Ársmeðalhiti á landsvísu (óformlega þó)

Nú má reyna að slá á ársmeðalhita í byggðum landsins. Það sem hér birtist er þó óformleg niðurstaða ritstjóra hungurdiska. Hann lætur Veðurstofuna um að koma með nákvæmari tölur fyrir einstakar veðurstöðvar - og fleiri niðurstöður.

Ársmeðalhitinn 2024 stendur nú í 3,4 stigum. Það er -0,6 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 (eða 0,5 allt eftir því hvernig stendur á öðrum aukastaf í endanlegu uppgjöri). Hitinn er -1,0 stigi neðan meðallags síðustu tíu ára. Árið er því það kaldasta síðan 1998, en þá var sjónarmun kaldara en nú. Kaldasta í 26 ár. Segja má að þetta sé því kaldasta ár allra íbúa landsins undir þrítugu (nema að þeirra sem voru sérlega veðurnæmir fyrstu æviárin). Ritstjóri hungurdiska telur hins vegar 23 kaldari ár á sinni æfi - og nokkur með sama hita að auki. 

Við skulum til gamans líta á tvær myndir (smáatriðin eru hálfgert klám - en aðalatriði koma vel fram).

Hér má sjá hita á landinu síðustu 200 árin - (fyrstu 50 að vísu næsta ónákvæm). Fyrsta árið, 1823, er lengst til vinstri á myndinni, en 2024 lengst til hægri. Litamerkingar eru þannig að 20 hlýjustu árin eru rauð. Þessi öld, sú 21., hefur stolið þeim langflestum, en fáein ár á tímabilin 1928 til 1964 verjast þó enn. Afgangur hlýjasta þriðjungs áranna (um 48 ár) eru merkt með bleikrauðum lit. Finna má slatta af slíkum á hlýskeiði 19. aldar, fyrir 1860. Við viljum trúa því. Tuttugu köldustu árin eru merkt með dökkbláum lít. Aðeins eitt ár í okkar minni fær hann, árið 1979. Afgangur kaldasta þriðjungs áranna (um 48 ár) er gefinn daufur blár litur. Hafísárin skera sig þar úr í minni okkar gamlingjanna. Afgangur áranna (um 67) fékk ekki lit - en myndaforritið ákvað hins vegar að gera þau gráleit - (ritstjórinn nennir ekki að eiga við það - spillir í sjálfu sér ekki meginatriðum). Árið í ár verður þannig grátt og guggið - er meðalár miðað við allt tímabilið. 

Við lítum líka á aðra mynd. Þar má sjá sömu liti og sömu skiptingu nema að allir mánuðir eru saman á myndinni.

Hér sjást hlýskeiðin þrjú mæta vel - en það er samt misjafnt hvernig þau birtast í einstökum mánuðum. Einnig kuldaskeiðin. Það eru ekki margir bláir blettir á þessari öld. Aðeins tveir eru dökkbláir, september 2005 og desember 2022. Bláir blettir aldarinnar eru alls 20 talsins á 24 árum. Árið í ár, 2024 státar tveimur bláum blettum, í september og október. Það færði okkur hins vegar þrjá bleika, mars, maí og júlí. 

Þetta segir okkur auðvitað ekkert um framtíðina - jafnvel þótt augun kunni að finna alls konar mynstur á myndunum - sum smáatriði mega kannski teljast merkingarbær, en það er í reynd mjög erfitt að heyra ákveðna tóna í nið vestanvindafljótsins. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• Mánaðarmeðalhiti í byggðum landsins 1823-2024

Kalt framundan?

Spár virðast sammála um að hann gangi til norðanáttar um helgina og það kólni rækilega. Til landsins streymi þá kalt loft úr norðri, rennur til suðurs meðfram austurströnd Grænlands og beint hingað til lands. Sjórinn fyrir norðan land vermir það - þó ekki sé hann sérlega hlýr um þessar mundir, en þessar sömu spár nefna meir en 20 stiga frost inn til landsins víða um land.

Kortið sýnir þykktarspá evrópureiknimiðstöðvarinnar sem gilda á kl.6 að morgni mánudagsins 30.desember. Jafnþykktarlínurnar eru heildregnar og er lægsta línan 4960 metrar fyrir norðaustan land. Hún hverfur síðan, en þó á þykktin að vera í kringum 5000 metrar fram eftir degi yfir norðaustanverðu landinu og síðan í kringum 5100 metrar víða um land bæði mánudag og á gamlársdag. Litirnir á kortinu sýna hita í 850 hPa-fletinum, í um 1400 metra hæð yfir sjávarmáli. 

Það er - eins og venjulega í stöðu sem þessari - spurning um hversu loftið tekur við varmanum að neðan - raki fylgir og éljagarðar geta myndast. Sú þróun er enn nokkuð á huldu í spánum, en nördin fylgjast spennt með.

Spár fyrir nýja árið eru óljósar - margir möguleikar á borðinu - flestir einhvern veginn ólíklegir þó. 

Hringrásarslef (stagl)

Fyrir nokkrum dögum var hér fjallað um ástæður þess að hlýtt er á Íslandi miðað við hnattstöðu - um 6 stigum hlýrra á „ársgrundvelli“ heldur en að meðaltali á sama breiddarstigi. Ein ástæðan sem nefnd var er hin suðlæga vindátt háloftanna, búin til af háloftalægðardragi við austurströnd Ameríku sem við höfum leyft okkur að kalla Baffindragið (eftir Baffinseyju). Eitthvað kemur Grænland líka við sögu þegar vindurinn austan við dragið tekur mið á Ísland.

