Spáð í ársmeðalhitann

Fyrir nokkrum dögum birtist hér á hungurdiskum pistill um hita íslenska ársins (frá fyrsta vetrardegi 2023 til síðasta vetrardags 2024). Í ljós kom að hann var í lægra lagi miðað við tískuna síðustu áratugi, sá lægsti frá því fyrir aldamót. Í framhaldi af því var ritstjórinn spurður hvort sama yrði með árið í heild.

Sannleikurinn er auðvitað sá að ekki er enn hægt að reikna meðalhita ársins alls - tveir mánuðir eru til loka þess. Alþjóðaveðurfræðistofnunin (WMO) hefur fyrir löngu tekið upp þann plagsið að gefa út yfirlýsingar um ársmeðalhitann löngu áður er árið er liðið. Ritstjóri hungurdiska er ekkert allt of hrifinn af slíku - en hefur samt stundum áður látið tilleiðast að gera ámóta reikninga. 

Þeir fara þannig fram að meðalhiti fyrstu tíu mánaðanna er reiknaður fyrir fjölda ára og borinn saman við endanlegan meðalhita sama árs. Svo er athugað hvernig fer allmennt fyrir áætlunum. 

Myndin hér að neðan sýnir mismun meðalhita ársins og meðalhita fyrstu tíu mánaða þess í byggðum landsins.

Við leyfum okkur það óhóf að fara 200 ár aftur í tímann. Meðalmunurinn er um 0,7 stig. Meðalhiti fyrstu tíu mánaða þessa árs er 4,1 stig og líklegur ársmeðalhiti því 3,4 stig. En í raunveruleikanum eru nokkrar sveiflur frá ári til árs. Mestur var munurinn árið 1880. Það hafði verið sérlega hlýtt, en síðustu tveir mánuðir ársins voru alveg sérlega kaldir. Spá um meðalhita þess árs gerð í lok október hefði tekist mjög illa. Svipað má segja um fleiri ár, t.d. 1824 og 1841, en í þeim tilvikum lauk árinu á óvenjulegum kuldaköflum. Á síðari árum munar mest 1973 en margir muna enn þá miklu kulda sem gerði þá síðustu tvo mánuði ársins. 

Meðalhiti hefur alltaf lækkað frá 10-mánaða meðaltalinu yfir í ársmeðaltalið. Minnstu munaði þó haustið 2002, en þá voru nóvember og desember alveg sérlega hlýir. 

Við getum líka gert þetta á annan hátt. Reiknað línulega aðfallsjöfnu:

Dreifiritið lítur svona út. Við sjáum að sambandið er harla gott. Örfá ár hanga neðan í aðalskýinu. Það eru þau sömu og við höfum nefnt. Lítilsháttar halli er á línunni. Séu fyrstu tíu mánuðirnir hlýir verður munurinn á ársmeðalhitanum og tíumánaðahitanum heldur meiri en þegar mjög kalt er. En munurinn er þó ekki mikill. Ef við reiknum út spá fyrir árið í ár með þessari aðferð verður niðurstaðan sú sama og áður, 3,4 stig. Við sjáum líka að þrátt fyrir að mörgum hafi þótt veður frekar kalt er meðaltalið í ár þó ofan meðaltal tímabilsins alls. Hefðu fyrstu tíu mánuðirnir verið óvenjuhlýir hefðum við samkvæmt þessum reikninum þurft að draga meira frá tíumánaðahitanum heldur en meðaltalið (0,7 stig). 

En hvað gerist svo? Það vitum við ekkert um. Verði nóvember og desember sérlega hlýir gæti ársmeðalhitinn hangið í 3,8 stigum eða svo. Það yrði þá kaldasta ár frá 2015. Standist spáin um 3,4 stig verður árið hins vegar það kaldasta síðan 1998. Verði nóvember og desember óvenjukaldir, verður árið e.t.v. það kaldasta frá 1995. En þá var meðalhiti á landsvísu ekki nema 2,8 stig. Til þess að hrapa um 1,3 stig eða meira frá tíumánaðahitanum nú þurfum við nóvember og desember eins og 1973 (eða nærri því). Einhvern veginn vonar ritstjórinn að svo verði ekki - en smekkur manna er misjafn eins og gengur.

Við reynum hins vegar að gleyma þessari spá eins fljótt og mögulegt er. 

Litið á nokkur veðurkort - þriðjudag 29.október

Við lítum nú á fáein veðurkort sem öll sýna stöðuna síðdegis á morgun, þriðjudaginn 29.október 2024. Þetta er ekki sérlega merkileg staða - en þó má nota hana til að benda á notagildi kortanna. Þessi pistill er fyrst og fremst skrifaður með uppeldisleg sjónarmið í huga - þeir sem ekki taka slíku þurfa auðvitað ekki að lesa lengra. Finna má mikið úrval spákorta á vefnum - og kannski er það orðið eitt aðalvandamál veðurfræðinga nú til dags að velja sér kort til skoðunar - fer það eftir stöðu hvers dags hversu gagnleg hver gerð er. Það úrval sem við bjóðum upp á í dag er þannig aðeins lítill hluti þess sem hægt er að velja um. Enn erfiðara er að einnig er úr fjölmörgum mismunandi líkönum að velja. Þau eru engan veginn sammála, aðalatriðin kannski þau sömu fyrsta sólarhringinn, en smáatriðin ekki og eftir því sem spár ná yfir fleiri daga verður fjölbreytni þess veðurs sem boðið er upp á meiri og meiri. 

Sú spá sem við lítum hér á er í boði evrópureiknimiðstöðvarinnar og er byggð á greiningu á miðnætti síðastliðnu - þetta er því 42 stunda spá sem gildir kl.18 á morgun. Önnur spá - með sömu kortum er væntanleg nú undir kvöld. Einhver munur verður á þessum tveimur spárunum, en aðalatriðin ættu samt að verða þau sömu. 

(i) Þetta kort sýnir hæð 300 hPa-flatarins og vind í honum síðdegis á morgun. Jafnhæðarlínur eru heildregnar. Flöturinn er í um 9 km hæð yfir jörð. Hefðbundnar vindörvar sýna vindstefnu og styrk, en litir merkja þau svæði þar sem vindurinn er mestur. Dekksti blái liturinn sýnir vindhraða meiri en 80 m/s. Við sjáum hér bút úr heimskautaröstinni svonefndu sem hlykkjast í kringum norðurhvel - oftast þó í bútum. Það svæði þar sem vindurinn er mestur köllum við rastarkjarna - við getum líka notað hugtakið skotvindur (rastarinnar). Ritstjóri hungurdiska hefur þá sérvisku að vilja ekki nota orðið skotvindur um heimskautaröstina sjálfa - heldur aðeins þá hluta hennar sem líta út eins og sést á myndinni. Kannski bananalaga, oftast snýr kryppan til norðurs, en önnur kryppulega sést líka. Vindhraði í heimskautaröstinni er gjarnan mestur nærri veðrahvörfunum, á mörkum veðrahvolfs og heiðhvolfs. Svo vill til að í þessu tilviki gætir vindsins í röstinni lítt við jörðu. Það stafar af því að niðri í veðrahvolfi jafnar mikill hitamunur hann upp. Kalt loft liggur í neðri lögum - vestan og norðan rastar. 

