Af árinu 1750

Við lítum nú aftur á stöðuna um miðja 18.öld og veljum í þetta sinn árið 1750. Veðurupplýsingar eru aðallega úr annálum, en þó höfum við líka mælingar Niels Horrebow sem hann gerði á Bessastöðum. Mælar hans voru að vísu illa kvarðaðir þannig að erfitt er að reikna meðalhita með þeirri nákvæmni sem við helst vildum - en samt er miklu betra að hafa þessar mælingar heldur en engar. Veðurdagbók Jóns eldra er tiltölulega læsileg þetta ár - en er öll á latínu og ritstjóri hungurdiska treystir sér ekki til að byggja á henni - þó orð og orð sé mjög vel skiljanlegt (svo sem frost og hiti, þurr, regn ofl.) - og auðvelt að greina veður dag og dag. 

Rit Horrebows, „Tilforladelige Efterretninger om Island“ innihélt töflu með öllum veðurathugunum hans. Þegar íslenska þýðingin loks kom út árið 1966 undir titlinum „Frásagnir um Ísland“ var þessum töflum sleppt. Ritstjóri hungurdiska heldur sérstaklega upp á afsökun þýðandans: 

„Töflunum er sleppt í þessari útgáfu, enda eru þær ekki lestrarefni. En þeim fylgja nokkrar athugasemdir til yfirlits, og eru þær teknar hér með, nema upphafið, þar sem höfundurinn skýrir frá tækjum sínum og vinnubrögðum“. Frásagnir um Ísland, Bókfellsútgáfan 1966. 

Myndin sýnir hitamælingar Horrebow. Hér verðum við að hafa í huga að kvörðun mælisins er ábótavant og að hann var lengst af ekki úti heldur við opinn norðurglugga í húsi. Hið síðarnefnda þýðir að snarpar hitasveiflur koma síður fram. Þann 1.október 1750 var hitamælirinn settur út fyrir gluggann - og við sjáum að eftir það verður hitinn sveiflukenndari - og þá fraus oftar og meira heldur en veturinn á undan þegar lengst af var frostlaust í mælaherberginu. Lengsti frostakaflinn kom í marslok og stóð fram eftir aprílmánuði. Eftir það hefur vorað vel á Bessastöðum. 

Fram kemur að um sumarið voru margir bjartir og þurrir dagar og dágóður hiti er allt til septemberloka. Ekki kólnaði að ráði fyrr en um veturnætur. 

Loftvogin sýnir órólegt veðurlag fyrstu þrjá mánuði ársins, hefðbundinn háþrýstikafla í maí og framan af júní og síðan í aðalatriðum hægt fallandi loftvog í júlí, ágúst og september. Haustið einkennist af miklum háþrýstikafla frá því í lok september þar til í lok nóvember. 

Horrebow nefnir þann 16.desember að þá hafi vindur verið hægur og veður bjart í 5 daga þó loftvog standi lágt. Sömuleiðis að hann hafi þessa daga verið hvass á norðan rétt úti á Flóanum þannig að sjósókn hafi gengið illa og mikið hafi látið í sjónum. Má minna okkur á að náttúruhljóð voru mikilvægt hjálpartæki við veðurspár hér áður fyrr, sérstaklega fyrir vana menn - nú greinast þau varla frá öðrum hávaða. Þetta virðist hafa verið mikið norðurljósaár á Bessastöðum - þeirra er mjög oft getið.

Annálar greina frá nokkuð erfiðu árferði um landið norðanvert, en betra syðra. Mikill hafís kom að landinu. Við skiptum annálunum gróflega upp eftir árstíðum. Byrjum á vetri og vori. Eins og sjá má af orðalagi éta þeir sumir eftir öðrum og ekki gott að segja hversu margar frumheimildir eru óháðar. Sumardaginn fyrsta bar upp á 23.apríl.

Ölfusvatnsannáll: Vetur frá jólum miðlungi, með iðuglegum úrkomum, ýmist af snjó eða regni, fyrir kyndilmessu gömlu [13. febr.]. Fór þá að smáherða á með jafnlegum (s361) snjó og áfreða, hagleysi alltíð meir og meir, er hélst við til Magnúsdags [16. apríl]. Batnaði þá og varð góð vorveðrátta. Samt vegna undanfarinna vetrarharðinda ... varð víða stráfellir á útipeningum, sérdeilis sauðfé, svo sumir, áður af fé vel ríkir, áttu lítið og nokkrir ekkert eftir af því. ... Vorið var kalt og vindasamt, þó við meðalmáta. (s362) ...

Þessari frásögn Ölfusvatnsannáls ber allvel saman við hitamælingar Horrebow, en ekki minnist Horrebow á áfreðana, kannski hafa þeir ekki verið svo áberandi á Bessastöðum. 

Grímsstaðaannáll [af Snæfellsnesi]: Vetur dágóður fyrir jól og eftir, en ógæftir til sjóarins víðast kringum Jökul. ... Tveir skiptapar urðu syðra, annar á Akranesi, voru á 4, (s605) ... drukknuðu 2 en formaðurinn og annar komust af. Hinn skiptapinn syðra skeði við Engey og drukknuðu allir sem á voru. ... Hafís var allt þetta ár frá 1749 um jól og allan veturinn, allt vor og sumarið, og fram undir haust. Voru þá hin mestu harðindi um Strandir norður, einnig í Húnavatnssýslu, en rekaviður hinn allra mesti undan og í hafísnum, hvar af fólkið hafi mikið gagn. (s606) ...