Við skulum nú skoða stefnufestu vinds í miðju veðrahvolfi, í 500 hPa-fletinum. Reiknaður er meðalvindvigur hvers árs og færður til bókar. Myndin hér að neðan sýnir vigur áranna 1920 til 2024 - óvissan er talsvert meiri fyrir 1940 heldur en síðar. Við þurfum ekki að hafa áhyggjur af mælitölunum, en ef einhverjum líður betur með m/s geta þeir komist nærri lagi með að deila í mælitölurnar með fjórum. Höfum þó í huga þau einkenni vigurvinds að blási vindur úr andstæðum áttum jafnsterkt og jafnlengi er vigurinn núll. Ársvigurinn er því niðurstaða einhvers sem allt árið hefur blásið úr ýmsum áttum - einskonar nettóniðurstaða.

Lárétti ásinn sýnir vestanþátt vindsins, en sá lóðrétti sunnanþáttinn. Gildum á kvörðunum er snúið við til þess að auðvelda sýn á vigurstefnuna - hún verður eins og á vindrós eða áttavita. Blái bletturinn á myndinni er fulltrúi Íslands. Bláu strikalínurnar sýna höfuðáttir, en sú rauða ásinn úr suðvestri í norðaustur (allt til að auðvelda lesturinn). Það sem er langmerkilegast við þessa mynd er sú staðreynd að vigurvindur allra ára blæs úr þröngum geira. Suðlægastur verður hann rétt sunnan við suðvestanstefnu og langflest ár lenda inni í punktasúpu þar sem ár greinast lítt að. Þetta er allur fjölbreytileiki veðurlagsins.

Þegar nánar er að gáð skera þrjú ár sig dálítið úr. Þá var vindur nánast beint úr vestri og meira að segja rétt norðan við vestur í einu tilviki. Þetta eru árin 1952, 2010 og 2012. Skyldu einhverjir muna einkenni þeirra? Árin sem eru lengst til vinstri á myndinni, vestanáttin stríðust voru langflest leiðinleg umhleypingaár. Árin lengst til hægri voru annað hvort mun betri - eða þá að Austurland var sérlega blautt - austanáttir óvenjumiklar þótt ekki gætu þær útrýmt vestanáttinni þannig að ársvigurinn snerist við. 

Ritstjóri hungurdiska hefur fylgst með þessu vigurriti í meir en 40 ár og tók snemma eftir afbrigðilegheitunum 1952. Fyrir utan ársbyrjunina var það óvenjuþurrt ár og sérkennilegt að mörgu leyti. Svo birtust árin 2010 og 2012 allt í einu. Árið 2010 er sennilega óvenjulegasta veðurár sem ritstjóri hungurdiska hefur enn lifað. Árið 2012 byrjaði í umhleypingastíl eins og 1952 en gekk síðan til sérstakra þurrka og margs konar óvenjulegheita. 

Því er ekki að neita að ritstjórinn hrökk nokkuð í kút við þessi tvö ár. Hélt jafnvel að einhver breyting væri að verða á skipan mála, en svo var þó ekki í raun. Á myndinni hafa öll ár þessarar aldar verið merkt með rauðu ártali. Ekki er að sjá að sú punktadreif sé marktækt öðru vísi en sú eldri. Flest virðist því með kyrrum kjörum. 

Myndin sýnir ekki hvort loftið sem komið er til landsins hefur að meðaltali verið í hæðar- eða lægðarsveigju, en það skiptir mjög miklu fyrir veðurreyndina. Þegar málið er rannsakað nánar kemur í ljós að vægt samband er á milli sunnanáttarinnar og sveigjunnar. Þannig er að þegar sunnanáttin er áköf eða í meðaltali er gjarnan lægðarsveigja á vindinum, lægðagangur og illviðri fylgja slíku. Sé sunnanáttin veik (efsti hluti dreifarinnar) er mun meiri tilhneiging til hæðarsveigju. Hæðarsveigja í háloftum er nánast órækt vitni um að loftið í sveigunni eigi ættir að rekja af suðlægum slóðum. Það er þess vegna í eðli sínu hlýtt og dregur mjög úr kulda sem annars ætti að fylgja minni sunnanáttum. Kann í fyrstu að sýnast nokkuð öfugmælakennt - en er það ekki - frekar heldur en margt annað sem virðist öfugmælakennt við fyrstu kynni. En við verðum þó að hafa í huga að þetta er allt að meðallagi, allskonar afbrigði geta sýnt sig í smáatriðunum (og gera það venjulega).

Það sjáum við kannski á næstu mynd.

Hér sjáum við sunnanþáttinn enn á lóðrétta ásnum, en í stað vestanáttarinnar á þeim lárétta er ársmeðalhæð 500 hPa-flatarins. Hún er góður mælikvarði á hæðarsveigjuna. Árin þrjú, 1952, 2012 og 2010 skera sig enn úr, hæðarsveigjan árið 2010 var einstök. En við sjáum að árið 1979 sker sig líka nokkuð úr. Þá var sunnanáttaskortur - en hæð flatarins var lág. Við höfum hér dæmi um ár þar sem hlýjar hæðir að sunnan komu ekki til bjargar (eins og oftast). Miðað við aðfallslínuna á myndinni hefði þetta ár frekar átt að vera í námunda við árið 1965 - sem var háloftahæðaár sem bjó við svipaða sunnanáttaþurrð og 1979. 

Förum við í vinstri jaðar dreifarinnar sjáum við leiðindaár - mikil lægðasveigja og leiðinleg tíð jafnvel þótt sunnanáttin hafi verið sterk. Þar eru á þessari öld 2011 og 2015 - og 2018 þar efst (en aðeins lengra til hægri) í flokki með 1972 - sem ekki heldur þótti skemmtilegt ár. 

