Köldustu dagar desembermánaðar 1949 til 2010

í Tilefni af kuldanum þessa dagana er rétt að fara yfir köldustu desemberdaga síðustu áratuga. Hér er aðeins miðað við meðaltal stöðva í byggð.

Lægsti meðalhiti

ár	mán	dagur		(°C)
1973	12	17		-13,42
1973	12	18		-12,90
1961	12	28		-12,68
2004	12	23		-11,86
1973	12	13		-11,72
1977	12	19		-11,57
1961	12	27		-11,32
1989	12	20		-11,32
1976	12	31		-11,29
1977	12	18		-11,15
1988	12	24		-10,95
1980	12	18		-10,86
1965	12	26		-10,82

Ekki er neinn dagur á listanum eftir 1989 nema Þorláksmessa árið 2004 (er virkilega svo langt síðan). Von að menn séu orðnir óvanir kuldum í desember. Efstu tvö sætin (það er varla hægt að segja verma) eru í höndum desember 1973 og einnig dagurinn í fimmta sæti. Það var eftirminnilegur mánuður. Sá sem skrifar kom einmitt heim í jólafrí frá Noregi þann 17. Þar sátu menn í hálfgerðu losti yfir olíukreppunni sem lamaði umferð og jafnvel húsahitun. Hér gætti olíukreppunnar ekki á þann hátt - verðið bara hækkaði. Bæði nóvember og desember 1973 voru mjög kaldir og ýttu undir hugmyndir um yfirvofandi ísöld. Fádæma illviðri plöguðu Vestur-Noreg og nýja olíuborpalla í Norðursjó. Mér er til efs að jafn hvassviðrasamir mánuðir hafi komið þar síðan - en ég veit það þó ekki.

Í þriðja sæti er óskaplega kaldur dagur milli jóla og nýjárs 1961. Einnig mjög eftirminnilegur í Borgarnesi. Þá sá ritstjórinn einmitt hungurdiska í fyrsta skipti um sína daga og gleymir þeirri sjón og frostreyknum mikla á firðinum ekki. Þá var -16,8 stiga frost í Reykjavík.

Þvínæst eru þeir dagar sem eiga lægstan meðallágmarkshita á landinu.

ár	mán	dagur		(°C)
1973	12	18		-16,24
1977	12	19		-15,75
1973	12	14		-15,22
1961	12	28		-15,20
1974	12	22		-14,96
1973	12	17		-14,66
1961	12	29		-14,27
2004	12	23		-14,24
1969	12	11		-14,06
1989	12	20		-13,83
1976	12	31		-13,79
1949	12	9		-13,74

Hér er 18. desember 1973 í fyrsta sætinu, en sá 19. árið 1977 treður sér í annað sæti - en var í sjötta sæti meðalhitalistans. Þorláksmessa 2004 stendur sig enn best daga á nýju öldinni.

Í desember skiptir sólargangurinn nánast engu máli fyrir hitann. Á öðrum árstímum er hámarkshitinn oftast lægstur í hvössum norðanvindi. Listi yfir lægsta hámarkshita er því ekki mjög ólíkur hinum. En samt bregður þar fyrir öðrum dögum.

ár	mán	dagur		(°C)
1973	12	18		-11,32
1961	12	28		-10,88
1977	12	19		-10,49
1976	12	31		-9,17
1967	12	7		-8,68
1965	12	27		-8,52
1989	12	20		-8,44
1988	12	24		-8,24
1968	12	18		-8,15
1995	12	22		-8,11
1995	12	26		-8,08
1965	12	26		-8,01
1966	12	24		-8,01

Enn er 18. desember 1973 í heiðurssætinu og sá 28. 1961 er nú í öðru sæti. Dagar frá nýrri öld sjást ekki. Þeir sem eru næst okkur í tíma sýndu sig um jólaleytið 1995, sá 22. og 26.

Fyrir þykktarnördin (þau eru vonandi orðin nokkur) er það 28. desember 1961 sem á minnstu þykktina í þeim punkti amerísku endurgreiningarinnar sem næstur liggur háloftastöðinni á Keflavíkurflugvelli. Hún var þá 4920 metrar. Dagarnir köldu 1973 eru skammt undan.