Það sjáum við að nokkru á næsta korti. (ii) Það sýnir hæð 500 hPa-flatarins, vindstefnu og styrk, en litirnir sýna hita í fletinu. Ekki er alveg jafnhvasst í þessum fleti (í rúmlega 5 km hæð) og er uppi í 300 hPa, en nóg samt, 50 til 60 m/s þar sem mest er. Dreifing hitans kemur fram sem mislitir borðar, þeir eru örmjóir við suðurströnd Íslands og sýnir það hitabrattann, mörgum stigum hlýrra er rétt sunnan við land heldur en yfir landinu. Þegar komið er norður á landið er hitamunur ekki teljandi á stóru svæði. Í rauninni er þetta loft ekki sérlega kalt, það eru frekar hlýindin suður af sem eru mikil. Ef við gætum svipt röstinni burt og látið hitadreifinguna eina um að búa til vindinn myndu þrýstilínur verða mjög þéttar þar sem jafnhitalínurnar eru þéttastar - og vindur blása að austnorðaustri. Þessi austnorðaustanátt - sem ekki sést - dugar að mestur til að jafna út ofsafengna vestsuðvestanátt háloftarastarinnar - þannig að vindur á landinu er ekki mikill.

Við förum nú niður í 925 hPa. (iii) Það er um það bil fjallahæð, um 700 metrar í þessu tilviki. Það er dálítill vindstrengur sunnan við landið - vestsuðvestanátt rastarinnar rétt nær til jarðar, en mjög skert. Örsmá lægð er norðan við land - á leið til Noregs. 

Hér erum við komin niður að sjávarmáli. (iv) Yfir landinu er hálfgerð áttleysa, en ákveðnari vestanátt (tengd háloftaröstinni) sunnan við land. Grænu litirnir sýna úrkomu, hún er nokkuð ákveðin á landinu suðvestanverðu. Inni í úrkomusvæðunum má sjá litla þríhyrninga, þeir gefa til kynna að úrkoman sé af klakkauppruna, skúradembur. Einnig má sjá tákn fyrir snjókorn inni yfir landi (hærra yfir sjávarmáli). Það kemur nokkuð á óvart hversu stór hluti úrkomunnar er klakkakyns, venjulega er úrkoma það síður undir háloftaröst í hæðarsveigju. En hér er líkanið að segja okkur að einhver óstöðugleiki liggur í veðrahvolfinu. Til að greina ástæðu hans nánar þyrftum við helst að fá að sjá svokallað þversnið - en slík eru ekki á lager sem stendur. Við látum því nægja að trúa þessu bara.

Á þessu korti (v) má enn sjá jafnþrýstilínur sjávarmálskortsins (heildregnar), en aðrar upplýsingar eru úr 700 hPa-fletinum, í um 3 km hæð. Þar eru vindörvar, vindur undir háloftaröstinni er um 25 m/s úr vestsuðvestri. Litir sýna lóðréttar hreyfingar, þær eru mældar í Pa/s (Pasköl á sekúndu) - talan 1 er ekki mjög fjarri 0,1 m/s. Bláu litirnir sýna uppstreymi, en þeir brúnu niðurstreymi. Landið vekur bylgjur, hreyfingin er upp yfir Suðvesturlandi, en síðan til skiptis upp og niður. Ákafinn er mestur áveðurs, þar sem dekksti blái liturinn sýnir svæði þar sem uppstreymið er meira en 2 Pa/s - samsvarar um 0,2 m/s. Það meir en nægir til að kæla loftið (þegar loft lyftist til lægri þrýstings kólnar það) og þar með þétta rakann sé loftið mettað. Úrkoma fellur. Á niðurstreymissvæðunum verður skýjarof (í þessari hæð). 

(vi) Hér erum við komin upp í 400 hPa, kringum 7 km hæð, jafnhæðarlínur eru heildregnar. Brúnu litirnir sýna svonefnt iðumætti. Iðumætti segir okkur frá því hversu þétt mættishitafletir liggja. Þeir liggja mun gisnara í veðrahvolfinu heldur en uppi í heiðhvolfi. Hiti fellur að meðaltali um 0,6 stig á hverja 100 metra í veðrahvolfi, alloft um allt að 1 stig á 100 metra, en stundum minna. Stöku sinnum hækkar hiti með hæð. Þá tölum við um hitahvörf. Hegðun hitafalls með hæð greinir að heiðhvolf og veðrahvolf. Í heiðhvolfi fellur hiti nær ekkert með hæð (alla vega mjög lítið miðað við veðrahvolfið). Veðrahvörfin liggja mishátt og ná stundum niður í 400 hPa (og stöku sinnum enn neðar). Komi fram svæði með miklu iðumætti í 400 hPa bendir það til þess að þar komi loft úr heiðhvolfi við sögu. Á kortinu sjáum við borða af slíku lofti liggja suðvestan úr hafi, yfir Ísland og alveg austur til Noregs. Þetta er einmitt í jaðri rastarinnar - á norðvesturhlið hennar. Röstin dregur loft niður vinstra megin við rastarkjarnann. Suðvestan við Grænland má sjá lítinn hnút með miklu iðumætti. Hann berst til Íslands og kemur hér við sögu á fimmtudag (sé að marka spár) og á þá að hreinsa frá - vindur að snúast til norðurs í bili. 

Eru nú flestir farnir að þreytast (en engin miskunn er sýnd). (vii). Hér má enn sjá sjávarmálsþrýsting (heildregnar línur). Litirnir sýna hins vegar svonefndan stöðugleikastuðul. Grænu svæðin gefa mjög stöðugt loft til kynna, en brúnir litir óstöðugt. Brúni borðinn sýnir að loftið við Ísland er nokkuð óstöðugt og ber nokkuð saman við hin lágu veðrahvörf á fyrri mynd. Skýrir kannski úrkomuna sem við vorum að velta vöngum yfir. 

Nú (viii) förum við upp í 100 hPa-flötinn, hann er í um 16 km hæð. Litir sýna hita. Hér er hlýrra fyrir norðan land heldur en fyrir sunnan. Einmitt einkenni rastarinnar. Hún dregur loft niður fyrir norðan og vestan - það hlýnar í niðurstreyminu. Við getum því (óbeint) séð legu rastarinnar á þessu korti, jafnvel þótt miðja hennar sé ekki greinileg sé litið á vindhraðan einan. 

Og uppi í 30 hPa (ix), í um 23 km hæð ná áhrif rastarinnar ekki. Á þessum árstíma kólnar þar hægt og bítandi - heimskautanótt vetrarins dreifir smám saman úr sér og sólin hættir að hita ósonið (og fleira). Ákveðin hringrás er hér að verða til í kringum heimskautið, vindhraði þó ekki nema um 25 m/s, en þetta er upphaf skammdegisrastarinnar sem mjög er í tísku þessi árin. Hún hringar sig í kringum skammdegissveipinn (stratospheric polar vortex) sem sumir segja að ráði miklu um vetrarveðráttu á meginlöndunum (ekki þó fullt samkomulag um það). En ótrúlegar umræður skapast þó á hverjum vetri um stöðu sveipsins og uppbrot hans og rastarinnar. En haustið er ekki nægilega langt framgengið til þess að samband sé komið á á milli heimskautarastar og skammdegissveips - enda er skammdegisröstin ekki búin að ná máli - og heimskautaröstin varla heldur. 

Síðasta kortið ætti að vera föstum lesendum hungurdiska kunnugt. Það sýnir hæð 500 hPa-flatarins á norðurhveli ásamt þykktinni (litir). Jafnhæðarlínurnar eru mjög þéttar sunnan Íslands (röstin). Fjarlægðin frá bylgjudalnum við Nýfundaland til næsta bylgjudals austan við er óþægilega löng - getur varla haldist það í marga daga. Kryppumyndun er því líkleg - jafnvel síðar í vikunni. Leiðinlegur kuldapollur er við Spán (þar eru appelsínuviðvaranir í gildi) - og mikil hlýindi víða í Bandaríkjunum. 

