðri). Óljósar fregnir eru af því að Skagastrandarkaupfar hafi farist (rétt einu sinni). Þann 2.nóvember drukknuðu 5 menn á kirkjuleið frá Múla á Skálmarnesi og þann 18. sama mánaðar fórust 6 menn í róðri frá Hallbjarnareyri í Eyrarsveit á Snæfellsnesi [þar var holdsveikraspítali]. Þann 23. desember varð kona úti á Skaga, á jóladag varð úti Guðbrandur frá Sauðhúsum í Dölum - var að sinna fé og á gamlársdag varð maður úti á Vatnsskarði. 

Brandstaðaannáll:

Gaddur og hagleysi viðhélst lengi. Í janúar kafaldasamt mjög til 15.; eftir það stillt og oft gott veður. Lengi brutu hross niður á hálsum og heiðum, því smáblotar náðu þar lítið um. Annars tóku flestir þau inn um nýár. Í Blönduhlíð og framsveitum var jörð, af því að þar reif í Þorláksmessuhríðinni [1815]og áttu margir þar hross í hagagöngu. Á góu mest norðanátt og frostamikið, jarðleysi yfir allt. Brutust þá fáir vermenn suður. Á góuþrælinn dreif mikla fönn niður; eftir það gott veður og blotar. Kom upp snöp til lágsveita og móti sólu, er rýmdi um til páska, 14. apríl. Á þriðja [16.] hríð og fannlag; versta skorpa til sumars 25. [apríl] Bar þá allvíða á heyleysi eftir 16 vikna skorpu. Sauðir gengu af án gjafar utan í innistöðum í Skagafjarðardölum. Þverárbú hjá Schram þraut hey og tóku ýmsir hross og fé af honum, en mjög gekk á heyfyrningar hjá allmörgum. Með sumri, 25. [apríl] kom góður bati og eftir það stöðug vorgæði, hretalaust að kalla, gróðurnægt á fráfærum. 3.júlí lögðu lestir suður og gaf þeim vel. Sláttur byrjaði í 13. viku sumars. Heyskapartíð varð hin besta, rekjur hægar alljafnt og þurrviðri, með góðum þerri stundum. Grasvöxtur í betra lagi yfir allt og almennt hirt um seinni göngur, en stórrignt á milli þeirra. Síðast í september snjór og frost. Hálfan október stillt og þurrt veður, síðan snjóakast mikið. Með vetri varð auð jörð til sveita og frosta- (s73) samt. 6. nóv. lagði á fannir miklar með köföldum og hörku, svo lömb komu á að öllu. Þá var fjárjörð lengst. Með jólaföstu blotaði og var gott eina viku; aftur hríðar og hörkur, þó gott á milli. Byrjaði þá gjafatími hjá flestum. 19.des. ofsaveður og bloti. Tók nokkuð upp, en snjógangur á eftir. Á jóladaginn brast á mikil hríð með ógnarfrosti, er varaði 3 daga og harka á eftir. Varð síðar mikið tjón af því á Barkarstöðum. Þar hrakti fé til heiðar og þó flest næðist lifandi, féll talsvert af því um vorið. Spillibloti endaði árið. (s74)         

Espólín:

LXXVIII. Kap. Þessi vetur var harla þungur af snjóum og jarðbönnum um allt land; voru blotar, er spilltu. Sjór var gagnlítill fyrir norðan, sem fyrri. (s 85). LXXXII. Kap. Þá var heyskapur sæmilegur, en hretsamt í Augusto. (s 91). LXXXIII. Kap. Gjörði vetur þann er þá fór í hönd eigi góðan, en þó mjög mislægan, voru víðast jarðir til jóla, þó snjóar yrði allmiklir, og snemma legði að. En með miðjum vetri komu hafísar ok þöktu allan sjó; voru aldrei frost mjög ákafleg, en jarðbönn hin mestu víða vestur um land, og sumstaðar í Húnavatns þingi, og til dala. (s 91).