En hvað með framtíðina - nú eða þá lengri fortíð? Sé nægilega langur tími undir hafa dreifirit sem þessi tilhneigingu til að fyllast. Með auknum gróðurhúsaáhrifum hækkar 500 hPa flöturinn. Hæðarsveigjan er afleiðing flutnings úr suðri, en samband á milli hæðarsveigju og hæðar 500 hPa-flatarins raskast, það er ekki eins langt í háa 500 hPa-hæð og í kaldara veðurlagi. Það getur meira að segja verið að við sjáum þetta á myndinni. Rauðu ár þessarar aldar eru meira ofan línunnar heldur en neðan hennar (eða réttara sagt þau eru lengra til hægri á myndinni en þau hefðu verið áður (við gamalt tíðarfar) - við vitum af skoðun á hinni myndinni að sunnanáttir þessarar aldar eru ekki afbrigðilegar).

Svona breytingar sjáum við ekki á fyrri myndinni. Þar virðist allt með felldu. 

Lítum næst á samskonar rit fyrir vetur og sumar. Vegna þess að tímabilin eru styttri kemst aðeins meira los á dreifinguna. Þegar farið er í smáatriði árstíðasveiflunnar kemur í ljós að styrkur háloftavinda er talsvert meiri að vetri en sumri og sömuleiðis er dálítil árstíðasveifla í vindstefnunni. Um það mál hafa hungurdiskar minnst á áður - og koma aftur að því síðar (vonandi). Við tökum saman fjóra vetrarmánuði, desember til mars. Við merkjum árið síðari hlutanum, ártalið 2010 á hér við tímann frá desember 2009 til mars 2010 og svo framvegis. Sumarmyndin nær til þriggja mánaða, júní til ágúst. 

Vetur þessarar aldar eru sérmerktir með rauðu. Við sjáum að dreifing þeirra virðist ekki vera önnur en hinna fyrri. Það er ekkert sérstakt að gerast. Dreifin er talsvert víðari heldur en á ársritinu. Það er meiri tilbreyting í vindafari frá vetri til vetrar heldur en frá ári til árs. Í tveimur tilvikum hefur vindur komist býsna nærri því að standa af suðri að meðaltali. Það var 1947 og aftur 2014. Mjög afbrigðilegir báðir tveir. Annars er vindátt í langflestum tilvikum norðan við suðvestur. Veturnir lengst til vinstri voru illviðrasamir. Síðustu tveir vetur, 2023 og 2024 var ríkjandi vindátt býsna nærri hávestri. Líklega sjáum við hér ástæðu þess að þeir voru fremur svalir miðað við það sem verið hefur á öldinni. Styrkur sunnanáttarinnar skýrir - ásamt hæð 500 hPa-flatarins - meir en helming hitabreytinga frá ári til árs. Þrír vetur eru alveg norðan við vestur, 1936, 1979 og 2010. Afskaplega sérstakir allir saman.

Sumarmyndin hefur birst á hungurdiskum áður, en er hér uppfærð til síðasta sumars. Rigningasumur á suðurlandi eru neðst í dreifinni og/eða lengst til vinstri í henni. Mun meiri þurrkar efst - og lengst til hægri eru rigningasumur austanlands. Hér má einnig sjá að sumur þessarar aldar skera sig ekki úr dreifinni á neinn hátt. Vestanáttasumar af mögnuðustu gerð hefur að vísu ekki sýnt sig ennþá - en það hlýtur bara að vera tímaspursmál. 

Miklu meira má um þetta segja, en við látum hér staðar numið að þessu sinni. Skýrari myndir fylgja í viðhengi (pdf-skjal), má þar rýna betur í einstök ár ár árstíðir, hafi einhver áhuga á slíku. 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• myndir í mun betri upplausn

Jólaútsynningur

Spár gera ráð fyrir því að útsynningur verði ríkjandi aðfangadag og jóladagana tvo. Útsynningur er suðvestanátt, ekki hvaða suðvestanátt sem er heldur aðeins sú sem flytur óstöðugt loft til landsins, einkennist af éljagangi að vetrarlagi en oftast upprofi á milli þótt élin geti verið dimm. Stöku sinnum verður hann alveg glórulaus, nánast án upprofs sé loftið nægilega kalt. Ritstjóri hungurdiska er þó ekki svo harður á skilgreiningunni að hann geti ekki liðkað aðeins um - þegar honum finnst slíkt eiga við. En hann er samt nokkuð stífur á því að vilja ekki kalla vetrarsuðvestanátt með súldarveðri útsynning - þótt vindur blási af útsuðri. Útsuður er átt, en útsynningur er veðurlag. Sama má segja um hinar þrjár gömlu höfuðáttirnar, þeim fylgja veðurlag sem kennt er við þær, en er ekki þær. 

Kortið gildir kl.18 á aðfangadag. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins gefa til kynna vindstefnu og vindátt, en þykktin er sýnd í lit. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið í neðri hluta veðrahvolfs. Við sjáum að ekki er mikill munur á stefnu jafnþykktarlína (mörk á milli lita) og jafnhæðarlína (heildregnar). Þó sést ef vel er að gáð að þegar kemur suðvestur fyrir land er vindurinn að bera kaldara loft til landsins. Það þýðir jafnframt að vindur þar snýst lítillega móti sólargangi með hæð - en ekki munar þó miklu. Jafnþykktar- og jafnhæðarlínurnar eru dregnar með sama bili, hér er hæðarbrattinn meiri en þykktarbrattinn, en það kólnar í átt að lægðinni. Það þýðir að hinn mikli háloftavindur nær sér ekki að fullu til jarðar, það slaknar á honum (til allrar hamingju). Þetta á að breytast fram á jóladag. Það dregur að vísu úr háloftavindinum, en það á að draga meira úr þykktarbrattanum. Það þýðir að háloftavindurinn nær sér betur niður þessa síðari daga heldur en á aðfangadag - og væntanlega verður þá öllu hvassara á landinu (þótt fleira komi við sögu, jafnvel smáatriði sem týnast á jafngrófu korti sem þessu).