Við megum gjarnan taka eftir því að á norðurslóðum eru engir afgerandi kuldapollar, tiltölulega jafn kuldi á öllu bláa svæðinu og jafnhæðarlínur inni í því ekki þéttar. Þetta er ekki óvenjulegt ástand á þessum tíma árs. Kuldapollarnir stóru ættu að fara að sýna sig þegar kemur fram í nóvember og síðan ná fullum þroska á jólaföstunni. Þangað til tölum við enn um haustveðráttu. 

Íslenska sumrinu lýkur

Fyrsti vetrardagur er á laugardaginn kemur (26.október) og óhætt að reikna meðalhita liðins sumars - allt frá sumardeginum fyrsta, en hann bar upp á 25.apríl í ár (2024). Að vísu lifa enn tveir dagar, en þeir munu ekki hnika meðalhitanum neitt sem heitir, þótt það gerist alloft að síðustu dagana hrekkur hitinn til á aukastaf - vegna upphækkana - eða niðurfellingar annars aukastafs (okkur smámunasömum til hrellingar).

Sumarið var í kaldara lagi miðað við það sem verið hefur í tísku síðustu 25 árin.

Meðalhiti í byggðum landsins reiknast 7,1 stig og er það -0,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára og -0,6 stigum neðan meðallags 1991 til 2020. Næstkaldasta sumarmisseri aldarinnar, 2015 var lítillega kaldara - en ekki marktækt. Myndin nær aftur til 1949. Ef vel er að gáð má koma auga á strikalínu þvert yfir myndina - neðan hennar hefur sumarhiti verið lægri heldur en nú. Þannig var flest ár frá og með 1963 til 1999, enda er hiti sumarsins nú +0,3 stigum yfir meðallagi sumra á tímabilinu 1961 til 1990. Langkaldast var 1979, en hlýjast 2010 - þetta á við landið í heild. 

Í Reykjavík er meðalhitinn 7,9 stig, sjónarmun kaldara var þar 2018. Á Akureyri er meðalhitinn 7,5 stig, rétt ofan við 2015 (sem margir muna). 

Við skulum líka (til tilbreytingar) reikna meðalhita þess sem við getum kallað íslenska árið, vetrar- og sumarmisserin saman. Það eru eitthvað skiptar skoðanir um það hvenær á að skipta um ár í íslenska tímatalinu - við gætum gert hvort sem er. Hér reiknum við hitann frá fyrsta vetrardegi í fyrra til dagsins í dag - og fyrir önnur ár frá fyrsta vetrardegi til síðasta vetrardags árið á eftir. Til þess að gera þetta „rétt“ verðum við að vita hita hvers daga. Fyrir landið í heild náum við aðeins aftur til 1949. Byrjum á að líta á það.

Hér sjáum við að það ár sem nú er nærri liðið er afgerandi það kaldasta á landinu aftur til aldamóta - og lægri tölu höfum við ekki séð síðan 1996-97, í 27 ár. Fólk man nú yfirleitt ekki veður fyrstu æviára sinna - þannig að óhætt mun að segja að varla nokkur undir 35 ára aldri muni jafnkalt ár. - En það er eins og með sumarhitann að á sjöunda og níunda áratugnum hefði þetta talist fremur hlýtt ár - og í góðu lagi á þeim áttunda. Við sem komin erum á áttræðisaldur munum kuldana auðvitað eins og þeir hefðu verið í gær. 

Að meðaltali munar um 0,3 stigum á ársmeðalhita í Stykkishólmi og á landinu, landmeðalhitinn er lítillega lægri  - auðvitað eru samt nokkur áraskipti, en mjög svipað lag er á langtímasveiflum. Í Stykkishólmi vitum við daglegan hita allt aftur til hausts 1845 (nema haustið 1919) og getum því reiknað ársmeðalhitann íslenska allt það tímabil.

Þetta ætti að vera orðin kunnugleg mynd hjá þrautseigari hluta lesenda hungurdiska. Sá hluti myndarinnar sem nær yfir árin frá 1950 er nærri því eins og fyrri mynd - en hér getum við litið miklu lengra aftur. Við það dettur leitnin úr +1,4 stigum á öld, niður í +0,9 stig - sem sýnir að til að reikna leitni þurfum við langan tíma, 75 ár duga ekki. Að auki segir leitnin sem slík ekkert um framtíðina.

En árið í ár hefði verið hlýtt fyrir 1920 (strikalínan merkir meðalhita þess þvert yfir myndina), en þá var breytileiki hitans frá ári til árs líka mun meiri en hann hefur verið síðustu árin. Hafísnum er venjulega kennt um. Nærvera hans stingur inn fáeinum ofurköldum mánuðum sem hver um sig hefur mikil áhrif á meðalhitann, jafnvel þótt aðeins sé um staka mánuði að ræða þar sem slíkt ástand ríkir hverju sinni. Undantekning var veturinn 1880 til 1881 - frostaveturinn mikli - þegar ísinn hafði þessi ofuráhrif marga vetrarmánuði í röð - fleiri heldur en t.d. 1917 til 1918 eða 1865 til 1866. Meðalhiti þessa kalda árs var rétt ofan frostmarks í Stykkishólmi. 

En eins og sagði hér að ofan er framtíðin frjáls. 

Hvernig miðar haustinu? (2024)

Haustið 2014 birtist hér á hungurdiskum syrpa pistla þar sem velt var vöngum yfir haustkomunni. Hvenær hún væri, hvort hægt væri að mæla framgang haustsins á einfaldan hátt og hvort breytingar hefðu orðið í gegnum tíðina. Niðurstaðan var í megindráttum sú að hausti hefði lítillega seinkað í hlýindum síðustu áratuga miðað við fyrri tíð.

Haustið 2017 birtist síðan pistill undir sama nafni og notað er á þennan. Spurningin þá var hins vegar borin upp 11. október - en við notum nú þann 21. til viðmiðunar. 

Einn þeirra möguleika sem ritstjórinn nefndi var að nota meðalhita í byggðum landsins til að skilgreina haustdaga - og telja þá síðan.

Í tilraunaskyni stakk ritstjórinn upp á 7,5 stigum sem viðmiði. Dagur telst haustdagur sé meðalhiti sólarhringsins í byggðum landsins neðan þess. Það gefur auga leið að slíkir dagar koma á stangli allt sumarið - án þess að komið sé haust, en þegar á líður þéttast þeir smám saman. En svo munar auðvitað töluverðu hvort meðalhitinn er t.d. 7,4 stig eða 3,0 stig. Fimm dagar með meðalhita 7,4 stig eru varla jafngildir fimm dögum með meðalhita 3,0 stig. Þeir síðarnefndu eru mun haustlegri.

Hentugast þótti því að skilgreina einskonar „haustsummu“. Reiknað var hversu langt hiti hvers dags væri neðan 7,5 stiga og síðan lagt saman. Eftir nokkrar vangaveltur (sem lesa má um í fornum hungurdiskapistli) þótti hentugt að segja haust komið (eða skollið á) þegar haustsumman næði 30 stigum. Til að ná þeirri tölu þarf aðeins fjóra daga með hita við frostmark, en 12 daga með meðalhita 5,0 stig.

Að meðaltali fer haustsumman í 30 stig 18. september - og 100 stig 12. október. Á þessu hefur reynst nokkur tímabilamunur - og mikil áraskipti.