Höskuldsstaðaannáll: Spilltist veðurátt með föstuinngangi. Rak ís að Norðurlandi á einmánuði með austanhríðum. Var Húnafjörður fullur af ísi eftir sumarmál fram til krossmessu. ... Vorið var kalt.

Íslands árbók: Fyrri partur vetrarins viðraði allvel og fram á góu. Síðan harðnaði, og kom þung skorpa fram á vor. Þann 12. Martii gjörði mikla vatnshríð, sem orsakaði bæði skriður og snjóflóð, hvar af ýmsar jarðir fengu skaða, og sums staðar tók hey og fjárhús. Urðu og harðindi meðal fólks, svo peningi varð lógað til matar. Fyllti upp með hafís fyrir öllum Vestfjörðum og Norðurlandi. (s23) ...

Sauðlauksdalsannáll: Vetur í meðallagi á Íslandi til lands og sjóar. (s429)

Úr Djáknaannálum: §1. Vetrarveðrátta góð framanaf en spilltist og varð óstöðug og fjúkasöm. Á einmánuði gjörði norðanhríðir; rak þá ís að Norðurlandi og Vestfjörðum svo Húnafjörður fylltist af honum eftir sumarmál fram til krossmessu [3.maí]. Vorið kalt. §4. Þann 12ta Martii gjörði vatnshríð af vestri, sem orsakaði miklar skriður og snjóflóð, hvar af ýmsar jarðir fengu skaða og sumstaðar tók hey og fénað úr húsum. (s75).

Um sumarið 1750. Það virðist hafa verið allgott sunnanlands, en mun erfiðara nyrðra. 

Ölfusvatnsannáll: Sumarið var gott og grassamt, með góðri nýtingu (s365) sunnanlands. Brá til vætu með Maríumessu fyrri [15.ágúst]. Nýttust þó hey til höfuðdags [29.ágúst], en úr því ekki. En í hinum fjórðungum landsins var bág nýting og graslítið. ...

Grímsstaðaannáll: Þetta var þurrkasumar hið mesta, en lítill töðugrasvöxtur. (s613)

Höskuldsstaðaannáll: Fór ísinn burt í 12. viku sumars [um 25. júlí]. ... Iðulegur óþerrir af þokum og skemmdust víða töðurnar. Einnig haustið óstöðugt. (s489)

Úr Djáknaannálum: Hafísinn fór burt í 12tu viku sumars. Iðulegur óþerrir af þokum; skemmdust víða töður, batnaði eftir hundadaga [lýkur 23.ágúst]. Haustið óstöðugt.

Espólín: XVII. Kap. Þá var grasár í meðallagi syðra og vestra, en illt norður um; var vætusamt og snjóaði þar í hundadögum, og nýttust illa hey, en batnaði veðrátt síðan. (s 24).

Ölfusvatnsannáll: Haustið var vott og vindasamt til veturnótta, batnaði þá og varð þurr og góð veðrátta, svo vetur var til jóla einn sá allra besti. ... Á mánudagsnóttina fyrstu í jólaföstu, [30. nóv.] að líðandi vökutíma, varð í heiðríkjum svo björt leiftran, að hún yfirgekk glaðasta tunglsljós, en þá var ekki tunglskin, því það var í kveikingu. (s366)

Íslands árbók: Haustið viðraði vel og fram á vetur. (s25)

Úr Djáknaannálum: Vetur góður til nýárs. (s 74).

Djáknaannálar segja einnig frá almennu harðrétti: 

Úr Djáknaannálum: Góður fiskiafli eystra og syðra, sæmilegur undir jökli. Um vorið enginn fiskur fyrir norðan, en hákall nokkur. Smáfiskur venju framar um haustið á Húnafirði. Þann 5ta Oct. rak hvalbrot á Sviðningi á Skaga. Harðrétti manna á milli svo peningi var sumstaðar til matar lógað. Á Langanesströndum, Vopnafirði og utarlega í Fljótsdal dóu í harðrétti 44 manneskjur og 40 bæir eyddust. (s 74).

Hrafnagilsannáll segir frá - spurning hvort verið er að lýsa glitskýjum frekar en eldsbjarma:

3.febrúar 1750 sást eftir dagsetur blóðrauður reykur eður ský undan austurfjöllunum hér í Eyjafirði millum miðs morguns og dagmálastaðar um dagsetursleyti, varaði meir en tíma og færði sig suður eftir. Þenktu menn þetta koma af jarðeldi úr Mývatnsfjöllum eður námum, sást og fyrir norðan. (s679)

Þakka Sigurði Þór Guðjónssyni fyrir innslátt flestra annálatextanna [úr Annálaútgáfu Bókmenntafélagsins] og Hjördísi Guðmundsdóttur fyrir tölvusetningu árbóka Espólíns (ritstjóri hnikaði stafsetningu til nútímaháttar - mistök við þá aðgerð eru hans).