Éljagangur er algengur um jólin, jafnvel útsynningur. En þó er það þannig að hvert tilvik er með sínum sérstaka hætti og það sem við horfum á hér er býsna tært. Ritstjórinn gerði það sér til gamans að leita uppi svipuð tilvik um jólin, fann nokkur, en samt eru þau flest öðru vísi á einhvern áberandi hátt. Það var helst jólin 1921 - og hér að neðan má sjá kort bandarísku endurgreiningarinnar sem gildir á jóladag það ár. (Árið 1921 var reyndar ekki hlaupár - hefði það verið það hefði veðrið borið upp á sama almanaksdag og nú). 

Flest á svipuðum stað. Kuldinn var þó meiri 1921 heldur en nú - og ekki hefur ritstjórinn athugað hvort kuldapollur var í námunda við Kanaríeyjar - eins og nú. Um árið 1921 má lesa í pistli hungurdiska. Þar kemur fram að kvartað var um snjó og illviðri suðvestanlands um jólin, símslit og fleiri vandræði. Í stað símslita þá er nú komin krafan um tafalausar samgöngur um allar heiðar alla daga - og í þeim efnum getur vetrarútsynningurinn verið mjög til ama og jafnvel stórkostnaðar, meiri heldur en símabilanir þó fyrir 100 árum. 

Það er ólíkt með tilviki dagsins og sumum fyrri jólatilvikum að enginn suðlæg bylgja á að skjóta sér inn í útsynninginn miðjan. Slík staða er stórhættuleg. En þó eru framtíðarspár ekki vandræðalausar, satt best að segja nokkuð flóknar. En við vonum að hann fari vel með - eins og oftast hefur verið í þessum mánuði. 

Þetta var ekki sérlega léttur pistill - þurr jólalesning, en engu að síður hollustufæði fyrir þá sem hafa smekk fyrir slíku (telur ritstjórinn). En pistlinum fylgja samt einlægar óskir um gleðileg jól til allra lesenda og landsmanna annarra.  

Hringrásarslef

Ritstjóri hungurdiska hefur alloft í gegnum árin slefað um „stað Íslands“ í hringrás lofthjúpsins. Rétt eins og landið er nærri 65°N og 20°V á það sér einnig stað í hringrás lofthjúpsins, í norðurjaðri háloftavestanvindabeltis norðurhvels, á milli háloftalægðardrags yfir austanverðri Norður-Ameríku (Baffinsdragið) og veiks háloftahryggjar fyrir suðaustan land (Golfstraumshryggurinn). Þetta þýðir að suðlægar áttir eru algengari í háloftunum heldur en norðlægar, gróflega helmingi fleiri sunnan- heldur en norðanáttardagar. 

Neðst í lofthjúpnum er landið hins vegar norðan vestanvindabeltisins, austlægar áttir eru ríkjandi á landinu. Landið mótar vind mjög í neðstu lögum og er tíðni vindátta umhverfis það einnig mjög mótað af hinu mikla hálendi Grænlands í vestri. Grænland er raunar svo hátt að  verulegra áhrifa þess gætir einnig hátt í lofthjúpnum. 

Í neðri hluta veðrahvolfs fellur hiti nærri Íslandi um um það bil 0,7 stig á breiddargráðu þegar horft er á árið í heild. 

 

Myndin hér að ofan birtist áður í pistli hungurdiska fyrir rúmum þremur árum (26.október 2021). Hún sýnir ársmeðalhita sem fall af breiddarstigi (norðurhvels). Við skulum þó taka eftir því að ekki er farið langt suður í hitabeltið og að hiti við miðbaug er ekki yfir 40 stig - eins og mætti halda væri aðfallslínan framlengd að miðbaug. Umhverfis línuna er töluverð dreif. Punktarnir ofan línunnar eru stöðvar þar sem hiti er hærri en hann „ætti að vera“ miðað við breiddarstig. Reykjavík (og Ísland almennt) eru þar á meðal. Meðalhiti áranna 1961 til 1990 (en auðveldast var að finna gögn fyrir það tímabil við gerð myndarinnar) í Reykjavík er 4,3 stig. Aðfallslínan segir að hann ætti að vera -2,1 stig, munar 6,4 stigum. Við getum tekið eftir því að 4,5 stigin eiga frekar heima suður á 55. breiddargráðu. Einfalda skýringin á þessu ósamræmi fellst í tvennu, annars vegar yljar sjórinn okkur meginhluta ársins, en hins vegar er það hin ríkjandi suðlæga vindátt háloftanna og áður var minnst á.

Það að sunnanátt sé ríkjandi er auðvitað engin tilviljun heldur er það skipting jarðar í úthöf og meginlönd sem veldur. 

Myndin sýnir meðalbreiddarstig 5400 metra jafnhæðarlínu 500 hPa-flatarins í janúar, gróflega norðurjaðar heimskautarastar norðurhvels. Lóðrétti ásinn sýnir landfræðilega breidd, en sá lárétti lengdarstig - vesturhvel til vinstri, (rúmt) austurhvel til hægri. Bláa strikalínan er sett nærri 20°V, lengdarstig Íslands (sem er reyndar alveg ofan við myndina). Lengst suður gengur kalda loftið við austurströnd Asíu. Þó hér sé aðeins um eina jafnhæðarlínu að ræða getum við samt ráðið í hvort ríkjandi vindstefna hvers lengdarstigs sé suðlæg eða norðlæg. Til að ráða í vindstyrkinn (og nákvæmari stefnu) þurfum við fleiri jafnhæðarlínur. Við sjáum alla vega að suðlæg átt er ríkjandi í veðrahvolfinu miðju á lengdarstigi Íslands - og raunar yfir mestöllu Atlantshafi norðanverðu. 