Hér eru „haustdagar“ hvers árs á landinu taldir frá 1949 þar til í haust 2024. Fleiri eiga auðvitað eftir að bætast við, en eins og áður sagði er hér miðað við stöðuna 21. október. Almannarómur telur haustið í ár nokkuð snemma á ferð - og staðfestir þessi mynd það álit. Nú þegar eru haustdagarnir (skilgreindir á áðurnefndan hátt) orðnir 47. Það er meira heldur en hefur verið síðan 2012, en þá var staðan svipuð og nú. Margir muna e.t.v. eftirminnilegt septemberhret það ár - og reyndar var líka eftirminnilegt hret árið eftir, 2013, og voru haustdagar þá orðnir nærri því eins margir 21. október og nú. Að öðru leyti eru haustdagar í ár heldur margir miðað við síðustu áratugi (og minni allrar yngri kynslóðarinnar).

Við skulum taka sérstaklega eftir rauðu línunni á myndinni. Hún sýnir 10-ára keðjumeðaltöl. Það stendur nú í 31 degi (og haustdagar nú því 16 dögum fleiri en að meðaltali síðustu tíu ár). Lítum við aftur til fyrri áratuga - þegar ritstjórinn var ungur maður að byrja sinn veðurfræðingsferil. Haustið 1979 stóð tíu ára meðaltalið í 48 dögum - og komst yfir 50 næstu ár á eftir. Staðan nú er því í meðallagi þess tíma - hið venjulega þá. Mun sumum finnast muna um þessa fækkun. Við vitum auðvitað ekki hvernig framtíðin verður hvað þetta varðar.

En við lítum líka á haustsummuna áðurnefndu - einskonar safntölu um það hversu kaldir þessir haustdagar hafa verið. Fyrst lítum við á dreifirit - til að sannfæra okkur um að við getum notað upplýsingar frá Stykkishólmi allt aftur til 1846 til að sjá langtímaþróun.

Lárétti ásinn sýnir haustsummu í Stykkishólmi (fram til 21.október 1949-2024), en sá lóðrétti haustsummu landsins. Þetta eru nánast sömu upplýsingarnar. Hallatalan er þó þannig að Hólmurinn vanmetur haustsummu landsins dálítið, sérstaklega þegar hún er há - en langtímabreytingar ættu þó að sýnast þær sömu. 

Súlurnar sýna haustsummu í Stykkishólmi (21.október hvert ár), rauði ferillinn er 10-árakeðja en sá græni er 10-ára landskeðja. Á kalda tímabilinu liggur hún heldur hærra en Stykkishólmslínan. Líklegt er að það eigi einnig við um fyrri köld tímabil. Haustið í ár sýnir sig vel, haustsumman í Hólminum er sú langhæsta síðan 2005 og þar á undan þarf að leita yfir á 9. áratuginn til að finna hærri tölu. Haustið 1981 sker sig úr - enda alveg sérlega kalt. Svo kalt að grunur lék á að frostavetur myndi fylgja á eftir - sem hann gerði ekki. 

Lægst á myndinni liggur (eins og á fyrri mynd) hið ofurhlýja haust 2016 og sömuleiðis ámóta óvenjulegt haust 1959, en það muna víst aðeins fáeinir eldri borgarar. Það vekur athygli að haustsumma hefur farið heldur lækkandi gegnum tíðina, í samræmi við hækkandi hita. Við skulum þó taka vel eftir því að breytileiki er mjög mikill frá ári til árs - og að klasamyndun (mörg köld eða hlý haust í röðum) er ekki veruleg. Á 19.öld kom slatti af haustum sem hefðu sómt sér ágætlega meðal hlýrra hausta þessarar aldar - þótt hin köldu séu fleiri. Munur á hita á 19. og 20. öld er einna minnstur í október hér á landi - og haustið hefur ekki alveg fylgt takti í áratugasveiflum hinna árstíðanna þriggja. 

Niðurstaðan er því sú að haustinu miði vel í ár - kannski of vel - en það segir ekkert um veturinn. Hann er frjáls eins og venjulega. 

 

Fyrstu 20 dagar októbermánaðar 2024

Fyrstu 20 dagar októbermánaðar hafa verið heldur kaldir hér á landi. Meðalhiti í Reykjavík er 3,6 stig, -2,0 neðan meðallags sömu daga 1991 til 2020 og -2,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára. Dagarnir eru þar með þeir köldustu í Reykjavík það sem af er öldinni. Hlýjastir voru þeir árið 2016 þegar meðalhiti var 9,1 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 125. hlýjasta sæti (af 151). Dagarnir voru hlýjastir 1959, meðalhiti þá 9,5 stig, en kaldast var 1981, meðalhiti -0,3 stig.

Á Akureyri er meðalhiti dagana 20 +0,8 stig, -3,5 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -4,1 stig neðan meðallags síðustu tíu ára. Síðustu 88 árin hefur fjórum sinnum verið kaldara á Akureyri, kaldast 1981, meðalhiti þá var -2,0 stig.

Á landinu eru dagarnir 20 víðast þeir köldustu á þessari öld nema á Vestfjörðum þar sem þeir eru næstkaldastir. Vik, miðað við síðustu tíu ár, eru neikvæð á öllum stöðvum, minnst á Setri -1,5 stig og í Jökulheimum, -1,6 stig (staðsetningin kemur á óvart). Mest er vikið í Ásbyrgi og í Torfum, -4,3 stig.

Úrkoma hefur mælst 30,1 mm í Reykjavík og er það um helmingur meðalúrkomu sömu daga. Þetta er í þurrara lagi, en þó langt frá meti. Á Akureyri hefur úrkoman mælst 26,9 mm, um 60 prósent meðalúrkomu og á Dalatanga hafa mælst 90,7 mm, tæp 70 prósent meðalúrkomu.

Sólskinsstundir hafa mælst 94,5 í Reykjavík, rúmlega 30 fleiri en í meðalári. Síðustu 110 ár hafa sólskinsstundir aðeins fjórum sinnum mælst fleiri þessa sömu daga. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 41,4 og er það í rétt rúmu meðallagi.

Tíustigafrost - (fyrst að hausti)

Hér er rifjaður upp og uppfærður annar pistill frá því í október 2017. Hann fjallar um dagsetningu fyrsta tíustigafrosts haustsins í byggðum landsins.

Í haust (2024) fór frost fyrst í -10 stig í byggð þann 11. október. Að meðaltali, 1991 til 2020 er þessi dagsetning 16. október. Við erum því fimm dögum á undan meðallagi í ár. Ef við miðum við síðustu tíu ár er dagsetningin hins vegar 8 dögum á undan meðallagi. Það hefur verið kalt í október. Veruleg óvissa er þó í útreikningum slíkra meðaltala

 

Súlurnar á myndinni eiga að sýna dagsetningu fyrsta tíustigafrosts í byggðum landsins frá 1949 að telja. Lárétti ásinn sýnir árin, en sá lóðrétti dag ársins - þar eru einnig sýnd mánaðamót, 1. október og fyrsti nóvember (láréttar strikalínur) Því neðar sem súlurnar liggja, því fyrr hausts hefur tíustigamarkinu verið náð. Það hefur stöku sinnum gerst að tíu stiga frost hefur ekki mælst fyrr en í nóvember. 

Rauð lína er 10-ára dagsetningarkeðja. Hér þurfum við að hafa í huga að stöðvaþýðið hefur verið mjög breytilegt í gegnum tíðina. Síðustu tuttugu árin notum við gögn sjálfvirkra stöðva til að finna dagsetninguna (mönnuðum stöðvum fækkar og fækkar). Svo verðum við að vita að í gagnalistann vantar dagleg gögn frá fjölda stöðva fyrir 1961 - og sá hluti línuritsins er því ekki alveg sambærilegur við afganginn, nokkuð af stöðvum inn til landsins vantar. Við snúum því blinda bletti augans að þeim hluta myndarinnar.