Hungurdiskar hafa einnig leitað uppi lægstu þykkt í fleiri punktum í námunda við Ísland og allra lægsta gildið er einnig frá sama degi 1961, 4882 metrar, á 66°N og 14°V. Greiningin nær aftur til 1871 - en við höfum ekki allt of mikla trú á þykktarmáli hennar á 19. öld - hvað metalista varðar.

Þá vitum við það. Síðar kemur listinn með lægstu lágmörkum veðurstöðvanna í desember. Spár gera ráð fyrir því að þykktin næstu daga eigi að fara niður fyrir 5000 metra norðantil á landinu, en það lægsta sem ég hef séð á spákortum næstu daga yfír Keflavíkurflugvelli er 5020 metrar - 100 metrum meira en hungurdiskadaginn 28. desember 1961 (hálf öld það).

Athugasemdir

[Hólmgeir Guðmundsson, 3.12.2011 kl. 12:51]

Það hefur kannski komið fram hér áður en geturðu útskýrt hvað „hungurdiskar" eru?

Ég hélt þetta væri tilvitnun í kvæði eftir Matthías, „hungurdiskum hendandi yfir gráð". Íslenskukennari í menntaskóla tók þetta fyrir og taldi lélegan skáldskap hjá Matthíasi, ef þetta er heiti á einhverju veðurfyrirbrigði hefur hann haft skáldið fyrir rangri sök.

[Þorkell Guðbrandsson (IP-tala skráð) 3.12.2011 kl. 15:21]

Hólmgeir, ég þykist vita að Trausti svari þessu í kvöld, en þangað til, þá eru hungurdiskar nokkurnveginn hringlaga "diskar" úr ís, sem myndast á straumvötnum og sjó þegar slíkt tekur að frjósa.

[Trausti Jónsson, 3.12.2011 kl. 16:24]

Hólmgeir: Aðeins eitt dæmi er um hungurdiska í ritmálssafni orðabókar HÍ - úr kvæði Matthíaar. Þar á hann við - að ég held - hafísjaka yfirleitt. Jón Eyþórsson tók orðið upp í myndartexta (og gæsalöppum) í þýðingu sinni á bókinni ‘Blandt sel og björn’ eftir Nansen. Þýðingin nefnist Hjá selum og hvítabjörnum útgefandi er Ísafoldarprentsmiðja, Reykjavík, 1967. Myndina hef ég notað nokkrum sinnum - þar á meðal sem höfundarmynd á feisbúkksíðu minni - hún heitir hungurdiskar. Rétt er að taka fram að ég nota hana nærri því ekki neitt - en vel má verða að ég geri það síðar. Á myndinni sést það sem yfirleitt er kallað íslummur - þokkalegt orð - alla vega skárra en enska hráþýðingin pönnukökuís. Hungurdiskar er hins vegar miklu betra heiti og ber að þakka Matthíasi fyrir það - jafnvel þótt hann hafi haft almennari merkingu í huga og kvæðið allt kunni að vera leirskotið með köflum.

[Bjarni Gunnlaugur (IP-tala skráð) 3.12.2011 kl. 17:40]

Það er hér í nágrenni við mig,á Kálfhóli á Skeiðum, nýleg veðurathugunarstöð.  Hún hefur þó nokkuð oft mælt lægsta hita yfir landið (og stundum reynda þann hæsta líka). Hefði þessi stöð ekki verið þá hefðu verið notuð gögn frá þeirri næstlægstu m.ö.o. verður ekki að vara sig á slíkum skekkjum þegar horft er aftur í tímann til að meta hæstu og lægstu gildi hita?

[Trausti Jónsson, 4.12.2011 kl. 01:49]

Merkingaruppástunga Þorkels er rétt. Bjarni, besta leiðin til að forðast vandræði í meðaltölum með því að stöðvarnar séu nægilega margar. Ég hef ekki enn gert kerfisbundinn samanburð á landsmeðaltölum sjálfvirkra og mannaðra stöðva en í slíku meðaltali munar mjög lítið um köldustu eða hlýjustu stöðina eina og sér. Veðurstöðvar á landinu hafa verið nægilega margar til samanburðar meðaltala eins og gerður er í þessum pistli allt frá því um 1930 til 1940. Fyrir þann tíma er erfiðara um vik, t.d. voru hámarksmælingar óvíða gerðar. En Kálfhóll er góð veðurstöð - þar er t.d. loftvog en þær eru á miklum minnihluta stöðvanna.