En nú má spyrja hversu læst þessi staða er. Við vitum að frá degi til dags bregður mjög frá henni, jafnvel getur hún raskast talsvert mánuðum saman, en þegar komið er ár eða meira er mesta furða (nánast kraftaverk) hvað hún heldur sér. Við vitum dæmi þess að sunnanáttin hafi brugðist í heilt ár, en það er alveg sárasjaldan og önnur merkileg staðreynd er sú að stefnan hefur aldrei - á ársgrundvelli komist suður fyrir suðvestur. Algengast er að hún sé af vestsuðvestri, nokkurn veginn í stefnu af Hvarfi syðst á Grænlandi. Bendir það til þess að Grænland sé líka eitt af því sem ræður mjög veðurfari á Íslandi. 

Menn hafa reynt að þátta ástæður hlýindanna hér á landi. Ekki er um það fullt samkomulag því flestir orsakavaldar hafa áhrif hver á annan og því erfitt að segja nákvæmlega hvað er hvað. Ef við teiknum ámóta dreifirit og ársritið hér að ofan fyrir janúar og júlí kemur í ljós að hlýja vikið hér við land er enn meira á vetrum heldur en að sumarlagi. Tækjum við þau dreifirit bókstaflega ætti meðalhiti janúar í Reykjavík að vera -13,8 stig (en ekki -0,6 stig - eins og var 1961-1990), munar meiru en 13 stigum. Meðalhiti í júlí ætti hins vegar að vera 11,5 stig, en er 10,5 stig. Að sumarlagi er hiti hér sum sé sjónarmun lægri en meðallag breiddarstigsins. 

Hér förum við að taka eftir öðru. Hitaspönn ársins (munur á hlýjasta og kaldasta mánuði) í Reykjavík var 11,1 stig (1961-1990). Meðalhitaspönn breiddarstigsins er hins vegar 24,3 stig. Ísland er umkringt sjó og hann (ásamt sunnanáttinni) bjargar vetrarhitanum. En hversu miklu máli skiptir hvort um sig? Og hvers vegna er sjórinn svona hlýr. Þegar við förum að hugsa um það flækjast málin. Áhrifum sjávarins má skipta í að minnsta kosti tvo þætti. Annars vegar er það sú staðreynd að hann geymir varma næstliðins sumars mun betur heldur en landið gerir. Hluti af vetrarvarmanum er því þannig til kominn. Annan hluta flytja straumar norður til okkar. Sá hluti er raunar tvískiptur líka. Annars vegar er sá hluti sem vindurinn knýr - sem er lægðaganginum og suðvestanátt háloftanna að þakka og hins vegar óljósari hluti sem lóðrétt streymi vekur (svokölluð veltuhringrás/varma-seltuveltihringrás heimshafanna). Sú hringrás er enn og aftur háð fjölmörgum þáttum (við rekjum þá ekki hér og nú - en á marga þeirra hafa hungurdiskar reyndar minnst á áður). 

Þegar veðurfar breytist hratt (eins og það virðist vera að gera þessi árin) vill verða erfitt að halda utan um alla þessa króka og útúrdúra. Það er fjölmargt sem getur hrokkið til. Við vitum þannig alls ekki hvort allir þessir hringrásarþættir eru stöðugir í hlýnandi heimi. Hringrás lofts og hafs er að gefa okkur 6 stig í forgjöf á ársgrundvelli. Það er rétt hugsanlegt að þessi forgjöf muni haldast í breyttu veðurfari. Með því er átt við að hlýni um tvö stig á heimsvísu, muni línuritið að ofan haldast óbreytt að öðru leyti en því að allar hitatölur hækki um 2 stig. Hér muni því líka hlýna um 2 stig. En - svo eru hinir möguleikarnir tveir auðvitað líka mögulegir: Að forgjöfin minnki - eða að hún aukist. Tilfinning ritstjórans er heldur sú að annað hvort muni forgjöfin haldast óbreytt - eða þá að hún minnki, frekar en að hún aukist. Vonin er þá sú að hún minnki ekki mikið. 

En sú hlýnun - á heimsvísu - sem er í kortunum af völdum aukinna gróðurhúsaáhrifa er nægilega mikil til þess að hún gæti valdið lítilsháttar stefnu- eða styrkbreytingum ríkjandi vindátta í háloftunum nærri Íslandi - slíkt hefði áhrif. Taka verður fram að ekkert bendir þó til þess að slíkar breytingar hafi átt sér stað - engin áreiðanleg merki um þær hafa enn fundist (sem útilokar þær þó ekki). Reikningar hafa sýnt að veltihringrásin áðurnefnda er viðkvæm fyrir truflunum. Ritstjóri hungurdiska hefur þó ekki tiltakanlegar áhyggjur af þeim orsakavöldum sem oftast eru nefndir, en hefur hins vegar áhyggjur af öðrum truflanaþáttum sem ekkert (eða lítið) hefur verið fjallað um. Það hefur ekki enn tekist að ná utan um allt kerfið - jafnvel þótt hlýnun á heimsvísu sé næsta vís. 

Við sjáum til hvort eitthvað meira verður um þetta fjallað á hungurdiskum - eða hvort nóg er komið. 

Fyrstu tuttugu dagar desember 2024

Fyrstu 20 dagar desembermánaðar eru í svalara meðallagi. Meðalhiti í Reykjavík þó ofan frostmarks, +0,2 stig, -0.9 stigum undir meðallagi sömu daga á árunum 1991-2020 og -0.7 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 16. hlýjasta sæti (af 24) á öldinni, hlýjastir voru þessir sömu dagar árið 2016, meðalhiti þá 5,6 stig, en kaldastir voru þeir árið 2011, meðalhiti -2,8 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 81. sæti (af 151). Kaldastir voru dagarnir 20 árið 1886, meðalhiti þá -5,6 stig.