Það gerist endrum og sinnum að frost nær -10 stigum í byggð í september. Síðustu 90 árin hefur það gerst 12 sinnum, síðast árið 2003 - sem var reyndar hlýrra en flest önnur. Haustið hefur 10 sinnum lifað út október án tíustigafrosts - síðast 2016.

Með góðum vilja gætum við túlkað myndina að ofan á þann veg að fyrsta tíustigafrostinu hafi heldur seinkað en ritstjórinn vill samt alls ekki gera mikið úr raunveru slíkra umskipta.

Fyrsta tíustigafrostið á myndinni var þann 23.september 1971. Þá mældust -10,0 stig á Grímsstöðum á Fjöllum. Við trúum því. Litlu munaði að Mýri í Bárðardal næði sama árangri, með -9,6 stig, og á Hveravöllum mældist frostið -12,1 stig. En hér erum við bara að hugsa um byggðir landsins. Frost hefur mælst meira en -10 stig í ágúst á Dyngjujökli.

Þann 18.september 1892 mældust að sögn -10,5 stig á Raufarhöfn. Ekki er vert að trúa því. Mælingarnar voru út af fyrir sig rétt gerðar - og lágmarksmælirinn sjálfum sér samkvæmur - en var hins vegar svo vitlaus miðað við aðra mæla að við getum engan veginn staðfest mælinguna - þrátt fyrir tilraun dönsku veðurstofunnar til leiðréttingar. Mesta frost á athugunartíma var -2,3 stig. Varasamt er einnig að trúa -11,2 stigum í Grímsey þann 21. september 1911. Talan stendur að vísu í skýrslunni - og líka er kalt á athugunartíma, en þetta er samt mjög ótrúlegt (þótt þetta hafi verið kaldir dagar).

Það hafa sum sé ekki orðið nein stórtíðindi frá því að tekið var á þessu máli haustið 2017.  

Af austanátt (upprifjun og framhald á pistli frá 2017)

Tíminn er fljótur að líða - allt í einu liðin sjö ár frá haustinu 2017. Þá birtust á hungurdiskum fáeinir pistlar sem kannski er rétt að uppfæra. Hér fylgir ein slík uppfærsla. 

Það er eitt af einkennum íslensks veðurlags að austanátt er ríkjandi í neðstu lögum veðrahvolfsins, en vestanátt ofar. Ritstjóri hungurdiska hefur ítrekað um þetta fjallað - og mætti e.t.v. gera enn meir af því.

Þó þessi áttaskipan sé algengust eru stakir dagar með austanátt í háloftum mjög algengir, jafnvel að austanátt ríki efra í marga daga í röð. Aftur á móti er sjaldgæfara að meðalvindátt heils mánaðar nái því að verða austlæg þegar komið er upp í um 5 km hæð - kemur þó fyrir.

Við skulum nú líta á riss sem dregur fram austanáttarmánuði (í háloftum) yfir landinu frá 1940 til og fram á okkar daga (2024).

 

Myndin er þannig gerð að sé meðalátt mánaðar vestlæg er sett eyða á myndina (græn slikja), en sé hún austlæg er lína dregin niður í gegnum hana. Lárétti ásinn sýnir ártöl, 1940 er lengst til vinstri - en 2024 lengst til hægri.

Flestir munu taka eftir því að bláu strikin eru nokkru þéttari síðustu fimmtán árin rúm en yfirleitt annars á tímabilinu.

Við vitum auðvitað ekki hvort þetta er eitthvað merki tengt almennum veðurfarsbreytingum eða bara tilviljun. Ritstjóranum finnst líklegast að um tilviljun sé að ræða - enda skrifaði hann pistil um það árið 2008 hversu óvenjulangdregin vestanáttin hefði þá verið (sjá langa grænleita bilið á árunum 2005 til 2007).

Nú er ekki öll austanátt eins - almennt er veðurlag þó oftast rólegra hérlendis sé austanátt efra heldur en þegar vestanáttin ólmast. Í austanáttarmánuðum eru rigningar oftast meiri austanlands en gengur og gerist. En lega háloftavinda skiptir höfuðmáli fyrir veðurlag hér á landi - og þeir eru stundum nokkuð þrálátir í sínum rásum. Gjarnan er illviðrasamt í miklum vestanáttarhrinum.

 

Þótt myndin virðist gefa til kynna aukna tíðni austanáttamánaða (í háloftunum) er sú tilfinning einungis sjónmat. Til að gera aðeins betur skulum við nú fara út í minniháttar kúnstir. Við gefum sérhverjum vestanáttarmánuði (hvort sem hann er slakur eða sterkur) einkunnina +1 og austanáttarmánuði einkunnina -1. Þá fáum við röð af +1 og -1 (og reyndar tvö núll líka) og úr henni búum við síðan til röð sem nær til 10 ára (120 mánaða) - reiknum síðan meðaltal hennar - og höldum síðan áfram um tímans rás.

Lárétti ásinn sýnir tímann. Fyrsta meðaltalið (lengst til vinstri) nær til áranna 1940 til 1949. Þá eru að meðaltali um 8 mánuðir af hverjum tíu vestanáttarmánuðir. Þetta meðaltal fer upp í 9 mánuði af tíu þegar líður á sjötta áratuginn og stendur þannig fram undir miðjan þann áttunda. Þá kemur þrep niður á við og fram undir 2010 eru enn 8 mánuðir af tíu vestanáttarættar - stundum heldur meira. Um 2010 verður hins vegar þrep - og annar áratugur aldarinnar er austanátt allt í einu búin að stela einum mánuði til viðbótar af hverjum tíu - og tveimur ef við miðum við það sem var um 1970. 

Er þetta tilviljun? 

Við lítum á eina mynd til viðbótar - aðeins flóknari.

Hér er tímaásinn enn sá sami. Lóðrétti ásinn mælir hins vegar styrk vestanáttarinnar. Ritstjórinn notar hér einingar sem kenndar eru við lærimeistara hans Ernest Hovmöller. Þeir sem endilega vilja gætu deilt með fjórum í tölurnar til að fá út metra á sekúndu (svona gróflega). Grái (daufi) ferillinn sýnir meðaltöl allra mánaða - sveiflast út og suður. Þegar þessi ferill fer niður fyrir núll á myndinni kemur blátt strik á fyrstu myndina (það er austanáttarmánuður). 

Rauði ferilinn sýnir 12-mánaðakeðju. Vestanáttin kemur í hrinum - það er engin sérstök sveiflutíðni - samt ber nokkuð á 2 til 3 ára sveiflum. Hrinurnar á fyrstu tveimur áratugunum eru mjög öflugar, en á móti kemur að austanáttarkaflarnir eru þá einnig nokkuð öflugir. Áberandi skortur er á vestanáttarhrinum frá því um 2009 og fram til 2020, þá kom sæmileg hryðja, en samt ekki eins öflug og mjög margar þær eldri.

Græni ferillinn sýnir 120-mánaðakeðju (10 ár). Hann er (auðvitað) í samræmi við ferilinn á næstu mynd á undan - heldur nokkurn veginn stöðu sinni fram undir 2010, en fer þá lítillega niður. 

