Á aðventu 1925

Fyrir um þremur árum flutti ritstjóri hungurdiska tvö erindi um veður á aðventunni árið 1925. Hið fyrra í Gunnarshúsi 7.desember 2016, en hið síðara á jólaþingi  veðurfræðifélagsins nokkrum dögum síðar. Erindin voru að hluta til samhljóða - en ekki þó alveg. Hér verða þau rifjuð upp saman, en lítið breytt. 

Sagt er að Gunnar Gunnarsson hafi byggt „Aðventu“ sína á ritgerð sem birtist í tímaritinu Eimreiðinni 1.tölublaði 1931. Greinin er eftir Þórð Jónsson og greinir frá eftirleitum Mývetninga á aðventu 1925 og ber yfirskriftina „Í eftirleit“. Sjónum er þar einkum beint að ferðum Benedikts Sigurjónssonar á Skútustöðum og nokkurra daga hrakningum hans í lok leitar. Benedikt var vanur maður á fjöllum og virðist hafa farið sér lítt að voða að öðru leyti en því að matarskortur var farinn að há honum enda fjalladvölin orðin nokkru lengri en ætlað var í upphafi. Greinin er aðgengileg á timarit.is og ættu áhugasamir að kynna sér hana - margt athyglisvert kemur fram - við látum það liggja á milli hluta hér. 

Ritstjóri hungurdiska þekkir lítið til á þessum slóðum og ætlar því ekki að hætta sér mjög í smáatriði. Veit þó að aðallega var verið að leita á Mývatnsöræfum austan Nýjahrauns en það rann í eldsumbrotum 1875 – þar voru og eru væntanlega enn snjóléttir hausthagar sem þá þótti sjálfsagt að nýta – einkum í svonefndum Grafarlöndum. Á þessum slóðum er ekki langt í Jökulsá á Fjöllum í austri – og þar með til byggðar austan hennar – allra syðst á svæðinu til Möðrudals á Efra-Fjalli, en nyrst á svæðinu til Grímsstaða – oft gistu gangnamenn þar – þar á meðal Benedikt í leitinni á aðventu 1925. Sá hængur var á að Jökulsá var óbrúuð – langoftast mikill farartálmi - og ekki hægt að fá ferjumann frá Grímsstöðum nema panta hann fyrst með símtali úr Reykjahlið. Sími hafði verið lagður hjá Grímsstöðum 1906, en hann lá í fyrstu niður að jökulsárbrúnni í Axarfirði – en ekki beint til Reykjahlíðar. Hafi svo enn verið 1925 er eðlilegt að engin möguleiki hafi verið á því að hringja eftir ferju frá vesturbakkanum – nema fara alla leið til baka til Reykjahlíðar.

Í þetta sinn héldu leitarmenn úr Reykjahlíð og austur þann 10. desember. Þeir komu flestir saman með fé til byggða þann 14., en Benedikt varð eftir og leitaði eftirlegukinda – fyrst með öðrum manni – en síðan einn. Komst austur að Grímsstöðum og hvíldist þar í einn eða tvo daga (ólíkt skáldsögunni).

Laugardag 18. desember var svo haldið aftur til leitar vestur yfir Jökulsá og urðu úr nokkrir hrakningar – sem í dag væru kallaðir stórkostlegir – og náði Benedikt ekki til byggðar í Reykjahlíð fyrr en síðla á annan í jólum, 26. desember – þá fyrir nokkru orðinn matarlaus. Sveitungar hans voru þá farnir að gera sér nokkrar áhyggjur af honum og ákváðu Reykhlíðungar um jólin að byrja leit þann 28. – en suðursveitungar fóru til leitar daginn áður – þann 27. – án þess að vita að hann hefði þá þegar skilað sér til Reykjahlíðar. – Tókst giftusamlega að afturkalla leitina.

Langt er síðan ritstjórinn las „Aðventu“, sjálfsagt meir en 40 ár – en hefur svo heyrt allstóra hluta bókarinnar í útvarpslestrum á seinni árum. Sagan „Aðventa“ er skáldskapur – kannski byggður á fleiri vetrarfjallaferðum Benedikts en þeirri sem hér hefur verið nefnd – frásögnin í Eimreiðinni nefnir brot úr öðrum – en skáldsaga engu að síður. Hún verður því ekki borin saman við raunveruleikann. Höfum t.d. í huga að aðventan 1925 hófst 29.nóvember, en hinir raunverulegu leitarmenn héldu ekki til heiða fyrr en 10 dögum síðar. [Eins og segir einhvers staðar: „Vika líður - til merkis um að vika sé liðin“]. 