Á Akureyri er meðalhiti fyrstu 20 daga desember -1,6 stig og er það -1,2 stigum neðan meðallags 1991 til 2020, en -0,7 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára.

Að tiltölu hefur verið hlýjast á Miðhálendinu, þar raðast hitinn nú í 12.hlýjasta sæti aldarinnar, en kaldast að tiltölu hefur verið á Vestfjörðum og Austfjörðum þar sem hiti raðast í 19. hlýjasta sæti aldarinnar. Á einstökum stöðvum hefur að tiltölu verið hlýjast við Setur, hiti +0,7 stigum ofan meðallag síðustu tíu ára, en kaldast að tiltölu hefur verið á Hornbjargsvita, hiti -1,7 stig neðan meðallags.

Úrkoma í Reykjavík hefur mælst 57,8 mm og er það í meðallagi. Á Akureyri hafa mælst 19,5 mm og er það um 40 prósent meðalúrkomu. Á Dalatanga hefur úrkoman mælst 88,0 mm og er það nærri meðallagi.

Sólskinsstundir hafa mælst 9,1 í Reykjavík og er það í meðallagi. Sólarlaust hefur verið á Akureyri, eins og oft í desember (meðaltalið er 15 mínútur).

Hálfur desember 2024

Hálfur desember 2024. Í svalara meðallagi. Meðalhiti í Reykjavík er +0,4 stig, -0,6 stigum neðan meðallags sömu daga 1991 til 2020, en -0,2 neðan meðallags síðustu tíu ára. Hitinn raðast í 14. hlýjasta sæti (af 24) á öldinni. Dagarnir 15 voru hlýjastir árið 2016, meðalhiti þá 6,2 stig, en kaldastir voru þeir 2011, meðalhiti -3,4 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 74. sæti af 151. Kaldastir voru dagarnir 15 árið 1893, meðalhiti -5,9 stig.

Á Akureyri er meðalhiti dagana 15 -0,8 stig. Það er -0,6 stigum neðan meðallags 1991 til 2020, en +0,4 ofan við meðallag síðustu tíu ára.

Að tiltölu hefur verið einna hlýjast á Miðhálendinu og á Austurlandi að Glettingi. Hiti þar raðast í 11. hlýjasta sæti (af 24), en kaldast er við Breiðafjörð, á Vestfjörðum, Ströndum og Norðurlandi vestra og á Austfjörðum þar sem hiti raðast í 15. hlýjasta sæti aldarinnar.

Miðað við síðustu tíu ár hefur verið hlýjast á Sauðárkróksflugvelli, hiti þar +1,5 stigum ofan meðallags, en kaldast hefur verið á Hornbjargsvita, -1,4 stig neðan meðallags.

Úrkoma hefur mælst 49,0 mm í Reykjavík, rétt ofan meðallags. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 17,2 mm, um helmingur meðalúrkomu. Á Dalatanga hefur úrkoman mælst 61,9 mm og er það nærri meðallagi.

Sólskinsstundir hafa mælst 7,4 í Reykjavik og er það í meðallagi. Sólarlaust hefur verið á Akureyri - eins og oft í desember, enda hverfur sól þar bak fjalla á mælistað í kringum þann 9. og sést ekki aftur fyrr en rétt eftir áramót.

Hitaspönn nóvembermánaðar með mesta móti

Óskar J. Sigurðsson fyrrum vitavörður á Stórhöfða í Vestmannaeyjum vakti athygli á óvenjumiklum mun á hæsta hámarkshita og lægsta lágmarkshita nóvembermánaðar á Grímsstöðum á Fjöllum. Hann var 40,6 stig. Óskar hefur sérlega næma tilfinningu fyrir því sem óvenjulegt er í veðri og kann ritstjóri hungurdiska honum bestu þakkir fyrir ábendinguna.

En þetta vakti auðvitað frekari forvitni. Hversu óvenjulegur er þessi munur innan sama mánaðar? Gagnagrunnur Veðurstofunnar gaf greið svör. Gögnin skiptast þó á nokkrar töflur. Fyrirspurn í töfluna sem inniheldur mælingar mannaðra stöðva sýndi að aldrei hefði þar jafnmikill eða meiri munur orðið á hæsta hámarki og lægsta lágmarki stöðvar í nóvember. Taflan nær aftur til 1949 og fundust tvö tilvik þar sem munurinn var lítillega meiri en nú, en bæði í mánuðum sem í eru 31 dagur. Þetta var í mars 1998 þegar munurinn var 41,4 stig á Staðarhóli í Aðaldal og í desember 1995 þegar hann varð 41,2 stig í Möðrudal. Tafla með eldri gögnum fann að auki 41,3 stig á Möðruvöllum í Hörgárdal í janúar 1918. 

Þvínæst var að svara spurningunni fyrir sjálfvirku stöðvarnar. Þar er stöðvum Vegagerðarinnar haldið sér m.a. vegna þess að reglur um hámarks- og lágmarksmælingar eru örlítið aðrar en á öðrum stöðvum. Í ljós kom að í mars 1998 var munurinn á stöðinni við Mývatn 43,3 stig - og telst það mesti munur hámarks og lágmarks sama mánaðar hér á landi. Síðan kom í ljós að Grímsstaðir voru ekki eina stöðin með svo öfgakenndan mun í nýliðnum nóvember. Þar voru líka Ólafsfjörður (42,7 stig), Staðarhóll (40,7 stig) og vegagerðarstöðvarnar Kaldakinn (41,1 stig) og Fljótsheiði (40,8 stig). Allt saman mjög óvenjulegt. 