Til gamans reiknum við leitni líka. Hún reynist vera um 4 einingar á öld (um 1 m/s). Það er allt í lagi að geta þess að þeir sem trúa tröllasögum dagsins um veikingu veltihringrásar hafsins gætu notað þessa mynd til að styðja málflutning sinn. Styrkur vestanáttarinnar er í samræmi við halla 500 hPa-flatarins. Kólni fyrir sunnan land en hlýni norðan við (eins og tröllafréttir herma) kæmi það einmitt fram á þennan hátt. Halli 500 hPa-flatarins við Ísland minnkar - og vestanáttin verður veikari. 

En við verðum líka að hafa í huga að aðrar skýringar gætu vel komið til greina líka. Sömuleiðis er einnig vert að hafa í huga að meginhluti leitninnar á sér stað á þessari öld - og skammt er liðið aldar. Ýmislegt bendir til þess að ámóta áratugasveiflur hafi átt sér stað áður í styrk vestanáttarinnar (og um þær hefur verið fjallað á hungurdiskum). 

Kosningaveðrið 1979 - stutt upprifjun

Árið 1979 var, eins og nú, kosið til Alþingis um mánaðamótin nóvember/desember. Menn höfðu af þessu nokkrar áhyggjur sem komu fram í skrifum og í útvarpi. Samkomulag var þó um að líkur á því að illviðri spillti kosningunum að mun væru litlar. Ritstjóri hungurdiska vann við veðurspár um þetta leyti, bæði á spádeild Veðurstofunnar og kom fram í sjónvarpi.

Eftir að kosningadagar voru endanlega ákveðnir spurðu margir um veður - eða öllu heldur líkur á kosningahamlandi illviðri á kjördag. Ritstjórinn lenti - eins og aðrir veðurfræðingar - í því að svara, m.a. rámar hann í viðtal í útvarpi - og í sama skipti hafi verið rætt við fulltrúa Vegagerðarinnar um almenna færð á þessum árstíma. 

Í framhaldi af þessu skrifaði ritstjóri hungurdiska pistil um illviðralíkur. Þar sagði m.a.:

Niðurstöður þessara hugleiðinga eru því þær að líkur á skaðaveðri kosningadagana eru litlar, en hins vegar séu töluverð líkindi á samgönguvandræðum i einstökum landshlutum, i fullu samræmi við tölur vegagerðarinnar. Hins vegar minnka líkur stórlega ef dagar eru tveir eða fleiri. 

Í lok pistilsins er einnig eftirfarandi að finna (dálítið einkennilegt að lesa þetta nú, 45 árum síðar). Taka má fram að kjördagarnir tveir voru sunnudagur og mánudagur:

Flugmálastjóri lét hafa eftir sér í fjölmiðlum að veðurfar hefði verið öðruvísi og öllu hægara hin síðari ár en verið hefði lengi. Þetta er alveg rétt. En við vitum að þessu ástandi mun linna, en við vitum ekki hvenær. Við vitum ekki hvort veturinn í vetur mun skipa sér í hóp með síðustu þremur hægu vetrum. Við getum ekkert sagt um slíkt fyrirfram. Út i Washington eru nú gefnar út 5 daga veðurspár, sem stundum má ráða í fyrir okkur hér svo vit sé í. En þó er það upp og ofan. Ef heppni verður með má því e.t.v. leiða líkur að kosningaveðrinu á miðvikudag fyrir kosningar. Slík spá yrði þó ónákvæm og ekki mjög áreiðanleg, en samt. 

En hvernig varð svo veðrið? Sannleikurinn er sá að það reyndist veðurspámönnum nokkuð taugatrekkjandi, jafnvel þótt spár væru alls ekki út og suður eins og stundum gerðist á þessum árum. Mesta óvissan var tveimur dögum fyrir kosningarnar. Ljóst var að lægðin sem nálgaðist landið var mjög djúp, en hvernig hana bæri að var meira vafamál. 

Þetta varð þó skýrara á laugardeginum 1. desember. Kortið að ofan sýnir hvernig era-interim endurgreiningin sýnir lægðina snemma að morgni þess 1. Þá gerði allmikið landsynningsveður, sem þó stóð ekki lengi. Skil lægðarinnar fóru yfir og að baki þeim var mun betra veður, skúrir og síðan él. Nú fólst óvissan fyrst og fremst í tvennu. Annars vegar því hvort hinn mikli vestanstrengur sunnan lægðarinnar myndi ná inn á landið en hins vegar því hvort miklum norðaustanstreng á Grænlandssundi myndi slá inn á Vestfirði. Hvort tveggja slapp til - að mestu. 

Þetta sjáum við á síðara yfirlitskortinu. Það sýnir veðrið á hádegi fyrri kosningadaginn. Allmikill vestanstrengur liggur um landið sunnan- og austanvert, en hagstætt lægðardrag er yfir landinu sjálfu. Öflugur norðanstrengur er að vísu vestan við lægðina, en versti hluti hans er þó vel norðan við land. Í framhaldinu gekk vestanáttin niður, það bætti um stund í norðanáttina, einkum við Húnaflóa og einnig norðaustanlands - en gekk fljótt niður.

Hér má sjá veðrið klukkan 15 fyrri kosningadaginn. Þá er snjókoma á Vestfjörðum - og hríð var á Ströndum. Nokkur snjór var inn til landsins á Norðausturlandi, en þar var veður allgott. Vestanáttin var um stund nokkuð stríð á Austfjörðum. Eins og sjá má er nokkuð hvasst við suðurströndina og á Reykjanesi í éljagangi - en þetta lagaðist. Talsverður snjór var inn til landsins suðvestanlands - en olli þó ekki teljandi vandræðum, því væg hláka var þegar vindur var hvað mestur. 

Síðasta myndin gefur yfirlit. Rauði ferillinn sýnir lægsta þrýsting á landinu á hverjum athugunartíma dagana 26. nóvember til 5. desember. Tímakvarðinn er láréttur. Kosningadagarnir eru til hægðarauka merktir sem blátt strik á myndinni. Grámerktu súlurnar sýna hins vegar þrýstispönn landsins, mismun á hæsta og lægsta þrýstingi á hverjum athugunartíma. 

Allmikil lægð kom að landinu þann 28. og við sjáum vel að þrýstispönnin er yfir 15 hPa í um það bil sólarhring. Vindur var mestur á Vestfjörðum og stóð af norðaustri. Hálfgert vandræðaveður. Lægðin gekk síðan hjá og föstudaginn 30. var landið á milli lægða. Þá var óvissa veðurspámanna hvað mest. Aðfaranótt 1. féll loftvog mjög ört, þrýstispönnin óx og komst upp í 26,7 hPa kl.6 um morguninn (fyrsta kortið hér að ofan sýnir þá stöðu). Svo vildi til að þetta var um hánótt og færri en ella urðu því varir við þetta vonda veður. Eins og glögglega sést gekk það hratt niður, en þrýstispönnin var samt á bilinu 12 til 15 hPa mestallan daginn - og langt fram eftir kosningadeginum, þ.2. Þá var vestanáttin hvað hvössust. En veðrið mátti heita gengið niður fyrir kvöld og daginn eftir, þ.3. (síðari kosningadaginn), var alveg vandræðalaust veður. 

Við sjáum að þrýstingurinn féll örast áður en skilin fóru yfir að morgni þess 1. Síðan hélt hann áfram að falla allan þann dag - þegar köld lægðarmiðjan nálgaðist. Þessu fylgdi umtalsverð óvissa. Loftvogin fór lægst niður í 945 hPa aðfaranótt kosningadagsins. Óvenjulágt gildi. Spurningin var þá hvað væri handan lægðarinnar. Þar sem lægðin fór síðan að grynnast og skildi eftir sig lægðardrag yfir landinu sluppum við vel - og veðurspámenn þóttu heldur sitja uppi með að hafa gert of mikið úr þessu veðri - meira en ástæða var til - að sögn. En svo einfalt var málið ekki - eins og hér hefur vonandi verið skýrt út.

