Óvenjulegur háþrýstingur

Loftþrýstingur var nærri hæstu hæðum júnímánaðar í dag, fimmtudaginn 2. júní, mældist 1036,9 hPa í Önundarhorni og á Reykjavíkuflugvelli - reyndar er loftvogin á síðarnefnda staðnum líklega örlítið of há. 

Þrýstingur hefur aðeins þrisvar mælst jafnhár eða hærri í júní hér á landi. Hæst er vitað um 1040,4 hPa í Stykkishólmi 21. júní 1939 - þá varð þrýstingur reyndar hærri en nú á fleiri stöðvum. Síðan er vitað um 1038,2 hPa í Stykkishólmi þann 9. júní árið 1903 - og 6. júní 1897 mældist þrýstingur á Akureyri 1036,9 hPa, jafnmikill og hæst nú. Reyndar er nákvæmni þessara mælinga ekki upp á aukastaf - svo vel var vart hægt að mæla hæð loftvoganna sjálfra yfir sjávarmáli á þeim tíma. - Munum að 0,1 hPa er aðeins 80 cm hæðarmunur. - Við eigum líka 1038,0 hPa úr Nesi við Seltjörn 19. júní árið 1823 - kannski er hægt að trúa því að þrýstingur þá hafi í raun og veru verið aðeins hærri en nú - en hæð loftvogarinnar er ekki vel þekkt.

Kortið sýnir spá evrópureiknimiðstöðvarinnar og gildir nú á miðnætti (2. júní kl.24). 

Enn er smámöguleiki á 1037,0 hPa - en varla nema í nótt - síðan fer hæðin að síga saman. 

Af hlýskeiðum - ísaldar (söguslef - nýr flokkur)

Hér er lauslega sagt frá nýlegri grein í tímaritinu Review of Geophysics (tilvitnun í pistilslok). Greinin heitir „Interglacials of the last 800.000 years“, og skrifar vinnuhópur kallaður er „Past Interglacials Working Group of PAGES“ sig fyrir henni. Í hópnum eru heimsþekktir vísindamenn á þessu sviði. Eins og nafnið bendir til er fjallað um hlýskeið ísaldar. Óhætt er að mæla með þessari grein, hún er auðfundin með aðstoð leitarvéla. 

Þegar litið er á síðustu 50 milljón ár jarðsögunnar má segja að hægfara kólnum hafi átt sér stað - um hana hafa hungurdiskar fjallað áður í pistlaflokki sem valið var nafnið „söguslef“ - og áhugasamir geta rifjað upp. Stöðugar skemmri sveiflur hafa verið í gangi allan þennan tíma - og mismiklar. Þáttaskil urðu í kólnuninni fyrir um 2,6 milljónum ára þegar stórar jökulbreiður fóru að myndast á meginlöndum norðurhvels - en þær hurfu alltaf skjótt aftur á hlýskeiðum þess á milli. 

Svo virðist sem lengi vel hafi meðaltími á milli hlýskeiða verið um 40 þúsund ár, en fyrir á að giska 800 þúsund árum skipti nokkuð um. Sveiflurnar urðu stærri en áður, jökulskeiðin urðu lengri - og tíminn á milli hlýskeiða varð um 100 þúsund ár. - Jafnframt urðu hlýskeiðin hlýrri - þótt lengra væri milli þeirra. Ekki er þó hægt að negla niður nákvæmlega hvenær eða hvernig þessi gírskipti, 40 þúsund yfir í 100 þúsund ár urðu - þó 800 þúsund ár séu nefnd. 

Margt er óljóst um ástæður þessarar hegðanar veðrakerfisins, sumar eru þó að vísu all vel þekktar. Þar á meðal þykir fullvíst að sveiflur í afstöðu jarðar og sólar gefi takt - ef svo má segja - svonefndar Milankovic-sveiflur. 

Hlýskeiðagreinin fjallar nokkuð um þann vanda að skilgreina hugtakið „hlýskeið“. Á erlendum málum er talað um „interstadial“ - eitthvað sem gerðist á milli þess að stórjöklar Evrópu og Norður-Ameríku voru í framrás. Jarðsögurannsóknir sýndu snemma að jökulskeiðin voru fleiri en eitt - og að stórjöklarnir hörfuðu hátt til fjalla á milli. 

