Ólígósenskeiðið og kuldahvelið

Hvoru tveggja framandi nöfn. Ólígósenskeiðið hófst fyrir um 34 milljónum ára og lauk 11 milljónum árum síðar. Í upphafi skeiðsins urðu afdrifaríkar breytingar á veðurfari, einar þær mestu sem vitað er um. Í ensku hefur orðið aberration verið notað um nokkrar skyndibreytingar á veðurfari á nýlífsöld. Í ensk-íslenskri orðabók Máls og menningar eru þýðingar gefnar: 1. Frávik eða afbrigði frá því sem er rétt, heilbrigt, eðlilegt eða venjulegt. 2. Stundarbilun á geði, augnabliks óráð. Getum við þýtt þetta sem veðurlagsrof? Ég held það sé rétta orðið, veðurlagið rofnar skyndilega og eitthvað allt annað tekur við.

Í upphafi Ólígósen þykjast menn geta greint um 400 þúsund ara langt skeið sem var kaldara en öll önnur sem vitað er um næstu tugmilljónir ára á undan. Ekki er fráleitt að kalla það fyrsta jökulskeiðið þó sennilega hafi hiti þá verið svipaður og nú er. Miklu hlýrra var áður. Eftir þetta kaldasta skeið hlýnaði nokkuð aftur, en hiti hélst þó lágur mestallt Ólígósen og mun lægri en áður og eftir.

Um þessar mundir (þó alls alls ekki skyndilega) opnaðist djúphaf milli Ástralíu og Suðurskautslandsins og við það hætti hlýr hafstraumur úr norðri að gæla við austurhluta þess síðarnefnda. Sjávaryfirborð kólnaði þá mjög í suðurhöfum. Mikil umskipulagning virðist hafa orðið á hringrás heimshafanna og lífræn framleiðni sjávar jókst. Djúpsjór kólnaði um víða veröld (um 5 stig) og við það varð til eða styrktist mjög svokallað kuldahvel (psychrosphere) í höfunum og hefur það sennilega verið til samfellt síðar (sjá neðar). Djúpsjórinn hefur trúlega eingöngu orðið til í suðurhöfum.  

Jökulhvel mynduðust í fyrsta sinn á Suðurskautslandinu og svo virðist sem hin mestu þeirra hafi stóran hluta ólígósenskeiðsins verið litlu minni að heildarrúmmáli en nú er. Líklegt er þó að eðlið hafi ekki verið alveg hið sama. Þar sem sjávarhiti hélst talsvert hærri um mestalla jörð en nú er má telja líklegt að úrkoma á suðurskautsjöklum hafi verið talsvert meiri en nú og ekki var þar alveg jafnkalt.

Hér er talað um jökulhvelin í fleirtölu því nær fullvíst er að skiptst hafi á hlýskeið með engum hvelum, en aðeins háfjallajöklum, og kuldaskeið með talsvert stórum hvelum. Þetta er álíka gangur og hefur verið viðloðandi á norðurhveli um langa hríð. Engir jöklar að ráði voru á norðurhveli á Ólígósen nema háfjöllum. Undir lok skeiðsins gekk kólnunin að miklu leyti til baka og ís fór aftur að hverfa af Suðurskautslandinu. Skýringar eru ekki þekktar en á þessum tíma urðu miklar breytingar á landaskipan víða um heim.

Kuldahvelið

Heimshöfin eru nú mjög köld, jafnvel í hitabeltinu þar sem yfirborðssjór er mjög hlýr. Aðeins nokkur hundruð metra undir 27°C hlýju yfirborði er hitinn kominn niður í 10°C og neðar er hann ekki nema 1°C til 4°C. Þar sem hitinn fellur mest er kallað hitaskiptalag (thermocline). Undir því komum við niður í kuldahvelið sem ég kýs að kalla svo og er bókstafleg þýðing á orðinu psychrosphere.

Reikna má út að ef engin samskipti væru milli yfirborðs og undirdjúpa myndu hin síðarnefndu hlýna um 1°C á hverjum 6 þúsund árum vegna hitauppstreymis/leiðni úr jarðskorpunni. Tölur um hitastreymið eru að vísu nokkuð misvísandi en flestir virðast fallast á að það sé yfirleitt á bilinu 20 til 60 milliwött á fermetra þar sem hveravirkni er engin. Ef djúpin fengju að vera í friði myndu þau hitna í 10°C á nokkrum tugþúsundum ára. Kuldahvelið þarf því sífelldrar endurnýjunar við og er það kæling yfirborðs ásamt seltuskiljun við hafísmyndun sem sjá um þá endurnýjun.

