19.6.2017 | 23:34
Fornís - hvað varð um hann (ef eitthvað)?
Hér kemur mikil langloka - ekki fyrir hvern sem er. Við skulum byrja á því að líta á mynd 4 í ritgerð (bók) Lauge Koch um Austurgrænlandsísinn (skýrara eintak í viðhengi).
Myndin sýnir hugmynd Koch um tegundaflokkun íssins í Norðuríshafinu, Síberíuís, Norðurskautsís og svo Fornís (Paleorystic). Koch taldi að hingað til lands kæmu þá þrjár aðaltegundir hafíss. Í fyrsta lagi vetrarís sem myndast hefði sama ár í Austurgrænlandsstraumnum, (eldri ís myndaður þar er þá farinn hjá til Suður-Grænlands), í öðru lagi fjölær ís myndaður við Síberíu og í þriðja lagi þykkari og enn eldri fjölær ís frá svæðinu um norðurskautið.
Norðurskautsísinn væri upprunninn í ferskvatni frá Norður-Ameríku, en Síberíuísinn úr fljótum Austur-Síberíu. Á síðari árum hefur komið í ljós að töluvert er um hvirfla og iður í straumnum sem kemur út um Framsundið (milli Grænlands og Svalbarða) og í Austurgrænlandsstraumnum - og fullyrt er að þær blandi saman ístegundum þannig að Norðurskautsísinn komist þar jafnvel austur fyrir Síberíuís - og að allt lendi í einum graut. Jafnstreymi Kochs eigi sér ekki stað í raunveruleikanum.
Koch taldi Síberíuís mun algengari hér við land heldur en Norðurskautsísinn.
Til allrar hamingju (fyrir okkur) hefur lítið sést af ís hér við land um áratuga skeið - og minna en svo að nokkur geti lengur greint hér hvaðan að ís kemur - sé hann eldri en nokkrir mánuðir. Það litla sem hér hefur sést er einæringur.
Á þessari öld hafa orðið gríðarmiklar breytingar í norðurhöfum - bæði Síberíuísinn og Norðurskautsísinn (hafi þeir verið aðgreinanlegir á annað borð) hafa yngst og þar með þynnst.
Á nítjándu öld var uppi önnur staða. Ís var að vísu lítill sem enginn hér við land í sumum árum og jafnvel mörg ár í röð, en oftar dvaldi hann lengi við og menn gátu í raun og veru greint einhverjar tegundir að.
En þá er það þriðja Norðuríshafsístegund Koch - fornís. Orðið sem hann notar (paleocrystic = fornfrosinn) mun komið úr leiðangri Nares sjóliðsforingja en hann fór á tveimur skipum eins langt og komist varð norður með vesturströnd Grænlands. Sundið milli Grænlands og Ellesmereeyju er nú nefnt eftir honum.
Menn úr leiðangrinum komust norður fyrir Ellesmereeyju og rákust þar á einkennilegan ís - öðru vísi en þeir höfðu áður séð. Til er fræg mynd af slíkum ísjaka sem gengið hafði á land þar á ströndinni. Myndin (plate xii) er fengin úr bókinni Shores of the Polar Sea eftir leiðangursmanninn Edward Moss. Bók þessi er aðgengileg á netinu.
Í fljótu bragði virðist hér um borgarís að ræða. Borgarís er að uppruna úr jöklum sem kelfa í sjó fram. - Í skýringartexta kemur hins vegar mjög skýrt fram að hér er um hafís að ræða (saltís). Moss segir hér um að ræða brot úr fjölæringi sem liggi þar undan ströndinni og undrast (að vonum) þá krafta sem þurft hefur til að koma þessu flykki langt upp á ströndina. Var það víst umræðuefni tedrykkjumanna á myndinni.
Leiðangursmenn höfðu uppi kenningar um myndun þessa íss - sem greinilega var áratugagamall - jafnvel aldagamall að þeirra mati. Nafnið paleocrystic varð ofaná - archaiocrystic kom víst einnig til greina - en þótti ívið of smásmugulegt (pedantic).
Önnur bók var einnig rituð um leiðangurinn. The Great Frozen Sea eftir Albert Hastings Markham. Þar er margt merkilegt að finna - m.a. er fjallað um kröfur sem gerðar voru þegar leiðangursmenn voru valdir. Áhersla var lögð á að þeir kynnu að skemmta öðrum. Hljóðfæraleikarar komust því frekar með en hljóðfæralausir og skáldmæltir frekar en þumbaralegir. Fram kemur að haldnar voru reglulegar kvöldvökur - með söng og ljóðaflutningi. M.a. var flutt verkið Grand Palaeocrystic Sledging Chorus - ljóðabálkur eftir lárviðarskáld leiðangursins - er hann birtur í heild sinni í bókinni.