Lengi vel var hugmynd um að á að giska fjögur jökulskeið hefðu gengið yfir Evrópu - tímasetningar voru óljósar. Ekki eru mjög margir áratugir síðan menn fóru að átta sig á því að þau hlytu að hafa verið að minnsta kosti tíu - þegar ritstjóri hungurdiska var í námi fyrir 40 til 50 árum var alla vega stutt síðan að jökulskeiðum fór að fjölga að ráði. Einkennilegt hvað allt hefur breyst á þessum tíma - sem ritstjóranum finnst undrastuttur. 

Þegar farið var að greina langa borkjarna af sjávarbotni komu í ljós sveiflur í súrefnissamsætuhlutfalli leifa örsmárra sjávarlífvera - sveiflur sem vart var hægt að skýra til fullnustu nema með því að samsætuhlutföll heimshafanna allra hefðu breyst vegna söfnunar jökulíss á landi. Vatn sem inniheldur léttar samsætur súrefnis og vetnis gufar auðveldar upp en það þyngra og smám saman vex hlutur þungu samsætanna á kostnað hinna. - Lífverur nota svo vatnið til kalkmyndunar og samsætuhlutfallið á hverjum tíma skilar sér í leifar þeirra. 

Hugmyndin er þá sú að gróflega sé samband á milli samsætuhlutfallsins og heildarmagns jökulíss á hverjum tíma. Þegar farið er í smáatriði kemur þó allskonar flækja í ljós - sem við látum alveg eiga sig hér. 

En lítum á mynd sem sýnir hlutfallsbreytingar þungu súrefnissamsætunnar 18-O - þetta er að grunni til úrklippa úr mynd 2 úr greininni áðurnefndu. 

Lárétti ásinn sýnir tíma. „Við“ erum stödd lengst til vinstri á myndinni - við núllið - en kvarðinn gengur svo aftur í tímann og endar fyrir 800 þúsund árum - lengst til hægri. Lóðrétti ásinn (einingar til hægri) sýnir djúpsjávarhlutfallsvik („benthic“) þungu súrefnissamsætunnar 18-O. Kvarðinn er öfugur - ástæðan er sú að við viljum að ferill myndarinnar sé neðarlega á henni þegar vikið er hátt - mikið af vatni er bundið í ís. 

Vikið fer upp í um 5 prómill þegar jöklar eru mestir - en nálgast 3 prómill þegar þeir eru rýrastir - það er á hlýskeiðunum. Þetta línurit hefur verið borið saman við óháð gögn um sjávarstöðu á hverjum tíma (það er ekki auðvelt) - og gott samræmi fundist. - Sveiflurnar eru raunverulegar - og samsætuvikið er góður vísir á þær. 

Fyrst þegar jökul- og hlýskeið fóru að finnast í jarðlögum var farið að gefa þeim nöfn - gjarnan staðbundin (og eru þau enn notuð þar sem það á við) - en satt best að segja er þetta óskaplega erfiður nafnagrautur. Þar sem sjávarsamsætubreytingarnar ná um (mestöll) heimshöfin á „svipuðum“ tíma þótti hentugt að velja helstu vendipunktum ferilsins númer - nefnda tölu - [svo notuð sé skilgreining úr kennslubók Elíasar Bjarnasonar] sjávarsamsætuskeið [marine isotope stage eða MIS].

Hlýskeið taka oddatölur - en jökulskeiðin sléttar - eða það var hugmyndin. - En þegar farið er að skoða ferilinn í smáatriðum kom í ljós að skilgreining á því hvað er hlýskeið er alls ekki svo auðveld. Hér er ekki rúm til þess að rekja sögu númeragjafarinnar - nema hvað sjávarsamsætuskeið 3 (við skulum bara segja MIS-3) reyndist ekki vera það sem við tölum nú um sem síðasta hlýskeið - það eina sem við skulum nefna með nafni hér - „Eem“ - kallast það í Evrópu.

Eem reyndist við nánari athugun (Grænlandsborkjarnar komu þar við sögu) vera MIS-5 - og ekki allur vandi þar leystur - því sá tími sem merktur hafði verið sem 5 reyndist ná vel inn í síðasta jökulskeið á Grænlandi. Því var gripið til bókstafa - til að merkja undirskeið, a, c og e eru hlýrri en b og d. Þegar upp var staðið var Eem „bara“ MIS-5e. 

Þegar haldið er lengra aftur í tímann kemur upp svipaður vandi - og eru þá skeið greind í undirbókstafi. Sá siður er um það bil að verða alveg ofan á (þó verða menn aðeins að vara sig) að e sé alltaf eldra en a, MIS-19c er því eldra en MIS-19a. - Já skeiðin eru orðin mörg - tölurnar í notkun aftur til 2,6 milljóna ára (upphafs pleistocene-skeiðs) eru nú orðnar eitthvað um 100 - jökulskeið þá helmingurinn af því. 