Við skulum að lokum rifja upp fáeinar fréttir af veðri og byrjum aðeins á fyrri lægðinni. Morgunblaðið segir frá fimmtudaginn 29.nóvember:

Ofsarok gekk yfir Vestfirði og Vestfjarðamið í fyrrinótt og í gær (28.). Símasambandslaust varð við Vestfirði klukkan 18 í gær og var svo enn um miðnættið. Vindur mældist víða á Vestfjörðum 10 stig í gær og í Æðey mældist vindhraðinn allt að 85 hnútum, sem jafngildir 13 til 14 vindstigum. Trausti Jónsson veðurfræðingur sagði í samtali við Morgunblaðið í gær, að útlitið nú með veður kosningadagana 2. og 3. desember væri frekar dökkt. „Það er slæm lægð, sem í dag er yfir miðríkjum Bandaríkjanna, sem við eigum von á að verði hér við land á laugardag eða sunnudag“, sagði Trausti.

Þann 4. birtust fréttir af kosningaveðrinu. Morgunblaðið segir frá þriðjudaginn 4.desember:

Vetrarkosningunum lauk í gærkvöld, en mjög víða var kjörfundi slitið eftir fyrri dag kosninganna, þ.e. á sunnudagskvöld. Kjörsókn var milli 80 og 90% og sums staðar heldur meiri. Veður hamlaði ekki framkvæmd kosninga að ráði, en tafði sums staðar að kjörgögn bærust á talningastað og hafa kosningar því gengið vonum framar að því er kjörstjórnarmenn upplýstu.

Síðan kom heil opna með fréttum utan af landi. Víðast hvar fór vel með veður. Við grípum þó fáeina brot á lofti:

Hólmavík [3.] : Veður var ágætt hér um slóðir í gær [2.], en í gærkvöldi fór þó að snjóa og er hér nú allmikill snjór. Færð á þó að vera góð fjögurrahjóladrifsbílum. Fólki gekk yfirleitt vel að komast á kjörstað, en þó var það nokkrum erfiðleikum bundið í Árneshreppi, þar sem sumir voru allt að þrjá tíma á leiðinni á kjörstað, leið sem venjulega er farin á hálftíma.

Staður í Hrútafirði: Veður var hér ágætt og færð á vegum góð, nema hvað einhverja ófærð gerði á Holtavörðuheiði. — Magnús.

Raufarhöfn, 3. desember: Veður var hið ágætasta þar til síðasti atkvæðaseðillinn datt ofan í kjörkassann, þá skall á glórulaus stórhríð.

Kópaskeri, 3. desember: Hér áttu menn von á hríðarveðri í allan gærdag, en ekkert varð úr og var veður hið ákjósanlegasta og færð mjög góð á vegum. — Ragnar.

Borgarfirði eystra, 3. desember: Veður var slæmt hér á kjördaginn, vestanrok og svo mikil hálka var að hættulegt var að fara milli húsa. Þrír bílar fuku út af veginum utan við þorpið og einn maður slasaðist talsvert, rifbrotnaði meðal annars, en hefur þó enn ekki verið fluttur á sjúkrahús, hvað sem síðar verður ákveðið. Í dag er hér ágætis veður og snjór er ekki mikill á jörðu, en hins vegar talsverð svellalög. — Sverrir.

Mjóifjörður: Það var mikil steypa hér út fjörðinn í gær og fólkið á Reykjum komst því ekki hingað yfir til að kjósa, sagði Sigfús Vilhjálmsson bóndi og hreppstjóri á Brekku í Mjóafirði í samtali við Morgunblaðið í gærdag. — Það kom þó ekki í veg fyrir að þeir gætu kosið, sem vildu, því að í dag er hérna blíðuveður og Reykjafólk kom yfir í dag og kaus.

Akureyri, 3. desember 1979: Ungur maður varð úti á Svalbarðsströnd nú um helgina, og fannst lík hans laust eftir hádegi i gær, sunnudag. Hann ... fór að heiman á bíl sínum snemma á laugardagsmorgun [1.], og var ekki vitað hvert hann ætlaði. Þegar eftirgrennslanir á laugardag báru ekki árangur, var leit hafin að honum á sunnudagsmorgun. Félagar í Hjálparsveit skáta og Flugbjörgunarsveitinni á Akureyri tóku þátt í leitinni ásamt mönnum af Svalbarðsströnd og úr Öngulsstaðahreppi. Um hádegi fannst bíll [] mannlaus og læstur á veginum hjá Geldingsárbrú, og nokkru síðar fannst [] örendur skammt utan og neðan við bæ á Geldingsá. Vonskuveður hafði verið á þessum slóðum á laugardag, hvassviðri og skafrenningur. - Sv.P

Þannig að þótt vel tækist til með kosningarnar var samt ekki alveg vandræðalaust veður (eins og þjóðsögur nú herma). Við látum þetta duga - og felum Veðurstofunni og öðrum til þess bærum aðilum að sinna veðurspám fyrir kosningarnar 30.nóvember næstkomandi. 

Hálfur október 2024

Fyrri hluti október 2024 hefur verið óvenjukaldur hér á landi (þótt vel hafi farið með veður). Meðalhiti í Reykjavík er +3,2 stig, -2,8 stigum neðan meðallags áranna 1991 til 2020 og -3,0 neðan meðallags sömu daga síðustu tíu árin. Þetta er því kaldasti fyrri hluti október það sem af er öldinni (af 24). Hlýjastir voru þessir sömu dagar hins vegar árið 2010 þegar meðalhiti var 9,5 stig. Á langa listanum raðast hitinn í 135. hlýjasta sæti (af 151). Hlýjast var 1959, meðalhiti þá 10,2 stig, en kaldast var 1981, meðalhiti þá -0,7 stig (nærri fjórum stigum kaldara en nú).

 

Á Akureyri er meðalhiti fyrri hluta október +0,2 stig og er það -4,6 stigum neðan meðallags 1991 til 2020 og -4,9 stigum neðan meðallags síðustu tíu ára, og það þriðjakaldasta síðustu 89 árin (kaldara var 1981 og 1968).

 

Þetta er kaldasti fyrri hluti október það sem af er öldinni á öllum spásvæðum nema Vestfjörðum, þar er hann næstkaldastur.

 

Hitavik er stórt um land allt, minnst í Surtsey, -2,1 stig miðað við síðustu tíu ár, en mest í Ásbyrgi, -5,4 stig.

 

Úrkoma hefur mælst 19,9 mm í Reykjavík. Það er um 40 prósent meðallags, en hefur 20 sinnum mælst minni sömu daga (126 ára mælingar). Á Akureyri hefur úrkoman mælst 19,7 mm og er það um helmingur meðallags. Á Dalatanga hefur úrkoman mælst 43,1 mm og er það um 40 prósent meðallags.

 

Sólskinsstundir hafa mælst 85,1 í Reykjavík, 39 stundir umfram meðallag og hafa aðeins tvisvar mælst fleiri sömu daga, það var 1981 og 1966. Á Akureyri hafa sólskinsstundirnar mælst 38,2 og er það um 9 stundum umfram meðallag.

 

Nú hefur orðið ákveðin breyting á veðurlagi - heldur slegið á kuldann. Hvort sú breyting endist skal látið ósagt hér.

