Enn af kuldapollum

Það má upplýsa að fyrsta uppkast að fyrirsögn pistils þessa var svona: Stóri-Boli setur upp ísaldarhattinn. En það er æsifregnahljómur af slíku orðalagi - lesendur hefja þá lesturinn með þær væntingar að eitthvað mikið sé að gerast en verða síðan fyrir vonbrigðum þegar við tekur eitthvað illskiljanlegt mal um þrýstifleti, hita og þykkt.

En það er samt þannig - kuldapollurinn mikli sem hungurdiskar hafa kallað Stóra-Bola eða Vetur konung setur nú í raun og veru upp sín kuldadjásn.

Auk þess að mæla hita með venjulegum hitamælum og þá í stigum á kvarða er hiti mældur með því að reikna fjarlægð á milli jafnþrýstiflata, svokallaðri þykkt. Því meiri sem hún er því hlýrra er loftið, því meiri er fyrirferð þess, því kaldara því minna fer fyrir því. Hefð er fyrir því að mæla þykktina í dekametrum en rétt eins má nota aðrar lengdareiningar svo sem metra. Ef ekki er annað tekið fram er oftast verið að fjalla um fjarlægðina á milli 1000 hPa og 500 hPa flatanna þegar rætt er um þykktina.

Þrýstingur við sjávarmál er gjarnan ekki fjarri 1000 hPa, fer í aftökum niður í 920 (enn neðar í öflugum fellibyljum) og upp í um 1080 hPa. Þúsundhektópaskalaflöturinn er ofan við athugunarstað sé þrýstingur þar meiri en 1000 hPa, en ekki er hikað við að reikna hann niður í jörðina sé þrýstingur á athugunarstað lægri en 1000. Þykktin sveiflast á milli 4500 og 6000 metra og 500 hPa hæðin sömuleiðis.

En lítum á spákort evrópureiknimiðstöðvarinnar sem sýnir 500 hPa hæð og þykkt um hádegi á sunnudag (13. janúar). Að þessu sinni batnar kortið lítið við stækkun.

Kortið sýnir óvenjulegt svæði. Hér er Ísland neðarlega til hægri á myndinni. Útlínur Grænlands ættu að sjást og sömuleiðis kanadísku heimskautaeyjarnar og Hudsonflói.

Á fjólubláa svæðinu öllu er þykktin minni en 4920 metrar og dekksti liturinn þekur svæði þar sem þykktin er minni en 4740 metrar. Það hafa hungurdiskar oft kallað ísaldarþykktina. Við núverandi veðurlag fer þykktin yfir Íslandi sárasjaldan niður í fjólublátt - á ísöld er hins vegar líklegt að ísaldarþykktin hafi heimsótt landið að minnsta kosti endrum og sinnum. Þá hefur 4740 jafnþykktarlínan farið í þau föt sem 4920 metra línan klæðist í dag. Það er út af fyrir sig merkilegt að ísöldin heimsæki enn norðurhvel á hverjum einasta vetri.

Endrum og sinnum sjást enn lægri þykktartölur, allt niður fyrir 4600 metra en slíkt er sjaldgæft. Erfiðlega gengur að fá á hreint hversu lágt þykktin hefur mögulega farið lægst á ísöld - en ekki er víst að það hafi verið öllu neðar.

Á kortinu sjáum við lítinn dökkan blett með "ísaldarþykkt". - En lítum líka á jafnhæðarlínurnar. Sú næstinnsta er merkt með tölunni 498, það eru dekametrar eða 4980 metrar. Línurnar eru dregnar á 60 metra bili þannig að sú innsta sýnir hæðina 4920 metra. Þar sem sú lína sker 4740 metra jafnþykktarlínuna er munur á hæð og þykkt 180 metrar. Þúsundhektópasköl er því að finna í um 180 metra hæð yfir sjávarmáli. Þrýstingur fellur um 1 hPa á hverjum átta metrum. Við deilum 8 upp í 180 og fáum út 22,5 hPa, bætum 1000 við og sjávarmálsþrýstingurinn er 1022,5 hPa - (sem er óþarfanákvæmni).

Hvorki jafnhæðar- né jafnþykktarlínur eru mjög þéttar utanum miðju kuldapollsins og við tökum eftir því að bil á milli línugerðanna beggja er svipað. Þetta segir okkur að þrýstisviðið sé til þess að gera flatt í 1000 hPa og vindur líklega hægur.

Lítum nú á aðra mynd af sama svæði. Jafnþrýstilínur (við sjávarmál) eru heildregnar. Lituðu svæðin sýna nú hitann í 850 hPa á fjólubláu svæðunum er frostið meira en -20 stig og meiri en -30 stig á dekksta svæðinu.

Landaskipun er sú sama og á efra kortinu, Ísland neðarlega til hægri. Við sjáum kuldapollinn vel á hitakortinu (litirnir) en hann sést varla eða ekki í þrýstisviðinu. Það hringar þó litla lægð með 1020 hPa línunni. Við höfðum reiknað þetta út - og sömuleiðis vissum við fyrirfram að þrýstilínurnar væru ekki þéttar.

Nú um helgins liggur kuldapollurinn hreyfingarlítill. Meðan svo er stendur engin sérstök ógn af honum. En - spár gera ráð fyrir því að hryggur sem nú er yfir Alaska fari að stugga við honum. Það er reyndar farið að sjást á kortinu því ef vel er að gáð er kuldapollurinn ekki alveg samhverfur - miðjan liggur frekar á annað borð heldur en hitt - hún hallar sér á móti hryggnum aðsteðjandi, því meir sem ásóknin er meiri. Þá gerist það að miðja kuldapollsins fer að hreyfast samsíða vindstrengnum þar sem hann er mestur. Kuldapollurinn hefur hefur hreyfst úr stað.

Engin aðsókn sést enn á sjávarmálskortinu. Kalda loftið sem neðst liggur hreyfist lítið sem ekkert þótt kjarni háloftakuldans sé að færa sig. Þetta lága loft liggur því eftir í fyrstu og togar í loftið ofan við - rétt eins og strekkist á bandi sem bundið er í stein - steinninn fer af stað um síðir en strekkir á. En 500 hPa-flöturinn togast niður og reyndar allt fyrir ofan líka. togið merkist alveg upp í veðrahvörf.

Þegar háloftafletirnir síga eflist háloftalægðin að mun og þá myndast misgengi á milli þykktar- og hæðarflata sem býr til þrýstibratta og vind í lægri flötum allt niður að sjávarmáli.

Snúningur jarðar sér reyndar til þess að hreyfibrautir stórra kuldapolla eru gjarnan hringlaga þeir sækja til suðurs en sveigja fljótt aftur til austurs og norðurs. En þeir geta verpt litlum eggjum sem komast mun sunnar.

Spár gera ráð fyrir því að Stóri-Boli fari nú að hreyfast í hringi yfir Kanada norðanverðu og styrkist í leiðinni - vegna veðrahvarfaniðurtogs þegar kalda loftið neðar sullast um meginlandið. Svo virðist sem reikningar eigi erfitt með smáatriðin í þróuninni og sýna mjög misjafnar niðurstöður frá einu spárennsli til annars. Við fáum því fjölmargar útgáfur af framhaldinu á hverjum degi og lítið á þær að treysta nema rétt næstu 2 til 4 daga.