Kortið hér að ofan sýnir Nares-sund og nágrenni - því er nappað úr ágætri grænlenskri kortabók, Kalaallit Nunaat Atlas - birt hér til að næsta mynd verði skýrari. Sú er fengin úr ritgerð (1925 - sjá nánari tilvísun í lok pistilsins) Lauge Koch um ferð hans um þessar slóðir 1921.
Nokkuð óskýr - en þarna er fornísinn samt vendilega merktur norður af Ellesmereeyju (Grant Land) allt austur að nyrsta hluta Grænlands (Peary Land). Nyrst í Naressundi er sérmerkt svæði þar sem Koch segir fornís ríkja í sumum árum (t.d. slapp talsvert af fjölæring ís þarna í gegn nú í vetur - takk fyrir ábendinguna Björn Erlingsson).
En er sá fjölæringur sem þarna er núna sá sami og var á tíð Koch og Nares? Hvað er eiginlega þessi ís sem teikningin í riti Moss sýnir? Er hann enn á þessum slóðum?
Þegar orðinu paleocrystic er flett upp í nútímaritum kemur í ljós að varla er á hreinu hvað er á ferðinni. Venjulega talinn að minnsta kosti tíu ára gamall - segir í skilgreiningu bandaríska veðurfræðifélagsins - en sé farið að fletta greinum fara skilgreiningar nokkuð á flot. Það ætti kannski einhver að taka þetta saman.
Í ritgerðinni (frá 1925) nefnir Koch fjórar tegundir hafíss á þessum slóðum. Hér er ekki rúm til að rekja það allt saman - en greinilega um vandasamt mál að ræða sem fljótt rennur út í vitleysu sé ekki afskaplega verlega farið. Við skulum samt nefna þessa fjóra flokka:
1. Sikussak-ís. Mun vera grænlenska og þýða mjög gamall ís. Koch skilgreinir hann nákvæmlega - en þeirri skilgreiningu hefur ekki endilega verið fylgt síðar - sést hefur að sikussak og fornís sé ruglað saman.
2. Fjölæring (Mangeaarig Havis) skilgreinir Koch sem hafís sem legið hefur í meir en fimm ár, en minna en 20.
3. Vetrarís (orðinn til á fjörðum Grænlands og liggur þar jafnvel árum saman).
4. Fornís (paleocrystic). Þetta er ís eins og teikning Moss sýnir. Koch telur hann vera eins konar ísþrýsihryggjasambreyskju orðna til í flóknu straumakerfi milli lands og þess svæðis sem merkt er á myndinni að ofan sem The Big Lane - nafn sem Peary gaf því svæði þar sem ákveðinn straumur ber norðurskautsís til Atlantshafs.- Allt öðru vísi yfirferðar en hitt sem nær er landi.
Samkvæmt þessu öllu mætti ráða að fornís sé fjölæringur - sem þykknað hefur af átökum frekar en að hann hafi jafnt og þétt bætt á sig frá ári til árs (sem Naresmenn töldu).
Í ágætri bók, On Sea Ice eftir W.F. Weeks - (líklega þeirri ítarlegustu sem ritstjórinn hefur séð um hafís) er minnst á fornísinn - þar er hann tengdur ísgerð sem er nefndur stamukha upp á rússnesku - forvitnir lesendur eru hvattir til að kynna sér ísgerð þessa.
Í mjög fróðlegri ritgerð Arctic Ocean Glacial History (sjá tilvísun) er líka minnst á fornís og þá á ísöld. Sá möguleiki nefndur að uppbrot hans hafi raskað sjávarhringrás á Yngra-Dryas skeiðinu kalda í lok ísaldar.
En hafa fornísjakar nokkru sinni komist til Íslands? Lítið er hægt um það að fullyrða, en áhugaverð eru samt skrif Bjarna Thorarensen 1840 (sjá bréfasafn Bjarna 7. október):
... en þaraðauki hefir sá fjarskalegi ís sem hingað hefir í ár komið verið annars eðlis en hin árin, því flatísinn hefir verið miklu þykkari og þaraðauki komið með honum borgajakar sem menn segja að hafi staðið botn á 6tugu og 8ræðu djúpi!. Hann er því langt að kominn kannské frá sjálfum Nástrandar Dyrum, og ekki ólíklegt að það sé losnað sem losnað getur.
Bjarni greinir að flatís og borgarís. Borgarísinn sem hann nefnir gæti verið sá venjulegi - nema hvað óvenjulegt er að mikið sé af honum hér við land samfara hafís. - En flatísinn segir hann miklu þykkari en venjulega og greinir hann frá hinum venjubundna. Ekki er ástæða til að rengja Bjarna. Varð eitthvað los við Nástrandar dyr? Hvað getur komið út um Framsundið?
Langt er í frá að við þekkjum ísasögu norðurslóða til nokkurrar hlítar - og þá atburði sem þar geta orðið. Við vitum í raun lítið hvað getur gerst í norðurhöfum.