Minnir að spurningin hafi verið um logn

Ritstjóri hungurdiska er alloft spurður um það hver sé lygnasti staður á Íslandi. Hann á að sjálfsögðu ekkert svar við því. Hins vegar er hægt að svara spurningunni um á hvaða veðurstöð logn sé algengast. Auðvelt er að svara því, en aftur á móti koma strax upp fleiri spurningar. Ein þeirra er mjög gömul, sú sem snýr að eðli vindmælinga. Er veðurstöðin í raun og veru að mæla vindhraða nema bara við vindmastrið sjálft. Er vindhraðamælirinn staðsettur þannig að hann gefi hugmynd um vindhraða á stærra svæði. Fyrir hundrað árum, þegar vindhraðamælar voru mjög dýrir - og skráningartæki enn dýrari stóð í alþekktri breskri handbók um veður og veðurathuganir að það væri að mörgu leyti heppilegra að láta athugunarmenn meta vindhraða heldur en að fórna peningum og mikilli fyrirhöfn í að mæla vindinn. 

Kannski hefur þetta breyst. Alla vega eru vindhraðamælingar nú mun ódýrari heldur en var - og skráningin miklu betri. En það er alltaf þetta með staðarvalið. 

Það sem hér fer á eftir flokkast frekast sem lausleg athugun heldur en harðkjarnavísindi. Eru lesendur beðnir að hafa það í huga. Ritstjóri hungurdiska tók athuganir 142 sjálfvirkra athugunarstöðva og framkvæmdi einfaldar talningar og reikninga. Til að fá að vera með þurftu að minnsta kosti hundrað þúsund athuganir að vera til frá stöðinni í klukkustundargagnagrunni Veðurstofunnar. 

Sé fullri hörku beitt er logn ekki talið nema meðalvindhraði 10-mínútna sé 0,5 m/s eða minni. Þetta finnst ritstjóranum óþarfleg harka. Gönguhraði er ekki fjarri því að vera 1,5 m/s. Ákveðið var að slaka lítillega á og miða við 1 m/s - minna en 1 m/s. Slíkar athuganir voru taldar og reiknað hlutfall þeirra og allra athugana stöðvarinnar. Heildarlista má finna í viðhenginu. 

Einnig var reiknaður meðalvindhraði á stöðvunum - allra athugana - og til gamans líka reiknað ámóta hlutfall á hinum enda vindkvarðans - þess með vindraða meiri en 15 m/s. Sú tala er í miðjum 7 vindstigum. Það er vindhraði sem við þurfum dálítið að ströggla á móti og getur verið til verulegs ama, t.d. fyrir litla báta á sjó - eða sem skafrenningsvaldur í lausamjöll. 

Skrá um þær stöðvar sem „best“ standa sig í hvassviðrunum og önnur sem sýnir meðalvindhraða má einnig finna í viðhenginu. En við lítum hér á töflu um topp-tíu - hún er nokkuð smá, en verður skýrari sé myndin stækkuð - og eins er auðvelt að sjá hana í viðhenginu áðurnefnds.

Hér má sjá fjórar topp-tíu töflur. Sú sem er efst til vinstri sýnir hvar logn er algengast á landinu. Þar er Hallormsstaður á toppnum, með töluna 29,6 prósent (eða 296 þúsundustuhluta). Ómarktaækt þar neðan við er Ljósaland í Fáskrúðsfirði og síðan koll af kolli. Nú er það svo að stöðin í Hallormsstað er inni í skógi - og Skaftafellstöðin (nr.4) kvu nú orðið líka. Kannski fleiri. 

Þetta má bera saman við töfluna neðst til hægri. Hún sýnir hægviðrasömustu stöðvar landsins - sé meðalvindhraði reiknaður. Þar er Hallormsstaður líka efstur, og Skaftafell er í þriðja sæti, Básar eru í öðru sæti - kannski líka komin í skógarþykkni. Neskaupstaður eru í fjórða sæti á vindhraðalistanum og Húsavík í því fimmta (enn ein skógarstöðin). 

Taflan efst til hægri sýnir botninn á lognlistanum (sem allur er í viðhenginu): Þar má finna ýmsar útkjálkastöðvar - skóglausar með öllu (heldur ritstjórinn að minnsta kosti). 

Síðasta taflan er sú neðst til vinstri. Hún telur 15 m/s og meira. Þar er Stórhöfði á toppnum - og síðan Skálafell og fleiri. Hér skal á það bent að þessum síðari talningalista ber ekki endilega vel saman við lognbotninn - þótt Stórhöfði sé í báðum tilvikum efstur eru sjö stöðvar á lognrýrðarlistanum ekki í topptíu hvassviðralistans. - Út af fyrir sig athyglisvert. 

En við skulum ekki alveg hætta strax. 

Okkur leikur forvitni á að vita hvernig árstíðasveifla lognsins er. Til að athuga það reiknum við meðaltöl lognhlutfalls 25 lygnustu og 25 lognrýrustu stöðvanna. Bláar súlur sýna lygnu stöðvarnar, en þær daufbrúnu þær rýru. Logn er greinilega algengast í ágúst, síðan í júlí og furðualgengt í september og október. Á rýru stöðvunum eru júní til ágúst lognvænari heldur en september og október. Myndin sýnir vel hinn gríðarmikla mun á logntíðni stöðvaflokkanna tveggja. Lognið er hátt í tíu sinnum algengara á lognstöðvunum heldur en hinum. 

Við lítum líka á dægursveifluna.

Sýnist dálitið erfið - en er það ekki þegar betur er að gáð. Lóðrétti ásinn sýnir sem fyrr lognhlutfallið (grái ferillinn lognstöðvarnar, en sá rauði þær sem flest hvassviðrin telja. Lárétti ásinn sýnir mánuðina - en þó þannig að í hverjum mánuði eru 24 gildi, hvert og eitt meðaltal klukkustundar (athugað á heila tímanum). Þannig sjáum við dægursveifluna. Í janúar er logn í um 15 prósent athugana á lygnu stöðvunum (eins og vel sást á fyrri mynd). Vindurinn veit ekkert hvað klukkan er. Svipað má segja um febrúar - en þó er örlítið minna um logn síðdegis þá heldur en á öðrum tímum. Í mars er greinilega orðið minna um logn um miðjan daginn heldur en á nóttunni og í apríl miklu minna - en logn verður algengara og algengara um nætur. Minnst er um logn kl.14 í maí, en aftur á móti mest kl.6 í júlí, en vegna þess að minna er um logn á daginn í júlí heldur en ágúst hefur síðarnefndi mánuðurinn vinninginn í heildina. Dægursveiflunnar gætir mjög í september (stærð hennar er á milli þess sem er í mars og apríl), en hún er lítil í október. Í nóvember gætir dægursveiflu varla, og alls ekki í desember. 

Við sjáum hér sólina knýja vinda - frá jafndægrum að vori til jafndægra að hausti - og rétt rúmlega það - líklega sá tími sem sól er meira en 15 gráður yfir sjóndeildarhring á hádegi. 

Rauði ferillin sýnir svipað - en mun lægri tölur. Dægursveiflunnar gætir greinilega, en hún er ekki nærri því eins áberandi (yrði það hins vegar ef við notuðum annan kvarða. 

Í framhaldi af þessu vakna auðvitað fjölmargar spurningar. Áhugasömum má benda á fróðlega og mun ítarlegri grein Haraldar Ólafssonar í Náttúrufræðingnum 2017 þar sem viðfangsefnið er svipað. Eins má benda á gamla Veðurstofuritgerð ritstjóra hungurdiska um dægursveiflu vinds í júnímánuði, þar stendur flest fyrir sínu þótt nú liggi fyrir athuganir frá fleiri stöðvum en þá. 

 

 

Skrár tengdar þessari bloggfærslu:

• tafla - lognhlutfall