En að aðventuveðrinu 1925. Tímarit Veðurstofunnar, „Veðráttan“ segir um tíðarfar í desember: „Norðan átt var ríkjandi í þessum mánuði. Tíðin var þó fremur hagstæð, nema á Norðurlandi“.

Endurgreining evrópureiknimiðstöðvarinnar sýnir þrýstivik í desember 1925. Þrýstingur er umfram meðallag og norðlægar áttir tíðari en venjulega. 

Mjög hlýtt var yfir Grænlandi og þar vestan við, en kalt á Norðurlöndum. Þykktarvikakort evrópureiknimiðstöðvarinnar sýnir þetta greinilega. Fremur óvenjulegur háloftahæðarhryggur er vestan við Ísland og norðvestlæg átt ríkjandi í veðrahvolfinu. 

Langversta og athyglisverðasta illviðri mánaðarins gerði dagana 7. til 9. þá urðu fimm menn úti, miklir fjárskaðar urðu, auk tjóns af völdum vinds og sjávargangs. – Mývetningar biðu af sér þetta veður í Reykjahlíð. Við fjöllum lítillega um það síðar í þessum pistli. 

Árið 1925 var Veðurstofan að ná sér á strik – og athuganir þar með eftir ákveðna erfiðleika umskiptaáranna, en danska veðurstofan sem hafði haft opinberar athuganir með hendi frá 1872, lagði þær í hendur Veðurstofunni 1.janúar 1920. Skilningur ráðamanna á nauðsyn veðurathugana og kostnaði þeim tengdum var misjafn eins og verða vill – en flestum var þó mikilvægið ljóst þegar hér var komið. Myndir hér að neðan skýrast að mun séu þær stækkaðar.

Stöðvar sem mældu hita í desember 1925. Mesta frost mánaðarins var yfirleitt milli jóla og nýárs, en hlýjast var í upphafi illviðrisins mikla þann 7. og 8.

Þó stöðvakerfið hafi verið nokkuð gisið 1925 voru þó athuganir á þremur stöðvum í innsveitum á Norðausturlandi, Grænavatni í Mývatnssveit, Grímsstöðum á Fjöllum og í Möðrudal. Skeyti voru send frá Grímsstöðum til Veðurstofunnar, en veðurskýrslur haldnar á hinum stöðvunum tveimur. Athuganir voru misgóðar – en segja okkur samt nokkuð nákvæmlega frá veðri allan útivistartíma Benedikts.

Myndin sýnir hitamælingar á Grænavatni í Mývatnssveit í desember 1925. Hún verður mun læsilegri sé hún stækkuð. Bláu línurnar sýna annars vegar (til vinstri) þann tíma sem úthaldið stóð - frá 10.desember og hins vegar (til hægri) þann tíma sem Benedikt var einn á ferð. 

Hér má sjá aðrar athuganir frá Grænavatni. Bláu línurnar eru þær sömu og á fyrri mynd. Fjólubláu ferhyrningarnir afmarka þá daga sem vindur var hægur. Í græna rammanum eru upplýsingar um búfjárhald, byrjað að hýsa fé þann 8.desember og hrossum komið á gjöf þann 17. Þann 19. segir Páll athugunarmaður að snjó hafi hlaðið niður og á jóladag var aftakabylur. 

Snjódýpt var mæld á Grímsstöðum á Fjöllum marga daga og getum við séð af athugunum Sigurðar Kristjánssonar að þar var töluverður snjór, snjódýpt komin í meir en 40 cm á annan jóladag. 

Hitamælingar í Möðrudal eru auðlæsilegri heldur en Grímsstaðamælingarnar (þar eru allstórar mælaleiðréttingar). Frost fór í meir en -20 stig þann 19. og 20. en báða þá daga lá Benedikt úti - og í jóladagshríðinni var frostið meira en -10 stig.

En snúum okkur nú að illviðrinu þann 7. til 9.desember - sem leitarmenn biðu af sér.

Alls urðu fimm menn úti, þar af þrír í Dalasýslu. Víða urðu fjárskaðar og í Húnavatnssýslu fórust 60-70 hross. Alls er talið að um 500 fjár og 100 hross hafi farist, flest í Dalasýslu, en einnig við Galtarholt í Skilmannahreppi og Leirvogstungu í Mosfellssveit. Þak fauk af hlöðu á Læk í Leirársveit. Járnplötur fuku af húsum í Mýrdal. Fjárskaðar urðu einnig eystra, við Berufjörð og í Breiðdal - en ekki týndist margt á hverjum bæ segir veðurathugunarmaður á Teigarhorni. 