Reykjavík 8-5 1816 (Bjarni Thorarensen):

... den afvigte Vinter har i dette Land været meget haard og den havde været ganske ödelæggende hvis ikke Höeavlen i afvigte Sommer havde været paa det bedste; men med alt det ere paa mange Stæder et betydeligt Antal Creature styrtet af Magerhed; Fiskeriet har her i Faxebugten været paa det elendigste in indeværende Foraar og endnu slettere end i forrige Aar ... (s18)

Í lauslegri þýðingu: „... nýliðinn vetur hefur verið mjög harður hér á landi og hefði haft meiri eyðileggingu í för með sér hefði heyfengur síðastliðið sumar [1815] ekki verið með besta móti, samt sem áður hefur víða orðið peningsfellir af hor. Fiskveiðar hafa verið með aumasta móti hér á Faxaflóa í vor og enn verra en síðastliðið vor“. 

Sveinn Pálsson segir snjó í Vík í Mýrdal 29.maí og frost á nóttum, einnig var næturfrost þar 3., 4. og 5.júní. Sveinn fór í leiðangur austur á Djúpavog í júní og getur í athugasemdum um hlaup í Skeiðará - sem væntanlega er þó alveg búið þegar hann fer um í báðum leiðum. En þann 24. er hann í Öræfum og segir af eldmistri yfir Skeiðarárjökli og daginn eftir þegar hann fór yfir sandinn á vesturleið nefnir hann gosmökk í norðaustri frá Lómagnúp. Nokkuð var um næturfrost í Vík í september. 

Reykjavík 7-5 1816 (Geir Vídalín biskup):

Vetur illur og arðlítill. Lagðist hann snemma að hér sunnanlands, en á Austur- og Norðurlandi ekki fyrr en með jólum. Snjóar hafa verið hér í mesta lagi, líka áfrerar og oft jarðbönn, bæði hér og um nálægar sveitir, svo tekið er að hruflast nokkuð af útigangspeningi. Þó held ég að hér um sveitir verði ekki stórkostlegur fellir, ef vorið verður bærilegt. Úr Norðurlandi er sagt mikið hart, en meira held ég samt að gjört sé úr því en það er í raun réttri, og varla býst ég við, að þar verði stórkostlegur fjármissir. Hafís var þar kominn nokkur, þegar seinast til fréttist, en hvergi eiginlega landfastur, svo líklegt er, að hann hafi hrakið í burtu í sunnanveðrum, sem hér hafa nú gengið um tíma. (s136) ... Skip fór héðan með 11 manns fyrir skömmu og ætlaði upp á Akranes, en kom upp á sker nærri lendingu og brotnaði. Týndust 9 manns, en 2 komust af. ... Víða hefur og fólk orðið úti á heiðum, sem ég hvorki man eða hirði um að telja hér upp. (s137)

Reykjavík 18-8 1816 (Geir Vídalín biskup):

Veðuráttin í vor var bæði köld og stormasöm allt fram að sólstöðum, og grasvöxtur lítill á harðlendi, betri í mýrum. Síðan sólstöður nær einlægir þurrkar, svo töður hafa nýst einka vel. (s144)

Reykjavík 13-9 1816 (Geir Vídalín biskup):

Seinni partur sumarsins sérílagi góður, svo eg hygg, að þó grasvöxtur væri lítill, hafi flestir hér í nánd fengið hey vel verkað fyrir skepnur sínar nokkurn veginn (s146) til hlítar. (s147)

Ritstjórinn reynir (með litlum árangri þó) að tína til úr dagbók Jóns á Möðrufelli - en mjög umorðað hér:

Þann 20.janúar segir hann, (vikan) ei svo óstillt að veðráttu, og um næstu viku á eftir að hún hafi verið mikið stillt og björt. Janúar allur stilltur. Febrúar var nokkuð veðráttuharður um tíma, en þó aldrei freklega, en sífellt jarðleysi, hestar sumir orðnir mjög magrir. 2.mars var nýliðin vika stillt, en jarðbönn sömu, næsta vika á eftir mikillega hörð, en síðasta vika mánaðarins var mikið góð og hagstæð. Mars harður fyrri part. Apríl stillur í upphafi og í lokin, en verri á milli. Í maí var hafíshroði að flækjast til og frá fyrir utan land og stundum inn á fjörð. Þá segir hann einnig að frá jólaföstu hafi aldrei komið hláka, þó hafi snjó tekið upp allsæmilega vegna góðviðris. Júní var allur vel stillur, en andkaldur. Fyrsta vika júlí var mikið góð og hlý, en næsta á eftir þurr og andköld, þriðja vika júlí var úrkomulítil og svöl, og sú fjórða þurrklítil, en þó ekki mjög vot. Þann 31.ágúst snjóaði ofan undir bæi um nóttina. September var býsna óþurrkasamur og frost síðast. Október mikið stilltur, veðrátta góð og dágóðar jarðir. Nóvember einnig yfirhöfuð dágóður, nægar jarðir og oftast stillt veður. Desember allsæmilegur, engin stórhríð komið.

Úr tíðavísu Jóns Hjaltalíns fyrir árið 1816:

Harðan vetur þáði þjóð,
þjóðin nú og köstin höst,
ísalögin láði háð
lengi voru föst á röst.

Allt frá jólum örðug gjörð
og að sumri víða stríð,
harkan varði hjörðum svörð
heyjum eyddi tíð óblíð.

Þurrt var vor svo þáði fjáð
þaraf lítinn gróða slóð
taða smá var tjáð um láð
telst þó nýting góð hjá þjóð.

Margir herma víða víð
væri engi þæg óslæg,
sinuhey því síðan tíð
sveitin nýtti fræga næg.

Haustið sendi hörð á jörð
hret og líka fjöllum mjöll,
fannir huldu hjörðum svörð,
hrímdu frostin gjöll og völl.

Lýkur hér að sinni samantekt hungurdiska um árið 1816. Ritstjórinn þakkar Sigurði Þór Guðjónssyni fyrir innslátt Brandstaðaannáls og Hjördísi Guðmundsdóttur fyrir innslátt texta úr árbókum Espólíns. Smávegis (nærri því ekki neitt) af tölulegum upplýsingum er í viðhenginu.  

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• tölur ársins 1816 (mjög fáar)

Sumarið 2019 (eftir gamla tímatalinu)

Ritstjóri hungurdiska óskar lesendum og landsmönnum öðrum velfarnaðar á komandi vetri - en á morgun (laugardag 26.október) er fyrsti vetrardagur. Við lítum hér á meðalhita nýliðins sumars í Reykjavík og á Akureyri. Taflan sýnir röð frá hæsta til lægsta meðalhita á hvorum stað á þessari öld, 19 sumur (ósköp er tíminn fljótur að líða).

Tölurnar verða læsilegri sé myndin stækkuð sérstaklega. Við sjáum að sumarið var mjög hlýtt í Reykjavík, meðalhiti þess 9,8 stig, nokkuð lægri en hann var 2010 og litlu hærri en 2016. Sumarið í fyrra, 2018 er neðst, meðalhiti þess 7,8 stig, rétt neðan við 2013. 

Á Akureyri var sumarhitinn í ár í meðallagi aldarinnar, 8,4 stig - og í 9. hlýjasta sæti. Hlýjast var á Akureyri sumarið 2014, meðalhiti þá 9,5 stig. Kaldast var á Akureyri sumarið 2005, meðalhiti 7,3 stig, en næstkaldast 2015. 

Frostleysulengd í Reykjavík

Í gær (22.október) fraus í fyrsta skipti í haust á Veðurstofutúni - og í dag (þann 23.) var þar frost allan daginn. Þessa lét Sigurður Þór Guðjónsson getið á fjasbókarsíðu sinni (sem allir veðuráhugamenn fylgjast auðvitað með). Þar var einnig spurt hvort þetta sé óvenjulegt á einhvern hátt. Svarið við þeirri spurningu er nokkuð langdregið - en þeir sem nenna að lesa þennan pistil verða vonandi einhverju fróðari.