Sú spurning kemur eðlilega upp (hjá forvitnum) hver sé þá minnsti munur hámarks- og lágmarkshita í sama mánuði. Það reynist vera í Litlu-Ávík í júlí árið 2015. Þá var hæsti hiti mánaðarins 8,8 stig, en sé lægsti 4,0 stig, munurinn aðeins 4,8 stig. Leit í gögnum sjálfvirku stöðvanna skilar ekki lægri tölu. Sú lægsta þar er 5,1 stig, frá Fonti á Langanesi í júlí 2010 og Skagatá 5,2 stig í júlí 2015. 

Á Stórhöfða var mestur munur hámarks- og lágmarkshita sama mánaðar 26,5 stig, í apríl 1968, en minnstur 5,3 stig í ágúst 1981 og 1995. Í mars 1892 var munur á hæsta og lægsta hita í Vestmannaeyjakaupstað 30,9 stig.

Í Reykjavík er mesti munur sem við þekkjum, 30,9 stig. Það var í janúar 1918, minnstur munur var í júlí 1972, 7.8 stig. Á Akureyri var munurinn mestur í nýliðnum nóvember, 36,1 stig, en minnstur í júlí 2015, 12,4 stig. 

Þetta er allt mjög nördalegt - og eins gott að týna sér ekki alveg, gæti endað í slæmu gagnafyllerí eða jafnvel gagnatúr, en þolið býður varla upp á slíka hegðan lengur. Við höldum samt aðeins áfram og bergjum á fleiri veigum.

Spurt er hver sé mesti munur á hæsta og lægsta hita ársins á veðurstöð - og hvaða ár? Árið hlýja 2004 mældist hæsti hiti við Mývatn 28,3 stig, en lægstur varð hitinn þar sama ár -29,7 stig. Munurinn er 58,0 stig. Á mönnuðu stöðvunum er það Brú á Jökuldal sem á mestan mun, 56,5 stig. Það var 1988 (25,0 stig og -31,5 stig). Engin fulláreiðanleg tala frá fyrri tíð slær þetta út. 

Minnsta mun á hæsta og lægsta hita ársins á veðurstöð finnum við í Seley árið 2016, 19,8 stig (14,2 stig og -5,3 stig). Litlu munar að Stórhöfði í Vestmannaeyjum næði þessu bæði 1972 og 1983 þegar munur á hæsta og lægsta hita ársins var aðeins 20,0 stig. 

Í Reykjavík hefur mestur munur á hæsta og lægsta hita sama árs á tíma samfelldra hámarks- og lágmarksmælingar orðið 40,1 stig. Það var árið 2008, má segja að hitabylgjan mikla það ár hafi séð um það. Á Akureyri var munurinn mestur árið 1975, 47,3 stig (27,6 stig og -19.7 stig). Á Stórhöfða er mesti munurinn 33,0 stig, það var 1966 (19,0 stig og -14,0 stig). Minnstur munur á hæsta og lægsta hita ársins í Reykjavik er 24,8 stig. Það gerðist árið 1926 (16,6 stig og -8,2 stig). Á Akureyri var munurinn minnstur árið 2001 32,8 stig (20,2 stig og -12,6 stig). 

Við viljum líka vita hvaða veðurstöð á stærstu spönnina á öllum sínum athugunartíma. Þar flækist fyrir að hámarkshitamælingar í Möðrudal voru mjög óáreiðanlegar á fyrri tíð - við getum ekki trúað öllu þar. En að því slepptu er það Mývatn sem nær mestu spönninni, 63,0 stig, frá -34,7 stiga frosti upp í 28,3 stiga hita. Reykjahlið er í efsta sæti mönnuðu stöðvanna með 59,4 stig. 

Við látum þessa yfirferð duga i bili. Stekkjarstaur (ritstjóri hungurdiska leikur það hlutverk í dag) hefur þar með reynt að sjúga ærnar (gagnagrunn Veðurstofunnar) - en staurfætur í augum (hvað sem það nú merkir) flækjast fyrir.

Í gær var hér á hungurdiskum fjallað um óvissu í spám í næstu viku - hugsanleg lægð gæti þá komið mjög langt sunnan úr höfum og dýpkað mikið hér við land - nú, eða ekki. 

Hér er til gamans spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar nú frá hádegi (fimmtudag 12.desember 2024). 

Miðstöðin hefur greinilega (að þessu sinni) ákveðið að gera alvöru úr (sem ekki var í gær). Kortið gildir um hádegi á miðvikudaginn kemur (18.desember). Líklegt er að við fáum að sjá allskonar hringl í spánum næstu daga. Kortið lítur ekki vel út, en höfum samt í huga að auðvitað er enn ekkert að marka þessa spá. Bandaríska veðurstofan er t.d. mun mildari, setur lægðina austar þannig að hún komi lítt við sögu hér á landi. En ritstjórinn er samt ánægður með að hans eigin órar skuli geta komið fram í reiknilíkönum - vonar þó jafnframt innilega að þetta muni hallast að skárri niðurstöðu. 

Óvissudæmi

Undanfarna daga hefur verið óvissa af skemmtilegra taginu í spám reiknimiðstöðva. Það er alltaf óvissa, oftast af óljósum ástæðum, en stundum mjög áberandi. Þannig er staðan einmitt nú. Taka verður fram að vel má vera að þessi ástæða sem hér er gerð að umfjöllunarefni verði horfin í næstu spárunum, strax í dag, en svo getur hún líka orðið viðvarandi næstu daga. 

Lítum á nokkur spákort (myndin batnar sé hún stækkuð).