Símabilanir urðu miklar um land allt. Prestssetrið Höskuldsstaðir í Austur-Húnavatnssýslu brann til kaldra kola. Víða fuku plötur af húsum og þak fauk af hlöðu í Borgarfirði. Sjóvarnargarði á Sauðárkróki sópaði burt. Sjór og vindur brutu hafskipabryggju á Siglufirði, þrjá mannlausa báta rak á land í Keflavík, Grundarfirði og á Dalvík, brotnuðu tveir þeirra. Brim braut fáeina símastaura í Fljótum. Nokkrar járnplötur fuku í Mýrdal. Þann 9. og aðfaranótt þess 10. brotnuðu 40 símastaurar í ísingu í Jökulsárhlíð. 

Við skulum líta á fáein veðurkort - bandaríska endurgreiningin framleiðir þau. 

Kortið sýnir hæð 1000 hPa-flatarins um hádegi sunnudag 6.desember 1925. Þá er vaxandi lægð suður í hafi. Endurgreiningin segir þrýsting í lægðarmiðju lægri en 975 hPa (-200 metrar). Það sem við sjáum ekki á þessu korti er að snarpt háloftalægðardrag er yfir Grænlandi - á austurleið og dregur með sér kalt loft úr vestri og síðan norðri og mætir það hlýindunum sunnan að. Úr verður mikil dýpkun - eiginlega sérstök ný lægð - skammt fyrir sunnan land. 

Hér sést staðan í 500 hPa á sama tíma, hún er afskaplega varasöm. Í tilvikum sem þessu ná kalda loftið og það hlýja ekki alltaf saman - en í þessu þarna gerðist það. 

Daginn eftir var staðan orðin þessi:

Gamla lægðin situr eftir suður í hafi og eyðist, en sú nýja orðin ámóta djúp og sú gamla var - um 975 hPa og er enn dýpkandi. Náði einna mestu afli daginn eftir - eins og næsta kort sýnir:

Innsta jafnhæðarlínan er -320 metrar, það þýðir að miðjuþrýstingur er lægri en 960 hPa. Jafnhæðarlínurnar eru gríðarlega þéttar yfir landinu vestanverðu og úti af Vestfjörðum, en ekki eins hvasst eystra. Ekki snjóaði neitt sem heitið gat á Suðurlandi, en virðist hafa gert það um landið norðvestanvert. Gríðarleg rigning var á Austfjörðum, mældist meiri en 100 mm á tveimur sólarhringum á Teigarhorni. 

Veðurlýsing frá Hvanneyri segir þann 6.: Snjóaði töluvert frá 9 f.h. til 6 e.h. en rigndi mikið eftir það. Þann 7. segir: Rigning um nóttina, krapi frá 11 f.h. til 5 e.h. Snjóaði nokkuð eftir það. Þ.8. Stormur (9 til 10) fyrripart nætur, skafrenningur allan daginn og örlítið ofanfall. 

Á Suðureyri við Súgandafjörð var alautt þann 5., en kominn 65 cm snjór þann 10. Norður á Lækjamóti í Víðidal féll mestöll úrkoman sem snjór - meðan mesta rigningin var á Hvanneyri. Þar segir þann 6.: Byrjaði að snjóa kl.5, hlóð niður um nóttina, hvessti kl.2-4, moldhríð með roki 2 næstu daga. Fórust hross víða um Húnavatnssýslu, fenntu og sló niður. Fé náðist að mestu í hús. 

Hér má sjá brot úr veðurathugunarbók á Veðurstofunni þessa daga, athuganir kl.8 að morgni. Úrkoma að morgni þess 7.mældist 20,8 mm - allt rigning. Að morgni þess 8 eru 10 vindstig af norðnorðaustri og 9 vindstig af norðri þann 9. Örin bendir á athugasemd þar sem segir að 11 vindstig af norðri hafi verið aðfaranótt þess 8. Þetta var í 3 sinn á árinu 1925 að vindur varð svo hvass í Reykjavík. Fyrst varð það þann 21.janúar - um það veður fjölluðu hungurdiskar þann 1.desember 2016, síðan þann 8.febrúar - í halaveðrinu svonefnda. Hungurdiskar munu e.t.v. fjalla lítillega um það fljótlega.