Um myndina þvera eru dregnar tvær láréttar strikalínur, þær marka harða og vægari skilgreiningu á hlýskeiði. Ef sú krafa er sett að til að teljast með verði hlýskeið að vera jafníslítið eða ísminna en það núverandi eru þau ekki nema 4 á myndinni. - Þau með tölurnar 1, 5e, 9e og 11c - það er mikil kröfuharka. - En dálítið umhugsunarvert samt í ljósi þeirrar gömlu skoðunar að jökulskeiðin hafi verið fjögur. 

Við efri strikalínuna fara fleiri hlýskeið að koma inn - og til að þau fái að taka einhvern tíma er óhætt að fara með skilgreiningu niður að neðri línunni - en sé farið mikið niður fyrir það fjölgar hlýskeiðum umtalsvert - 5a og 5c bætast t.d. við - við sjáum á næstu mynd hvers vegna varla er hægt að ganga svo langt. - En á bilinu milli strikalínanna breytist fjöldi hlýskeiða í „hópnum“ lítið - það telja höfundar benda til þess að talning þeirra haldi vatni.

En í greininni eru reyndar reifaðar sjö mismunandi skilgreiningar á hlýskeiði (og fleiri séu afbrigði þeirra talin með). Þetta er sum sé ekki auðvelt mál - en til nánari skoðunar velja greinarhöfundar þó þau sjávarsamsætuskeið úr sem merkt eru á myndinni. 

Hlýskeið síðustu 800 þúsund ára eru þá kannski 11: 1, 5e, 7a-c, 7e, 9e, 11c, 13a, 15a, 15e, 17c og 19c. Nú æ-a sjálfsagt sumir, er ástæða til að telja MIS-7 í bútum? Það er nú það - sitt sýnist hverjum, MIS-7 er ósköp aumingjalegt hlýskeið yfirleitt - eða hvað? 

En til nánari skýringa skulum við líta á aðra mynd - ekki úr greininni. Hér er tímakvarðinn aðeins síðasta jökulskeið - aftur til Eem.

Hér er okkar tími lengs til hægri - en Eem-skeiðið (MIS-5e) lengst til vinstri. Rauði ferillinn sýnir sjávarstöðuna - vik frá núverandi stöðu (í metrum) eru sýnd á lóðréttum kvarða til hægri. Hann er í grófu samræmi við ferilinn á fyrri mynd - afgerandi lágmark er fyrir um 20 þúsund árum - mun lægri sjávarstaða heldur en t.d. fyrir 70 þúsund árum.

Grái kvarðinn sýnir samsætuvik í grip-kjarnanum frá Grænlandsjökli - þau eru talin sveiflast með hita. Hér má sérstaklega taka eftir því að lágmarkið fyrir 20 þúsund árum  - sem vissulega er það lægsta á tímabilinu er samt ekki mikið lægra en það fyrir 60-70 þúsund árum - þegar sjávarstaða var töluvert hærri en síðar varð. 

Þetta segir okkur almennt að ekki er beint samband á milli heildarmagns jökulíss (eða sjávarstöðu) á hverjum tíma og hita um sama leyti - þótt það samband verð að teljast mjög gott á lengri tímakvarða. - Hitasveiflur geta verið mun sneggri heldur en ísmagnssveiflur.

Þó er sýnt fram á það í greininni að meginlandsjökulhvelin eru furðufljót að bráðna hlýni að ráði - og sé afstaða jarðar og sólar heppileg. Langan tíma tekur hins vegar að safna upp jökulís. 

Við látum hér staðar numið að sinni - en við munum ef til vil síðar fjalla lítillega um hlýskeiðin hvert fyrir sig, t.d. lengd þeirra og „styrk“ (með augum greinarinnar) - þau eru býsnamismunandi.

Svo er að varpa þessum niðurstöðum yfir á Ísland, íslenskt veðurfar og íslenska jökla. Íslandsjökull er aðeins brot af stærð stóru meginlandshvelanna og væntanlega miklu fljótari til viðbragða, bæði aukningar og bráðnunar. Mikið rými er hér fyrir gríðarlegar rúmmáls- og flatarmálssveiflur í takti við hita- og úrkomufar. Áttu slíkar sveiflur sér stað? 

Tilvitnun: 

Past Interglacials Working Group of PAGES (2016), Interglacials of the last 800,000 years, Rev. Geophys., 54,162–219,
doi:10.1002/2015RG000482.