Þetta eru klippur úr hefðbundnum norðurhvelsháloftakortum. Jafnhæðarlínur 500 hPa-flatarins eru heildregnar, af þeim ráðum við vindstyrk og stefnu í miðju veðrahvolfi, en þykkt er sýnd i lit. Þykktin mælir hita í neðri hluta veðrahvolfs, því meiri sem hún er því hlýrra er loftið. Bláu litirnir sýna kalt loft, en þeir gulu og brúnu hlýtt. 

Fyrsta kortið (efst til vinstri) sýnir stöðuna í dag, miðvikudaginn 11.desember. Vindrastir háloftanna hlykkjast um kortið, meginröstin liggur frá miklu lægðardragi yfir Norður-Ameríku um Ísland og austur til Síberíu. Nokkrir hlykkir eru á röstinni, áberandi bylgja (merkt c) á kortinu er við Ísland og veldur sunnanátt hennar rigningu og hlýju veðri hér á landi í dag, en berst hratt til austurs og öllu kaldara loft fylgir síðan á vesturhlið hennar. Mikil framsókn af hlýju lofti er austan við ameríska lægðardragið (þar sem merkt er með bókstafnum a). Þessi framsókn ryður upp nýjum hrygg sem hingað verður kominn á laugardag (kortið efst til hægri). 

Það skiptast á hryggir og lægðardrög í röstinni. Langflestar bylgjurnar brotna fram yfir sig, þannig að þær hafa tilhneigingu til að loka kalda loftið úr næstu bylgju á undan inni fyrir sunnan röstina. (Heldur færri bylgjur brotna hins vegar aftur fyrir sig - þá lokast hlýtt loft inni á norðurslóðum). Röstin er sum sé svo óstöðug að hún er ýmist að loka inni hlýtt loft norðar en það á erindi, en kalt sunnar. Sá er munur á þessum afskornu hæðum og lægðum að hæðirnar eru hlýjar, en lægðirnar kaldar. 

Kaldar afskornar lægðir hafa verið viðvarandi við Miðjarðarhaf í haust, loftið í þeim hefur sífellt verið endurnýjað - að norðan, en lokast af vegna atgangs rastarinnar í norðri. Á korti dagsins (efst til vinstri) má sjá svona lægð, hún er merkt með bókstafnum b. 

Á kortinu efst til hægri hefur lægð þessi þokast til vesturs og er á laugardag komin vestur fyrir Kanaríeyjar. Hún er þá ekki eins köld og áður, hlýr sjórinn hefur yljgað henni og er að belgja hana frekar út af raks. 

Óvissan sem minnst var á í upphafi fylgir þessari suðlægu og hlýnandi lægð. Á síðasta kortinu, því sem er í neðra horni til vinstri og gildir á þriðjudag í næstu viku virðist lægðin vera að ná sambandi við enn eitt lægðardragið sem meginröstin er að bera til austurs. Úr getur orðið innskot í röstina úr suðri, rakaþrungið og hlýtt. Hitti það vel í kalda bylgju úr vestri getur orðið umtalsverður vöxtur úr. Hitti ekki í lokast lægðin annað hvort af aftur (og eyðist smám saman) - eða hún straujast sem ritstjórinn kallar sem svo - tætist í sundur á suðurjaðri vindrastarinnar, án þess að ná nokkrum vexti, en styrkir röstina sem heild. 

Undanfarna daga hafa spár verið með ýmsum hætti. Evrópureiknimiðstöðin kom með fyrstu hugmynd um samband rastar og lægðar, en bandaríska veðurstofan afneitaði slíku gersamlega. Reiknimiðstöðin linaðist þá heldur - en þá fór sú bandaríska að gera sig líklegri - en ekki svo mjög. 

Ritstjóra hungurdiska finnst svosem líklegast að ekki verði mikið úr, en mun þó fylgjast spenntur með til lokadags því hlutirnir eru fljótir að gerast. Önnur óvissa - óþekkt gæti þó orðið á undan til að breyta öllu. Slíkt er alvanalegt. 

Fyrstu tíu dagar desembermánaðar 2024

Meðalhiti fyrstu tíu daga desember 2024 er -0,1 stig í Reykjavík, -1,1 stig neðan meðallags sömu daga áranna 1991 til 2020 og -0,7 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Raðast hitinn í 16. hlýjasta sæti (af 24) á öldinni. Hlýjastir voru sömu dagar 2016, meðalhiti þá 7,1 stig, en kaldastir voru þeir 2011, meðalhiti -4,8 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 96. hlýjasta sæti (af 151). Dagarnir 2016 eru þar einnig í toppsæti, en í því neðsta eru sömu dagar 1887, meðalhiti þá -7,2 stig.

 

Á Akureyri er meðalhiti nú -1,6 stig, -1,2 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 en í meðallagi síðustu tíu ára.

 

Að tiltölu hefur verið kaldast við Faxaflóa og Breiðafjörð, hiti raðast í 16. hlýjasta sæti aldarinnar, en hlýjast (að tiltölu) hefur verið á miðhálendinu, þar raðast hitinn í 11. hlýjasta sæti (af 24). Miðað við síðustu tíu ár hefur verið kaldast á Hornbjargsvita, vikið þar -1,4 stig, en hlýjast á Sauðárkróksflugvelli þar sem hiti hefur verið +1,6 stigum yfir meðallagi síðustu tíu ára.

 

Úrkoma hefur mælst 31,9 mm í Reykjavik og er það í meðallagi. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 8,5 mm og er það um þriðjungur meðalúrkomu. Á Dalatanga hafa mælst 55,7 mm, það er ríflegt meðallag.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 7 í Reykjavík og er það nærri meðallagi, en sólarlaust hefur verið á Akureyri (eins og alloft í desember).