Næst sólu

Samkvæmt almanaki háskólans er jörð næst sólu á morgun, 4. janúar. Vegna þess að jarðbrautin er sporbaugur en ekki hringur er mislangt í sólina eftir árstíma. Almanök hafa lengi verið aðgengileg hér á landi. Magnús Ketilsson sýslumaður í Búðardal á Skarðsströnd hefur haft slíkt undir höndum þegar hann ritar í veðurdagbók sína 31. desember árið 1791: Hægð, þykkur, dró úr. Perihelium. 

Perihelium er sólnánd - fyrir tvö hundruð árum bar hana upp á gamlársdag - hefur seinkað um fjóra daga síðan. - Okkur nægja að vísu ekki tvær dagsetningar til að segja að seinkunin sé fjórir dagar - því dagatal okkar er stillt eftir sólstöðum - það er fastákveðið að sólstöðurnar skuli haldast á sama tíma árs. Þessi leiðrétting á sér þó ekki stað alveg jafnt og þétt heldur í rykkjum - bætt er inn einum degi á fjögurra ára fresti (hlaupársdegi) en ekki 6 klukkustundum á ári. - Svo þarf að auki að sleppa þremur hlaupársdögum á hverjum fjögur hundruð árum til að sólstöðurnar haldist á sínum stað í almanakinu til lengdar. 

En þessir rykkir þýða að bæði sólstöður og sólnánd færast lítillega til milli daga frá ári til árs, sólnánd er þannig 3. janúar í sumum árum - eftir því hvernig stendur á hlaupársrykknum. 

En ekki er hægt að halda bæði sólstöðum og sólnánd kyrrum í dagatalinu. - Sólnánd rekur smám saman burt frá vetrarsólstöðum til vorjafndægra - og þaðan áfram til sumarsólstaða - og auðvitað áfram hringinn. 

Af dagsetningunum tveimur 4. janúar 2016 og 31. desember 1791 getum við séð að í fyrstu nálgun er rekið um tveir dagar á öld, 183 aldir tæki þá að fara hringinn, 18 þúsund og þrjú hundruð ár. Við gætum farið í almanök nokkurra ára, flett upp nákvæmari tímum og fundið út að hringurinn tekur í raun um 21 þúsund og sex hundruð ár. 

Eftir tíu þúsund ár - eða svo verður jörð næst sólu í júní - og sólnánd og sumarsólstöður falla saman - en nú er sólnánd tæpum hálfum mánuði á eftir vetrarsólstöðum. Þangað til vinnur sólnándin sig fyrst í gegnum janúar, síðan febrúar og koll af kolli. 

Við sjáum svo lítið til sólar í skammdeginu að litlu skiptir hvort hún er nærri eða fjarri á þeim tíma. - En á sumrin skiptir það miklu máli. Þess vegna var hlýtt á norðurslóðum þegar sólnánd og sumarsólstöður féllu síðast saman - fyrir meir en tíu þúsund árum - svo hlýtt að það tókst að losa um ísöldina og gera betur. 

En þó sólnánd stefni nú til sumars (hægum skrefum) kemur annað á móti - ekki alveg jafnhagstætt. Möndulhalli jarðar er breytilegur - hann ræður því hversu hátt sól er á lofti að sumarlagi. Nú er hann minnkandi - heimskautsbaugur er á leið norður og fer norður fyrir Grímsey síðar á þessari öld. Bæði heimskautasvæði (svæðin norðan og sunnan heimskautsbauga) og hitabelti (svæðið milli hvarfbauga) rýrna. Sól lækkar á lofti við sumarsólstöður. Möndulhallasveiflan tekur um 41 þúsund ár.

Þriðja meginsveiflan er sú að hringvikið - aflögun brautar jarðar um sól frá hringlögun - breytist. Sé hringvikið lítið er munur á fjarlægð sólar við sólnánd og sólfirrð (þá er jörð lengst frá sólu) lítill - sé það stórt verður munurinn meiri. Hringvik er nú minnkandi - áhrif sólnándar verða því minni þegar sólnánd og sumarsólstöður falla næst saman heldur en síðast var. 

Um áhrif jarðbrautarþátta á veðurfar var gróflega fjallað í gömlum hungurdiskapistli - 

Gamall pistill um jarðbrautarþætti