Djúpsjór hefur verið að kólna hægt og bítandi mestalla nýlífsöld. Kuldahvelið hefur orðið sífellt öflugra.

Athugasemdir

[Vilhjálmur Eyþórsson, 20.10.2010 kl. 12:20]

Stórfróðlegt og skemmtilegt. Allt of margir virðast enn trúa því að núverandi loftslag sé eitthvað eðlilegt og sjálfsagt, sem alltaf hafi verið. Loftslagið er og hefur alltaf verið mjög breytilegt, en mest alla milljarða ára sögu jarðarinnar hefur verið miklu hlýrra en nú. Menn virðast oft ekki skilja að hlýjan er vinur alls sem lifir, en kuldinn hættulegasti óvinurinn. Ef loftslag nú er að hlýna eitthvað smávegis aftur til lengri tíma á að taka því fagnandi.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 20.10.2010 kl. 23:21]

Takk fyrir stórskemmtilegan pistil, en varðandi nýyrðasmíði þína, Trausti.

Ágætis orð "veðurlagsrof", en ertu ekki að leita langt yfir skammt? Er ekki bara einfaldast að segja; "veðurlagsfrávik"?

Það er heldur tilgerðarlausara

[Gunnar Th. Gunnarsson, 20.10.2010 kl. 23:28]

..... en segir jafnframt meira

[Gunnar Th. Gunnarsson, 20.10.2010 kl. 23:38]

.... jafnvel helmingi meira.  

Orðið "frávik" er samsett orð úr tveimur, en "rof" er bara eitt orð. "Rof" merkir að einhver samfella eða lína rofnar um lengri eða skemmri tíma. "Frávik" getur verið beygja eða hliðarspor út úr hefðbundnu ferli, án þess að um eiginlegt sambandsslit sé að ræða, heldur einungis "frávik" frá hinu venjulega.

[Trausti Jónsson, 21.10.2010 kl. 00:12]

Þakka þér fyrir Gunnar. Frávik er ágætt orð, en mér finnst það ekki eiga við í þessu tilviki þar sem það er í svo almennri notkun. Orðið „stökk“ kæmi til greina eða „hnik“ en ég hef reynt þau bæði og mér finnst „rof“ skást. Það verður síðan að koma í ljós hvað lifir. Fræðimenn hafa notað hugtakið climatic aberration um þessi miklu frávik, stökk, hnik eða rof á nýlífsöld. Það hugtak er hins vegar notað um lítið annað. Stundum þarf tilgerðarlegt orðalag til að undirstrika að eitthvað sérlega óvenjulegt er á ferðinni.

[Gunnar Th. Gunnarsson, 21.10.2010 kl. 00:30]

Já, og svo er þetta kannski "bara" smekksatriði

[Trausti Jónsson, 21.10.2010 kl. 00:39]

Orðaval er oftast smekksatriði - síðan berjast orðin fyrir tilverurétti sínum, sum verða undir og önnur ofaná. Stundum skíttapa fín orð - en skítaorð verða ofan á. Ég á reyndar ekki von á að fjallað verði um veðurlagsrof í upphafi ólígósen í mörgum textum á íslensku - kannski engum til viðbótar þessum.

[Sigurður Þór Guðjónsson, 21.10.2010 kl. 05:50]

En hvernig var veðráttan á okkar slóðum þegar Ísland fór að myndast fyrir 14 miljónum árum?. Og hvernig var hún á  ísöld? Og fram að landnámi eftir ísöld og og svo áfram eftir landnám. Um þetta ættu veðurfræðingar að skrifa fyrir fólk ekki síður en um gróðurhúsaáhrifn. 

[Trausti Jónsson, 21.10.2010 kl. 11:52]

Ég vona að ég komi lauslega að þeim tímaskeiðum sem Sigurður minnist á síðar og á talsvert á lager þar um. Ítarlegar skýringar eru þó erfiðar fyrir þann miðil sem bloggið er. Kl. 5:50 - er sá tími til í sólarhringnum?

[Sigurður Þór Guðjónsson, 21.10.2010 kl. 12:45]

Aldrei þessu vant vaknaði ég kl. hálf fimm vegna einhvers þrusks og leiðindahljóða. Hélt það kæmi að utan en það reyndist þá vera inni í eyranu á mér. Nú er tvennt til:  Annað hvort er að byrja að grafa í eyranu eða eitthvað eða ég er að missa þessa litlu glóru sem eftir var í mér!

[Gunnar Th. Gunnarsson, 21.10.2010 kl. 14:51]

Kannski er lítil mús að fela sig fyrir Mala