Fyrst skulum við líta á lengd frostleysunnar. Hversu langt er á milli síðasta frosts að vori og þess fyrsta að hausti í Reykjavík. Í ár stóð frostleysan í 146 daga, það er í meðallagi síðustu 100 ára, en 16 dögum styttra en að meðaltali síðustu tíu ára. Munar þar að þann 29.maí fór lágmarkshiti í Reykjavík niður í -0,2 stig, eina frostnótt eftir 12.maí - stytti sum sé frostlausa tímann um 17 daga í einu vægu höggi (sem dugði samt í smámunasömu bókhaldi).

Að meðaltali er síðasta frostnótt vorsins 10.maí (100 ára meðaltal), en 4.maí sé miðað við síðustu tíu ár. Fyrsta frostnótt haustsins er að meðaltali 4.október í Reykjavík (100 ár) en 14.október síðustu 10 árin. Fyrsta frostnótt þessa hausts er því 8 dögum síðar en meðaltal síðustu tíu ára.

Kemur þá að mynd dagsins - hún er nokkuð hlaðin - en þolinmóðir komast þó vonandi fram úr henni.

Lárétti ásinn sýnir árin frá 1920, en sá lóðrétti dag ársins (því ofar á myndinni - því síðar á árinu). Til hagræðis er einnig merkt við fyrsta dag hvers mánaðar. Bleiklituðu súlurnar sýna fyrsta frost að hausti. Frostnótt kom í ágúst 1956 (neðsta súlan). Lengst þurfti að bíða eftir fyrsta frosti haustið 2016 - til 16.nóvember. Þykka rauða línan sýnir 10-árameðaltöl fyrsta haustfrosts - það er hærra nú en áður, en var reyndar svipað um tíma milli 1930 og 1940 - árið 1939 var fyrsta frost haustsins 10.nóvember.

Bláu súlurnar sýna hins vegar það sem við gætum kallað fyrsta „frostdag“ haustsins - dag þegar hámarkshiti dagsins er líka neðan frostmarks. Hundrað ára meðaltal er þar 11.nóvember. Við erum því nærri þrem vikum á undan meðaltali í ár - og mánuði sé miðað við síðustu tíu ár. Það er ekki algengt að þetta gerist svona snemma - hefur aðeins 10 sinnum gerst fyrr að hausti síðustu 100 árin, síðast 1987. Árið 1987 var eitt fárra hlýrra ára kuldaskeiðsins alræmda, en þá var frostdagur fyrr á ferð í Reykjavík en nokkru sinni annars á 100 ára tímabilinu öllu, 8.október. 

Tvisvar hefur þurft að bíða fram yfir áramót eftir fyrsta frostdegi „haustsins“, 1932 og 2002. Þessi haust var fyrsti frostdagur í janúar, 1932 þann 15.janúar 1933 og 2002 þann 18.janúar 2003. 

Þeir sem sjá vel - og eru smámunasamir að auki taka eftir því að í ár munar ekki nema einum degi á fyrsta haustfrosti og fyrsta frostdegi. Það er mjög óvenjulegt, en hefur þó gerst áður, 1951 munaði einnig einum degi og 1939 féllu fyrsta haustfrost og fyrsti frostdagur haustsins saman. Árið 1956 - þegar fraus í ágúst - þurfti að bíða 109 daga eftir fyrsta frostdeginum - hann kom ekki fyrr en 14.desember - biðin á milli þessara atburða hefur aldrei orðið lengri. 

Svarið við spurningunni í upphafi um hvort þetta sé óvenjulegt eða ekki hefur því verið svarað. Fyrsta frost að hausti kom seint í ár, en fyrsti frostdagur er hins vegar óvenju snemma á ferð. Lengd frostleysutímans er svo í meðallagi. Velji hver svo áhersluatriði eftir málstað sínum.