Enn af afbrigðilegum septembermánuðum (austan- og vestanáttir)

Við rifjum enn upp fáeina afbrigðilega septembermánuði. Í þetta sinn eru það þrálátustu austan- og vestanáttamánuðir. Að vanda fer flokkunin fram á nokkra vegu. Útskýringar fylgja. Austanáttarmánuðir eru að jafnaði mjög úrkomusamir austanlands og vestanáttarmánuðir ættu því að vera úrkomusamir vestanlands. Þó er það nú þannig með vestanáttina að komi hún beint frá Grænlandi getur hún verið þurr. Sannleikurinn er sá að suðvestan- og vestanlands ræður sunnanáttin mun meiru um úrkomuna heldur en vestanáttin.

Vestan og austanáttirnar eru þannig ekki spegilmynd hvor af annarri - síður en svo. Ísland er nefnilega í austanvindabelti heimskautaslóða í lægstu lögum lofthjúpsins en inni í vestanvindabelti háloftanna. Tíðni austanáttar er aðeins helmingur tíðni vestanáttarinnar við veðrahvörfin auk þess sem hún er yfirleitt hægari. Austanáttamánuðir einkennast gjarnan af stórum hægfara lágþrýstisvæðum suður og suðaustur af landinu. Vestanáttarmánuðir einkennast af hraðfara veðurkerfum sem hvert um sig stendur stutt við.

Við notum enn fimm flokkunarþætti.

 1. Mismunur á loftþrýstingi sunnanlands og norðan. Þessi röð nær sem stendur aftur til 1881. Gengið er út frá því að sé þrýstingur hærri norðanlands heldur en syðra séu austlægar áttir ríkjandi. Líklegt er að því meiri sem munurinn er því þrálátari hafi austanáttin verið. Samkvæmt þessum mælikvarða er september 1935 mestur austanáttarmánaða. Enda er hann þurrasti september sem þekktur er á Vesturlandi. Úrkoma í Reykjavík mældist aðeins 12,6 mm og 1,6 í Stykkishólmi - ótrúlegt en satt. Í öðru sæti er september 1998, þá var tíð vestanlands talin góð, 1987 er síðan í þriðja sæti mikill berjamánuður vestanlands - einn þeirra bestu sem ég man eftir. Fyrstu daga mánaðarins voru miklir vatnavextir á Ströndum og á Snæfjallaströnd.

Mestur vestanáttarseptembermánaða er 1931. Þá hittist svo á að fram eftir mánuðinum var vestanáttin af Grænlandi og loftþrýstingur hár. Síðan kom úrkomugusa þegar vindur snerist meir til suðvesturs.  Fær mánuðurinn þessi ummæli: Hagstæð og hægviðrasöm tíð, þó brá til verulegra votviðra á S- og V-landi eftir miðjan mánuð. Nokkuð þurrt na-lands. Næstmest var vestanáttin 1938, sá mánuður taldist líka hagstæður. Fáir muna nú þessa mánuði. Hvort fleiri muna september 2009 veit ég ekki, en hann er í fjórða sæti.

2. Styrkur austanáttarinnar eins og hún kemur fram þegar reiknuð er meðalstefna og styrkur allra vindathugana á öllum (mönnuðum) veðurstöðvum. Þessi röð nær aðeins aftur til 1949. Mest var austanáttin í september 1981. Þá féllu margar aurskriður á Seyðisfirði og Eskifirði. Tjón varð þó ekki mjög mikið. Hér er 1987 líka í öðru sæti austanáttar.

September 1986 er mestur vestanáttarmánaða samkvæmt þessu viðmiði og síðan 1990. September 2009 skorar einnig hátt, hann er hér í þriðja  - enda þarf hann ekki hér að keppa við vestanáttarmánuði fyrir 1949.

3. Gerðar hafa verið vindáttartalningar fyrir þær veðurstöðvar sem lengst hafa athugað samfellt og vindathugunum skipt á 8 höfuðvindáttir og prósentur reiknaðar. Síðan er tíðni norðaustan-, austan, suðaustan og sunnanáttar lögð saman. Þá fæst heildartala austlægra átta. Hér lendir öndvegismánuðurinn 1968 á toppi listans. Þá var fádæma góð tíð - nema allra síðustu dagana - sannkallaðir spillidagar. Í næstu tveimur sætum eru fornir gæðamánuðir, 1901 í öðru sæti og 1915 í því þriðja.

Mestur vestanáttarseptembermánaða eru hér 1952 og 1940 sá síðarnefndi hefur komið við sögu áður á hungurdiskum í hlutverki snjóamánaðar norðaustanlands (ef hægt er um slíkt að tala í september).

4. Fjórði mælikvarðinn er fenginn úr endurgreiningunni amerísku og nær hann aftur til 1871. Fyrstu 20 til 30 árin verðum við þó að taka niðurstöðum greiningarinnar með varúð. Hér kemur 1935 aftur sem mesti austanáttarmánuðurinn og 1998 er í öðru sæti. Vestanáttin 1986 er í þriðja sæti á eftir tveimur fornum mánuðum, 1900 og 1910 sem deila fyrsta til öðru sæti.

Fimmti kvarðinn er einnig úr endurgreiningunni nema hvað hér er reiknað í 500 hPa-fletinum. September 1935 er hér með langmestu austanáttina. Hann hlýtur því að dæmast mesti austanáttarmánuður allra tíma (eða eins langt og séð verður). Mestur vestanáttarmánaða í 500 hPa í september er 1888 og síðan koma 1910 og 1900, 1986 er í fjórða sæti. Þetta þýðir að við fáum varla eindreginn sigurvegara í vestanáttarkeppninni. Við gefum 1986 samt aukaverðlaun.  

Athugasemdir

[Sigurður Þór Guðjónsson, 21.9.2011 kl. 10:58]

September 1968 er mér einna veðurminnisstæðastur allra mánaða enda bara búinn að fylgjast daglega með veðri í rúmt  og fannst september 1939 vera snúinn aftur, 18,5 stig tvo daga í röð og 14 stig um hánótt. Hey Jude alltaf í útvarpinu. Svo hrundi allt í lokin og kom ekki gott haustveður í þrjátíu ár!

[Sigurður Þór Guðjónsson, 21.9.2011 kl. 10:58]

Rúmt ár.