Maíhiti í Stykkishólmi síðustu 200 ár

Í þann mund sem ég var að útbúa myndina hér að neðan sá ég á veðurfréttavef BBC minnst á hugsanlega hitabylgju og þrumuveður á Bretlandseyjum um helgina, tengt fyrirbrigði sem kallað er spænski strókurinn(e. Spanish Plume). Ég fjalla vonandi um þetta síðar þegar ég hef fundið/gert heppilegar skýringarmyndir. - Aumingjalegur ættingi er til hér á landi. En snúum okkur að maíhitanum.

Myndin sýnir mánaðarmeðalhita í Stykkishólmi maí 1798 til 2010 (gráar súlur). Tímaásinn (ár) er láréttur, en lóðrétti ásinn sýnir hita í °C. Græn þunn lína sýnir reiknaða leitni og er hún um 0,7°C á öld. Munum að leitni fortíðar spáir engu um framtíðina. Bláa línan er sett til að draga fram köld og hlý tímabili.

Munur á hlýjasta og kaldasta mánuði er um 7 stig. Þeir sem eru farnir að nálgast miðjan aldur eða meira muna vel eftir kuldanum í maí 1979 og þá hélt maður satt best að segja að kuldatíð 19. aldar væri endanlega að taka við á ný. Ég byrjaði að skrifa veðurspár suður á Keflavíkurflugvelli í lok mánaðarins og mér er minnisstæð viðtalsferð á Veðurstofuna þar nokkrum dögum áður í snjókomubyl á Reykjanesbrautinni, lítið festi þó snjó. Meðalhiti í maí 1979 var 0,9 stig í Stykkishólmi, 2,3 stig í Reykjavík og -0,3 stig á Akureyri. Á tveimur síðarnefndu stöðvunum er þetta líka kaldasti mánuðurinn. Örvar á myndinni benda á nokkra aðra kalda maímánuði.

Hlýjasti mánuðurinn á myndinni er 1830, 8,3 stig - svo mikil óvissa er þó í kringum þessa tölu að varla kemur til greina að gefa honum hitametið með ákveðnum hætti. Það hirðir því 1935 með 8,2 stig. En í lok þessa pistils er vörn fyrir maí 1830.

Ef mið er tekið af bláu línunni má skipta tímabilinu í fáein skeið. Það fyrsta er fyrir 1822, ekki má þó taka tölur þess mjög hátíðlega - vonandi eru þær samt skárri en engar. Næsta skeið stendur gróflega til 1857, en síðan tekur við langt tímabil þar sem kuldar ríkja í flestum maímánuðum - enda var hafís þá lengst af mikill við norður- og austurströndina, jafnvel vestur með Suðurlandi. Maí 1927 var fyrsti mjög hlýi mánuðurinn í mikilli hrinu hlýrra maímánaða sem stóð linnulítið í 20 ár. Þá kom milliskeið sem stóð fram yfir 1960, maímánuður 1963 var kaldur og sömuleiðis maí á hafísárunum svokölluðu 1965 til 1971. 

Maí hefur verið mjög hlýr síðustu þrjú árin - en hvað gerist nú?

Hafísinn er drjúgur áhrifavaldur hitafars í maí, liggi hann við land er þokugjarnt við norður- og austurströndina og komi bjartir dagar sem ættu að verða hlýir í sólskininu fellur ísköld hafgola inn firði og dali strax snemma dags og ekkert verður úr. Sé rýnt í vikakort má greinilega sjá að áhrif kuldans ná vestur á Breiðafjörð, jafnvel suður í Borgarfjörð og að austan vestur með suðurströndinni. Höfuðborgarsvæðið verst hafískuldanum lengst og best. Í köldum maímánuðum þegar hafís er ekki við land er vikamynstrið annað. Kaldast er þá inn til landsins, sérstaklega á Norðurlandi, en áberandi hlýjast syðst á landinu í skjóli jökla. 