Tvær tilvísandir, auðfundnar á netinu - bækur þeirra Moss og Markham eru þar líka og óþarfi að vísa nánar til þeirra - nöfnin nægja.
Jakobsen og félagar, 2014, Arctic Ocean Glacial History Quaternary Science Reviews 92, s 40-67
Koch, 1925. De videnskabelige Resultater af Jubilæumsexpeditionen Nord om Grønland. Rapport II: Glaciologi. Geologisk Tidskrift, 28. s.139-152
Flokkur: Vísindi og fræði | Breytt 21.6.2017 kl. 01:32 | Facebook
Um bloggið
Hungurdiskar
Færsluflokkar
Heimsóknir
Flettingar
- Í dag (13.11.): 446
- Sl. sólarhring: 469
- Sl. viku: 2600
- Frá upphafi: 2410244
Annað
- Innlit í dag: 392
- Innlit sl. viku: 2328
- Gestir í dag: 369
- IP-tölur í dag: 354
Uppfært á 3 mín. fresti.
Skýringar
Eldri færslur
- Nóvember 2024
- Október 2024
- September 2024
- Ágúst 2024
- Júlí 2024
- Júní 2024
- Maí 2024
- Apríl 2024
- Mars 2024
- Febrúar 2024
- Janúar 2024
- Desember 2023
- Nóvember 2023
- Október 2023
- September 2023
- Ágúst 2023
- Júlí 2023
- Júní 2023
- Maí 2023
- Apríl 2023
- Mars 2023
- Febrúar 2023
- Janúar 2023
- Desember 2022
- Nóvember 2022
- Október 2022
- September 2022
- Ágúst 2022
- Júlí 2022
- Júní 2022
- Maí 2022
- Apríl 2022
- Mars 2022
- Febrúar 2022
- Janúar 2022
- Desember 2021
- Nóvember 2021
- Október 2021
- September 2021
- Ágúst 2021
- Júlí 2021
- Júní 2021
- Maí 2021
- Apríl 2021
- Mars 2021
- Febrúar 2021
- Janúar 2021
- Desember 2020
- Nóvember 2020
- Október 2020
- September 2020
- Ágúst 2020
- Júlí 2020
- Júní 2020
- Maí 2020
- Apríl 2020
- Mars 2020
- Febrúar 2020
- Janúar 2020
- Desember 2019
- Nóvember 2019
- Október 2019
- September 2019
- Ágúst 2019
- Júlí 2019
- Júní 2019
- Maí 2019
- Apríl 2019
- Mars 2019
- Febrúar 2019
- Janúar 2019
- Desember 2018
- Nóvember 2018
- Október 2018
- September 2018
- Ágúst 2018
- Júlí 2018
- Júní 2018
- Maí 2018
- Apríl 2018
- Mars 2018
- Febrúar 2018
- Janúar 2018
- Desember 2017
- Nóvember 2017
- Október 2017
- September 2017
- Ágúst 2017
- Júlí 2017
- Júní 2017
- Maí 2017
- Apríl 2017
- Mars 2017
- Febrúar 2017
- Janúar 2017
- Desember 2016
- Nóvember 2016
- Október 2016
- September 2016
- Ágúst 2016
- Júlí 2016
- Júní 2016
- Maí 2016
- Apríl 2016
- Mars 2016
- Febrúar 2016
- Janúar 2016
- Desember 2015
- Nóvember 2015
- Október 2015
- September 2015
- Ágúst 2015
- Júlí 2015
- Júní 2015
- Maí 2015
- Apríl 2015
- Mars 2015
- Febrúar 2015
- Janúar 2015
- Desember 2014
- Nóvember 2014
- Október 2014
- September 2014
- Ágúst 2014
- Júlí 2014
- Júní 2014
- Maí 2014
- Mars 2014
- Febrúar 2014
- Janúar 2014
- Desember 2013
- Nóvember 2013
- Október 2013
- September 2013
- Ágúst 2013
- Júlí 2013
- Júní 2013
- Maí 2013
- Apríl 2013
- Mars 2013
- Febrúar 2013
- Janúar 2013
- Desember 2012
- Nóvember 2012
- Október 2012
- September 2012
- Ágúst 2012
- Júlí 2012
- Júní 2012
- Maí 2012
- Apríl 2012
- Mars 2012
- Febrúar 2012
- Janúar 2012
- Desember 2011
- Nóvember 2011
- Október 2011
- September 2011
- Ágúst 2011
- Júlí 2011
- Júní 2011
- Maí 2011
- Apríl 2011
- Mars 2011
- Febrúar 2011
- Janúar 2011
- Desember 2010
- Nóvember 2010
- Október 2010
- September 2010
- Ágúst 2010
Bæta við athugasemd [Innskráning]
Ekki er lengur hægt að skrifa athugasemdir við færsluna, þar sem tímamörk á athugasemdir eru liðin.