En maí 1830 - hvað á að gera við hann? Jón Þorsteinsson landlæknir mældi þá í Nesi við Seltjörn (Seltjarnarnesi) og bjó þar í Nesstofu sem enn stendur og er prýði bæjarfélagsins. Um skeið athugaði Jón aðeins hámarks- og lágmarkshita einu sinni á sólarhring. Það gerði hann í maí 1830. Þá var meðallágmarkshitinn 7,6 stig en meðalhámark 12,4 stig - beint meðaltal er 10,0 stig.

Vitað er að mælir Jóns var óvarinn - ekki í skýli og var nær jörðu en nú er venjulegt. Hvoru tveggja ýkir dægursveifluna. Hún er þó ekkert sérstaklega ýkt í maí 1830. Hár lágmarkshiti bendir til þess að mjög skýjað hafi verið lengst af. Eykur það traust á mælingum í þessum ákveðna mánuði.

Í maí 1935, helsta keppinaut 1830 um maímetið, var meðallágmark ekki nema 6,7 stig, 0,9 stigum undir lámarksmeðaltalinu 1830, en meðalhámark í þeim mánuði var hærra heldur en 1830 eða 12,8 stig - munar hér 0,4 stigum. Nánari mælingar á dægursveiflu í Reykjavík virðast benda til þess að ívið „of hlýtt“ hafi verið á þaki Landsímahússins um hádegið heldur en við staðalaðstæður. Beint meðaltal meðalhámarks og lágmarks í maí 1935 er 9,8 stig - 0,2 stigum lægra en 1830.

En myndin hér að ofan sýnir hita í Stykkishólmi en ekki í Reykjavík. Á tímabilinu maí til ágúst er mjög gott samband á milli lágmarkshitameðaltals í Reykjavík og meðalhita í Stykkishólmi - betra heldur en sambandið milli meðaltals lágmarks og hámarks annars vegar og Stykkishólmshitans hins vegar. Þess vegna var lágmarksmeðaltalið í Reykjavík notað til að áætla Stykkishólmshitann. Miðað var við þann tíma sem mælt var á báðum stöðum samtímis - og eins (1846 til 1851) og borið saman við síðari tíma sambönd. Þeir reikningar gefa meðalhitann 8,3 stig í Stykkishólmi, það hæsta í listanum þar og þar með á myndinni að ofan. Aðrar aðferðir (e.t.v. betri) gæfu aðra niðurstöðu. En framhjá því verður ekki gengið að meðallágmarkshitinn 7,6 stig í maí er mjög óvenjulegur og varla er hægt að fussa við honum.

En - nú var mælt á öðrum stað á landinu í maí 1830. Það gerði Grímur Jónsson amtmaður á Möðruvöllum í Hörgárdal. Því miður er mun minna vitað um þær mælingar heldur en mælingar Jóns í Reykjavík. Þó er vitað að Grímur mældi snemma morguns (kl. 7 til 8 að staðartíma). Meðalhiti í maí 1830 var 6,0 stig. Sé þetta nærri lágmarkshita sólarhringsins telst talan há, meðallágmarkshiti á Akureyri í maí 1935 var 5,0 stig. Ekki hefur hér verið reiknað til enda, en gerist vonandi um síðir.

Athugasemdir

[Ben.Ax. (Benedikt Jóhannes Axelsson), 6.5.2011 kl. 15:23]

Ég er með hitamæli við eldhúsgluggann og ef ég opna hann eru flest hitamet slegin. -3° verða að 10° í plús strax við opnun. Skiptir máli hvar hitamælar eru og hve langt frá jörðu? Ég negldi minn í sjónhæð og þar sem ég hef lagt leið mína hef ég getað horft á hitamæla án þess að beygja mig og er það í sjálfu sér gott og blessað. En hvar er sem sagt best að hafa hitamæli á heimilinu?

[Trausti Jónsson, 7.5.2011 kl. 01:15]

Sæll Benedikt. Ég nota spurningu þína til að draga fram gamlan, en lítið sem ekkert notaðan, pistil um hitamælingar og birta hann sem nýjan á blogginu. Hann svarar vonandi spurningum þínum - ef ekki - reyndu þá óhræddur aftur.